Свабода патэлефанавала з гэтай нагоды Мікалаю Чаргінцу. Ён расказаў, што думае пра Быкава, Алексіевіч, вайну ва Ўкраіне і мэтады беларускіх сілавікоў.
— Што для вас значыць стаць народным пісьменьнікам Беларусі?
— Як для любога чалавека ва ўзросьце — гэта своеасаблівае падвядзеньне вынікаў пражытага. У літаратуры я даўно, 50 гадоў. За часамі СССР мае кнігі прызнаваліся найлепшымі, але гэта ў асноўным былі дэтэктывы.
Першым прызнаньнем была кніга «Фінал Краба», Васіль Быкаў пісаў да яе прадмову. Менавіта тады ва ўсім Саюзе прызналі, што ў Беларусі ёсьць дэтэктывы. А з часам зьяўляліся новыя этапы жыцьця і новыя тэмы. Так атрымалася кніга «Вам заданьне». Добрай атрымалася кніга «Загад № 1» пра Міхаіла Фрунзэ, заснавальніка менскай міліцыі. Застаўся сьлед і аб Афганістане, калі 18-20-гадовыя пацаны выконвалі загад Радзімы. У кнізе «Сыны» многія нават не ўлавілі мой замысел, я хацеў паказаць ня столькі хлопцаў, якія гэтага, безумоўна, заслугоўвалі, але больш хацеў зьвярнуць увагу на бацькоў: чым яны жылі, аб чым думалі, пакуль хлопцы рызыкавалі сабой у Афганістане. І многія лічаць, што ў мяне гэта атрымалася. Хацеў бы таксама падкрэсьліць кнігу «Маёр Ветраў», па ёй зьняты фільм.
Я лічу, што мае кнігі даюць магчымасьць убачыць, што такое гераізм, адданасьць Радзіме і пачуцьцё абавязку. У мяне ёсьць задавальненьне ад праробленай працы, але адначасова і крытычна стаўлюся да сваіх кніг. Часам перачытаеш і думаеш: «А мог жа лепей напісаць!»
Вядома, прыемна атрымаць «народнага». Прыемна, што беларускі пісьменьнік атрымаў такое званьне ўпершыню амаль за 30 гадоў. Апошнім быў Іван Навуменка ў 1995 годзе, але ён атрымаў па ўказе Прэзыдыюму Вярхоўнага Савету. А па ўказе Лукашэнкі — гэта першае званьне. Гэта значыць, што для пісьменьнікаў, якія добра пішуць, зьяўляецца магчымасьць быць ацэненымі на самым высокім узроўні.
— Чаму 27 гадоў нікому не давалі народнага, на ваш погляд?
— Магчыма, павысіўся ўзровень патрабавальнасьці да пісьменьнікаў. Цяжка сказаць, ня я ж даю гэтае званьне. Я ведаю, што Лукашэнка, калі вырашае пытаньні аб высокіх узнагародах у літаратуры, асабіста чытае гэтыя кнігі. Таксама чытаюць спэцыялісты.
— А хто яшчэ заслугоўвае званьня народнага? Можа быць, Алексіевіч ці Някляеў?
— Някляеў — добры паэт. Але палітык ён нікчэмны. І яму ня трэба было лезьці ва неўласьцівую для яго дзейнасьць. Палез на пасаду прэзыдэнта! Ён гэтым сапсаваў сваю паэзію. Перастаў пісаць, як раней пісаў, — добрыя, добрыя вершы.
Алексіевіч ацаніў Захад. Я помню, як Алесь Адамовіч сказаў ёй у прысутнасьці Быкава: «Сьвета, ты не пісьменьнік. Ты можаш быць добрым публіцыстам, бяры прыклад зь мяне, Калесьніка. Сустракайся зь людзьмі, запісвай іх, пераасэнсоўвай». Сьвета пайшла па гэтым шляху, гэта спадабалася Нобэлеўскаму камітэту. Калі абвясьцілі гэтае рашэньне, то мае калегі з другога Саюзу пісьменьнікаў не прызнавалі яе, бо яна, бач ты, піша па-расейску (насамрэч гэта няпраўда, Саюз беларускіх пісьменьнікаў адразу павіншаваў Алексіевіч з узнагародай. — РС), то я сказаў: прыемна, што Беларусь і яе літаратура прагучалі так высока. Часта бывае, што адзін пісьменьнік зайздросьціць іншаму, пачынае крычаць, што ня трэба даваць узнагароду. Я так не раблю.
Сёньня Сьвятлана заняла вельмі варожую пазыцыю і разьдзімае нікому не патрэбны канфлікт у Беларусі. Гэта справа нават не ў палітыцы. Навошта сутыкаць ілбамі людзей, каб яны рэзалі адзін аднаго, забівалі, душылі? (Сьвятлана Алексіевіч — пасьлядоўны крытык рэжыму Аляксандра Лукашэнкі. Яна жорстка асудзіла пасьлявыбарныя рэпрэсіі і гвалт у Беларусі ў 2020 годзе і вымушаная была выехаць з краіны пасьля працяглага ціску з боку ўладаў. — РС) Каб яна болей увагі ўдзяляла тэме, што трэба зрабіць, што можна зрабіць, каб жылося лепей, гэта б таксама сыграла сваю ролю, калі будуць ацэньваць яе творы.
— Ці правільна зрабілі, што зьліквідавалі не залежны ад уладаў Саюз беларускіх пісьменьнікаў, які ўзначальваў Барыс Пятровіч?
— Мы стаялі на пазыцыі, што няхай мы маем розныя палітычныя погляды, сацыяльныя, але пісьменьнікі павінны быць дзесьці побач. Адзін пакрытыкаваў, другі пахваліў. У выніку б знайшлі праўду дзесьці пасярэдзіне.
Што тычыцца ліквідацыі, то яны самі вінаватыя. Яны пайшлі ў адкрытую вайну супраць дзяржавы, супраць улады. Яны ненавідзяць тых людзей, якія падтрымліваюць дзяржаву. Такое адбылося б у любой краіне сьвету, самі нарваліся. Не выключаю, што праз час зьявяцца іншыя людзі, якія будуць імкнуцца дапамагаць краіне ствараць, разьвівацца. І, дай Бог, стане ўсё на месца.
Ім трэба перагледзець сваю пазыцыю і не ісьці па шляху правакатараў, якімі рухае зайздрасьць, што не атрымалі тую ці іншую ўзнагароду. Паглядзіце, хто ішоў наперадзе? Тыя, хто падчас СССР займалі высокія пасады і атрымалі ўзнагароды. А цяпер час іншы, адбылася, можна сказаць, рэвалюцыя.
Людзі пачалі слухаць спрактыкаваных правакатараў. Напрыклад, Сяргей Законьнікаў — гэта ж падпалкоўнік КДБ (ніякага пацьверджаньня гэтаму няма, сам Законьнікаў адмаўляе такія закіды. — РС), служыў у ЦК, працаваў рэдактарам часопісу. А цяпер ён адзін з падпявалаў, хто заклікаў да бунту. Людзі не разабраліся, за кім яны ідуць.
— Вы ўжо некалькі разоў згадалі Васіля Быкава, ён жа таксама быў на іншым палітычным баку, а ня там, дзе вы.
— Я ня ўтойваю сваіх выступаў у падтрымку Васіля Ўладзімеравіча. Мы вельмі добра сябравалі. Калі я быў у Афганістане, то атрымаў каля 100 лістоў ад Быкава, з падтрымкай мяне. Быкаў — гэта Герой Сацыялістычнай Працы, дэпутат Вярхоўнага Савета БССР, народны пісьменьнік. Трэба, каб памяць пра яго была нармальнай.
Я ведаю, што Лукашэнка быў гатовы сустрэцца з Быкавам, калі апошні быў у Празе (ніхто з блізкіх у тыя гады да Быкава асобаў, зь якімі пісьменьнік дзяліўся навінамі свайго жыцьця, не прыгадвае такога запрашэньня. Не зафіксавана яго і ў кнізе ўспамінаў Быкава «Доўгая дарога дадому». Дзяржаўныя СМІ Беларусі працягвалі цкаваць Быкава нават у эміграцыі. — РС). І я, калі быў у Чэхіі, то езьдзіў да Быкава, але ён ужо зьехаў тады, здаецца, у Фінляндыю (наадварот, Быкаў спачатку жыў у Фінляндыі, а потым пераехаў у Чэхію. — РС). Быкаў шмат пераасэнсаваў. Вы, магчыма, ня ведаеце, але ён адмовіўся быць у ПЭН-клюбе (гэта няпраўда, Быкаў да канца заставаўся сябрам Беларускага ПЭН-цэнтру. — РС), сказаўшы мудрыя словы, што нам, апазыцыі, таксама трэба шмат абдумаць, ці ва ўсім мы маем рацыю.
Трэба пераглядзець нашу пазыцыю да Быкава. Былі ў яго падставы крыўдзіцца на савецкую ўладу. Але ўлада яго цаніла высока. Я з болем гавару пра яго, бо ў нас была сапраўдная дружба.
— Вы шмат пісалі пра вайну ў Афганістане. Ці не адчуваеце нейкіх паралеляў з вайной ва Ўкраіне? Незразумела, за што гінулі савецкія хлопцы ў Афганістане, а расейскія — ва Ўкраіне. Украінцы хаця б абараняюць сваю зямлю.
— Не, гэтыя войны не падобныя. Украіна і яе народ для нас братэрскія. Тое, што адбываецца ва Ўкраіне, сумна для нас. Але, на жаль, ва Ўкраіне такая сытуацыя.
У Афганістане да ўлады прыйшлі мусульманскія ўльтранацыяналісты. Слова «мусульманін» добрае, але там хапае розных плыняў. І сытуацыя была такая, што там кожны цёмны мужык лічыў, што ён мае права на ўсё, што прыводзіла да бессэнсоўных бойняў.
Ва Ўкраіне бяда адна — чамусьці яны перагледзелі вынікі Другой сусьветнай вайны і дапусьцілі да ўлады тых, хто забіваў разам з гітлераўцамі і палякаў, і габрэяў, і ўкраінцаў. З 2014 году там адбывалася жорсткая і бессэнсоўная разьня народаў. Не віна народу Ўкраіны ва ўсім гэтым, а віна тых, хто прывёў бандэраўцаў да ўлады. Цяпер яны выступаюць з гітлераўскімі наколкамі, сьцягамі, свастыкамі. Гэта бяда, што такія людзі ў кіраўніцтве (Чаргінец не назваў ніводнага прозьвішча, каго ён меў на ўвазе. — РС). Але ўсе мы спадзяёмся, што хутка там усё скончыцца.
— Ці падтрымліваеце вы як былы міліцыянт дзеяньні сёньняшняга МУС, ГУБАЗіКу?
— Міліцыя дзейнічае гэтаксама, як дзейнічае паліцыя. Чаму паліцыю ў ЗША ня судзяць за забойствы дэманстрантаў? (суды за перавышэньне паўнамоцтваў, у тым ліку неабгрунтаванае прымяненьне фізычнай сілы, над паліцыянтамі ў ЗША адбываюцца рэгулярна, адзін з апошніх прыкладаў — вырак у 22 гады турмы паліцыянту за забойства афраамэрыканца Джорджа Флойда. — РС). Яны сваімі мэтадамі абараняюць Канстытуцыю і дзяржаву. Адны лічаць гэта жорсткім, іншыя — ухваляюць. Усюды ў сьвеце ўсё так — цягаюць за валасы, б’юць дубінкай. Нікуды ад гэтага не падзецца.
