Злавіць матылька

01 жнівень 2011, 18:08

Аляксандар Лукашук

Кожны дзень на працягу лета на сайце Свабоды новы разьдзел кнігі Аляксандра Лукашука “ЛІХАР. Oswald у Менску”.

Некаторыя словы як матылькі – пакрасаваліся, патанчылі, пакінулі пыльцу на старонках газэт і зьніклі, быццам іх ніколі й не было.

На пачатку 1960-х гарачую дзясятку ў СССР складалі:

1. Культ асобы (так тлумачылася найбольшае ў гісторыі чалавецтва зьнішчэньне сваёй уладай сваіх людзей),
2. Каралева палёў (кукуруза, якую ўкаранялі квадратна-гнездавым мэтадам ад Крыму да Карэліі),
3. Космас (белазубая ўсьмешка першага чалавека на арбіце Юрыя Гагарына, чый палёт быў аплачаны рабскай працай мільёнаў),
4. Вадародная бомба (гл. тлумачэньне да Космасу),
5. Куба (гл. тлумачэньне да Космасу),
6. Цаліна (гл. тлумачэньне да Космасу),
7. НТР (нешта накшталт Інтэрнэту, але праз мадэм і толькі на працоўным месцы і ў газэтах),
8. Хімія (кашулі, у якіх абліваесься потам, і сьмярдзючыя камбінаты, якія будавалі зэкі),
9. “Наш дарагі Мікіта Сяргеевіч” (гл. Культ асобы, але пры Хрушчове лягерных недабіткаў выпусьцілі на волю і надрукавалі Салжаніцына),
10. Амэрыка (дагонім і перагонім, пераможам у барацьбе за мір і пахаваем).

У гэтым сьпісе лексычнай лепідаптэралёгіі няма слова, якое было ключавым у СССР папярэднія тры дзесяцігодзьдзі: пільнасьць.

Што зь ёй толькі не рабілі – праяўлялі, гублялі, падвышалі, усыплялі, заклікалі, а таксама нагадвалі, вучылі, патрабавалі, дамагаліся, і нават часам забываліся.

Але не ў БССР.

Падыходзіў да канца першы год Освальда ў Менску, калі ў галоўнай газэце Беларусі зьявіўся артыкул пад загалоўкам “Пільнасьць – наша магутная зброя”.

Публікацыя была прысьвечаная 43-й гадавіне заснаваньня ЧК і яе мэтастазаў – ГПУ-НКУС-МДБ-КДБ.

Аўтар – старшыня Камітэту дзяржаўнай бясьпекі пры Савеце Міністраў БССР Васіль Пятроў пісаў пра страшныя рэчы, якія адбываліся на чыгунцы:

Групай жыхароў гораду Менску былі затрыманыя на перакідным мосьце ля чыгуначнага вакзалу два чужаземцы, якія фатаграфавалі пад’язныя пуці, вакзал і праходзіўшыя саставы. Затрыманымі аказаліся амэрыканскія турысты муж і жонка Марлах, якія апрача фатаграфаваньня, як пазьней высьветлілася, узводзілі паклёп на нашу рэчаіснасьць, выхвалялі так званы амэрыканскі лад жыцьця.

Той самы перакідны мост каля чыгуначнага вакзалу ў Менску

Што гэта была за група, у якую аб’ядналіся жыхары гораду на перакідным мосьце, перакрылі выхады і захапілі двух фатографаў, колькі іх было – ня выдаў генэрал. Групу напаткаў сюрпрыз, калі меркаваць па выразе “затрыманымі аказаліся амэрыканскія турысты”: вось жа зьдзівіліся, мабыць, жыхары Менску – думалі, фатографы свае, а аказалася – узводзяць паклёп.

Яшчэ адну пільную групу грамадзянаў аб’ядноўвала тое, што яны не жадалі глядзець вузкастужкавыя кінафільмы:

Амэрыканскія турысты, прапаведнікі сэкты пяцідзясятнікаў Матысюк і Дурасаў, якія знаходзіліся ў Менску, прывезьлі з сабой вузкаплёначны кінафільм з пропаведзьдзю кіраўніка амэрыканскіх сэктантаў-эвангелістаў Робэртса, дубляваны на расейскую мову, а таксама рэлігійныя лістоўкі. Аднак яны не знайшлі жадаючых глядзець іх фільм і чытаць лістоўкі. Варожым лазутчыкам савецкія людзі далі дастойны адпор.

Чаму хрысьціянскія місіянэры былі прыраўнаныя да разьведчыкаў у тыле ці ў разьмяшчэньні праціўніка (так тлумачыць слоўнік “лазутчыкаў”), пытаньняў не выклікае – Бога ў СССР не было. Дакладней, іх Бога не было, сваіх хапала, і перад прыездам у Менск Освальд нават пасьпеў адведаць нятленныя мошчы ў Маскве. Але хто былі гэтыя савецкія людзі, якія давалі адпор у Менску? Які адпор лічыцца дастойным, а які не? А калі б фільм быў шырокафарматны? Генэрал пакінуў гэтыя пытаньні без тлумачэньня і перайшоў да яшчэ больш драматычнага выпадку.

Едучы па тэрыторыі Беларусі цягніком, група чужаземцаў капіталістычнай дзяржавы спрабавала фатаграфаваць з купэ вагона чыгуначныя збудаваньні і іншыя аб’екты. Правадніца вагона зьвярнула ўвагу на гэтыя падазроныя паводзіны і на наступнай станцыі запрасіла ў вагон супрацоўніка чыгуначнай міліцыі, які запатрабаваў дакумэнты ў названых пасажыраў. На пытаньне супрацоўніка міліцыі, чаму яны займаюцца непрыстойнай дзейнасьцю, адзін зь іх ня змог адказаць што-небудзь пэўнае, другі папрасіў прабачэньня, а трэці настолькі напалохаўся, што наогул ня мог нічога сказаць.*

Мову адняло. І, магчыма, таксама – фотакамэры і адзьнятыя стужкі зь непрыстойнымі кадрамі.

Невядома, чаму Освальду пашанцавала і ён вывез паўсотні старонак “Калектыву” – ці “Сьцяпан” не заўважыў зьвестак пра рукапіс у лістах і запісах падслухоўваньня, ці “Ігар” не надаў увагі, ці сам старшыня КДБ праігнараваў, ці перадалі па інстанцыі ў Маскву, а там махнулі рукой, ці правадніца патрапілася няпільная...

Як са скрухай напіша Васіль Пятроў:

Ёсьць яшчэ ў нас асобныя разявакі, бестурботныя людзі, якія, забываючы аб сваёй высокай адказнасьці, гатовыя балбатаць аб давераных ім сакрэтах або праходзіць міма фактаў страты палітычнай пільнасьці.

Гэтыя генэральскія словы маглі быць адрасаваныя і высокаадказным работнікам уласнага ведамства.

Хаця іх віна мінімальная. Рукапісы – як матылькі, што ня ведаюць мытняў і межаў.

Прырода іх такая, няпільная.

--------------------------------------------
*Што тут ад Гогаля, Чэхава, Кафкі – пытаньне да літаратуразнаўцаў. Вядомы, прынамсі, адзін кніжны герой, які аднолькава здатна мог быць і генэралам-аўтарам артыкулу, і пільнай правадніцай, і міліцыянтам-барацьбітом зь непрыстойнасьцю, і капіталістычнымі турыстамі (на якой мове яны тлумачыліся?..) – бравы салдат Швэйк.

Працяг заўтра.