«Ён яшчэ будзе страляць». Частка 15 новай кнігі Зьмітра Бартосіка «Забіць упалмінзага»

Міхалова, Валожынскі раён

Лета 1993 году. Я еду па аўтамагістралі Вільня — Клайпеда. Мой віленскі прыяцель вязе мяне, паважанага беларускага госьця, на сваім „Фордзе“ да сваіх жэмайційскіх сяброў. Прыяцеля завуць Альфансас. Якой мадэлі і якога году „Форд“, ня важна. Ён раскошны ўжо таму, што „Форд“! Асаблівае трымценьне ў мяне выклікаюць лякаваныя драўляныя ўстаўкі на пярэдняй панэлі. За Коўнам Альфансас паведамляе, што трэба заехаць на хутар да старога бацькі. „А як завецца бацька?“ — „Адальфас“. Значыцца, я еду „на машыне маркі форда“, як сьпявалася ў „адэскай“ песьні майго дзяцінства, па эўрапейскай аўтастрадзе з Альфонсам Адольфавічам? На сапраўдны літоўскі хутар? Ды гэта проста цуд! Мара юнага антысаветчыка! Чым я тут жа падзяліўся з Альфансасам. Не забыўшы выказаць сваё захапленьне як літоўскімі „ляснымі братамі“, так і літоўскім хутарам як апорай нацыянальнай барацьбы. „Ты толькі гэта, — папярэдзіў Альфансас, — бацьку не кажы пра цудоўных лясных братоў“. Я зьбянтэжыўся. Як так? „Ды вось так. Ягонага бацьку, майго дзеда, забілі. Яны і забілі. Нешта з гаспадаркі ім аддаваць не хацеў. Адным словам, гэтую гераічную тэму, калі ласка, не чапай“. Хутар быў, дарэчы, як зь фільма Вітаўтаса Жалакявічуса „Ніхто не хацеў паміраць“. Пачарнелыя драўляныя сьцены. Грубая сялянская мэбля. І сярод гэтай аўтэнтыкі барадаты гаспадар у простай кашулі, які амаль не разумеў па-расейску.

А ўспомніў я гэтую паездку, калі менскі праграміст стрэліў у байца КГБ. Вось толькі невядома, ці ён забіў. Але для будучых унукаў забітага, відаць, тэма жніўня 2020-га таксама будзе табу. У маёй неадукаванай галаве няма радкоў Гётэ і Шэксьпіра, але як па-новаму гучыць Уладзімір Высоцкі! „Мой Гамлет“. Для лірычнага героя якога „быць“ азначала „здолець забіць“.

А мой пад’ём прад сконам ёсьць правал.
Афэлія! Ты мне раскрыла крылы!
Ды я сябе забойствамі зраўняў
З усімі, з кім я лёг на дно магілы.

Між тым Літва прысутнічала і на старонках „Сялянскай газеты“. Вядома, ня ў выглядзе хронікі „барацьбы з бандытызмам“. У 1951 годзе ў СССР адбываліся выбары ў Вярхоўныя Саветы рэспублік.

„Радасць літоўскага народа

Святочна расквечаны алымі сцягамі вуліцы лікуючай сталіцы Совецкай Літвы. На фасадах будынкаў — вялікія партрэты ўсенароднага кандыдата ў дэпутаты Іосіфа Вісарыёнавіча Сталіна. Тысячы людзей ідуць на выбарчыя ўчасткі.

Асабліва ажыўлена ў Сталінскай выбарчай акрузе горада Вільнюса, дзе ў дэпутаты Вярхоўнага Совета Літоўскай ССР балатыруецца таварыш Сталін І.В.

...Вуліца Круопу. У 6 гадзін раніцы раскрыліся дзверы памяшкання 18 выбарчага ўчастка. Старшыня ўчастковай выбарчай камісіі Ю.Пеполіс віншуе выбаршчыкаў з наступіўшым святам. Ва ўрачыстай абстаноўцы пачынаецца галасаванне.

Адной з першых тут апусціла бюлетэнь стаханаўка табачнай фабрыкі імя Дзяржынскага Зофія Сукайкайце. Яшчэ не так даўно яна пераступіла парог прадпрыемства, а цяпер ужо сваімі працоўнымі поспехамі праславілася на ўсю Літву. Энергічная дзяўчына — ініцыятар работы па гадзіннікаваму графіку на прадпрыемствах рэспублікі.

Усё ажыўленей становіцца на выбарчым участку. З песнямі прышлі сюды студэнты Вільнюскага дзяржаўнага універсітэта. Многія з іх — у яркіх нацыянальных касцюмах.

Галасуюць тэхнік завода «Камунарас» І. Шатас, артыстка Дзяржаўнага драматычнага тэатра Літоўскай ССР Ю. Барташуце, кампазітар лаурэат Сталінскай прэміі І. Шведас, настаўніца С. Багдановічуце“.

Але асноўныя матэрыялы — вядома, пра электаральную, прабачце, кампанію ў БССР. Як мала я, аказваецца, ведаў пра савецкія рэаліі.

Вось сьпіс дэпутатаў ад горада Мінска. Па Молатаўскай акрузе беларускай сталіцы балятуецца Молатаў Вячаслаў Міхайлавіч. Па Калінінскай акрузе таварыш Варашылаў Клімент Яфрэмавіч. Дзяржынскую акругу ашчасьлівіў Бэрыя Лаўрэнці Паўлавіч. І, зразумела, па Сталінскай акрузе балятуецца сам таварыш Сталін Ёсіф Вісарыёнавіч. Тое, што таварыш Сталін ні разу не завітаў на сэсію Вярхоўнага Савету БССР, гэта вядома. А ці наведаў хоць раз сваю Дзяржынскую акругу таварыш Бэрыя? Зрэшты, калі і не наведваў, наўрад ці менчукі засмучаліся.

А зьдзівіла іншае. Аказваецца, ніводзін Вярхоўны Савет саюзнай рэспублікі не абыходзіўся без дэпутата Сталіна. А яшчэ над БССР у тым самым 1951 годзе залунаў чырвона-зялёны сьцяг. Але чытаем „Сялянскую газету“ далей:

Я галасую першы раз
І не магу не хвалявацца.
Ды хто-ж не хваляваўся з вас,
Каму мінула восемнаццаць?

Вось наступае гэты дзень,
Святочны, радасны, ў краіне.
Бяру я ў рукі бюлетэнь,
Заходжу з гордасцю ў кабіну.

І там так ціха. Я адзін.
Ды толькі сэрца б’ецца часта...
Совецкі я грамадзянін
Свой голас аддаю за шчасце!

І каб квітнелі з года ў год
Багаццем сонечныя далі,
Я галасую за народ
За Вас, любімы Сталін!

А вось пра што не пісала „Сялянская газета“. 24 студзеня 1951 году Маладачанскі абласны суд абвясьціў вырак Эміліі Лагуновіч, 1922 году нараджэньня, зь сялян-беднякоў, польцы, замужняй, несудзімай. Пазбаўленьне волі тэрмінам на адзін год.

„Логунович Эмилия, проживая домработницей у Ковалевского в дер. Михаилово Радошковического района, зимой и летом 1949 года неоднократно встречалась с участниками антисоветской террористической банды Метлицкого, которые приходили в дом к своему бандпособнику Ковалевскому“.

Што гэта за Міхаілава? У былым Радашковіцкім раёне ёсьць толькі Міхалова. Але тое Міхалова (ня блытаць зь менскай станцыяй мэтро, таксама колішняй вёскай) даўно стала прысталічным дачна-катэджным пасёлкам, таму сумневы ўзмацняліся. Ці памятае хто тую Эмілію? Ці ведае хто дом Кавалеўскага? Вось з такім смутным настроем я паехаў у Міхалова.

А цяпер уявіце маё зьдзіўленьне, калі, паезьдзіўшы па навакольлі, у вёсцы Міжрэчча дзьве старажылкі паглядзелі на мяне, як на дурня. Маўляў, як гэта вы ня ведаеце, дзе жыве Стась Кавалеўскі? Я пажартаваў — маўляў, мне вельмі сорамна, што дажыў да сівой барады, а дзе мае гонар жыць пан Стась Кавалеўскі, да гэтае пары не дазнаўся. Але мой сарказм быў недарэчны. Бо пан Кавалеўскі мяне якраз ведаў.

Дом Кавалеўскіх не ў самім Міхалове. Гэта хутар за вёскай, на высокім пагорку. Каля дыхтоўнага дому ў двары стаяў і трактар, і легкавік. На зялёным лужку перад домам дагаралі ў мангале дровы ў чаканьні сырога мяса. А з хаты даносіліся родныя гукі Радыё Свабода. Як у старыя добрыя часы. Ішла трансьляцыя праз спадарожнік. На двор выйшаў гаспадар. Высокі, падцягнуты немалады мужчына ў акулярах. І з вусамі. Вусы — гэта выдатны індыкатар высакародзтва. Бываюць такія твары, што ніякімі вусамі не ўпрыгожыш. А ёсьць твары, якія немагчыма ўявіць бяз вусаў, настолькі яны пасуюць. Напрыклад, твар славутага рэдактара газэты „Наша ніва“ Аляксандра Ўласава. Вось і афіцэрскі твар Стася Кавалеўскага вусы ўпрыгожвалі.

— Тут жыла нейкая Эмілія Лагуновіч, якая працавала домработніцай у нейкага Кавалеўскага.

— Ня нейкага, а ў майго дзеда. Ён яе выдаваў за сястру. Бацька многа знаў. Ён любіў расказаць, толькі я мала запомніў.

— Яна была арыштаваная за сувязь з бандай.

— Зь якой бандай? Мятліцкіх? Ну якая ж „банда“? Для бальшавікоў гэта „банда“, а для кагосьці гэта яшчэ нехта. Бацька не гаварыў, што яна была арыштаваная. Мой бацька сам быў арыштаваны. За белага жарабца.

Як вам заўвага майго суразмоўцы наконт бандыта Мятліцкага? Я ўжо не кажу пра тое, што Станіслаў Кавалеўскі сам сын палітвязьня, Францішка Кавалеўскага, чалавека неверагоднага лёсу. Вось табе і сумны прыгарад, вось табе і звычайны працаўнік малаказавода. Гэта ж колькі гісторый хаваецца ў тых забытых тэчках?

— У бацькі быў жарабец белы. І нейкім чынам ён аказаўся ў Мятліцкіх у лесе. Але бацька не данёс. А не данёс — значыцца, саўдзельнік. Нехта ўбачыў каня. Чый конь? Кавалеўскага конь. Ну ідзі сюды і едзь у Сібір. Ён у Кемераўскай вобласьці быў. Вярнуўся нават не ў пяцьдзясят шостым, а пазьней — даседжваў давесак за пабег. Паўгода блукалі па тайзе. Сем чалавек іх было. Сьмешна гучыць, але ішлі ў Амэрыку.

У мяне, відаць, ніколі не атрымаецца глядзець на навакольны краявід вачыма тутэйшага жыхара. Я гляджу на блізкі лес і стужку дарогі, як на прыгожую карцінку. Але гэтая карцінка — колішняя ўласнасьць. Твайго абрабаванага савецкай уладай дзеда, твайго сасланага бацькі. Ці можна на гэта ўсё глядзець спакойна? Бяз болю? Ці з надзеяй?

— У дзеда быў вось гэты абшар увесь, дзе мы стаім. Як бальшавікі сюды ўвосень трыццаць дзявятага прывезьлі сваё шчасьце, дык дзед сходу — казалі нават, што зьдзяцінеў, — аддаў усё, што меў, усю сваю гаспадарку аддаў у калхоз. Бацька чуць адцерабіўся — прадсядацелем сунулі. А дзед стаў пралетарыем. Ну ясна чаго — каб ня ехаць у Сібір.

Мы селі са Станіславам у цені грушы і чыталі старыя дакумэнты. Такім чынам, куды пасьля лягеру падзелася сваячка Кавалеўскіх Эмілія Лагуновіч, спадар Станіслаў, вядома, знаць ня мог.

— Майго дзеда вазілі ў Вялейку. Гэта было пасьля вайны. Бацька ўжо сядзеў. Не было яго тут. Гэта мне казала Гэлька, пляменьніца бацькі. Дзед, казала, ужо выжыў з розуму. У вазку яго вазіў у Вялейку чырвонаармеец. Дзеду рабілі нейкі допыт. Што там пыталіся, невядома. Ужо думалі, што дзед назад не прыедзе. Але чырвонаармеец прывёз яго назад у гэтым жа вазку. Сюды, у Міхалова. Значыць, нешта яны пыталіся. Але што? Невядома. Ён, хоць быў зьдзіцянеўшы, пэўна, знаў, што можна казаць, а што нельга.

Са Станіславам Кавалеўскім мы паехалі ў Міжрэчча, да Мечыслава Більмана. Са Зьдзіславай Більман я ўжо гаварыў у Папках. Якое, аказваецца, ня рэдкае беларускае прозьвішча!

Мечыслаў жыве каля самага малочнага завода. У гэтага завода свая гісторыя. Пабудаваны ён яшчэ за польскім часам чалавекам з прозьвішчам Маслоўскі. Старажылы гавораць, што ён мянчук, які зьбег на Захад, пакуль савецка-польская мяжа была яшчэ досыць дзіраваю. Не хацеў, як і літаратурны герой Астап Бэндэр, будаваць сацыялізм. Знайшоў у Ракаве ня вельмі прыгожую, але вельмі багатую нявесту, выгадна ажаніўся і на жончын капітал распачаў сваю маслоўскую справу. Пабудаваў у Міжрэччы малочны завод. Вольны ад працы час праводзіў у бяседах і пагулянках. Памёр перад самым прыходам Саветаў у Вільні. І як памёр! У „доме цярпімасьці“, абкружаны прадажнаю ласкаю любімых вакханак.

Ягоны малочны завод сваёй працы не спыняў нават за часамі гітлераўскай акупацыі. Закрыўся ён пару гадоў таму. Стары Більман мае сумнеўнае задавальненьне назіраць за тым, як прыходзіць у заняпад старая малачарня. Семдзесят гадоў таму, калі Мечыславу было шэсьць гадоў, ён на свае вочы бачыў атрад Сьцяпана Мятліцкага.

— Так. „Чысьцілі“ гэты заводзік. Прыехалі сярод белага дня, между прочым. Гэта я помню. У пяцідзясятым, здаецца, годзе. Мне з вакна было відаць. У нас усё з хаты прасматрывалася. Казалі — Мятліцкі! Помню — у чорным паўшубачку, зь нямецкім „шмайсэрам“ на грудзях, на вуглу завода. Казалі потым, ехалі бабы з млына. Коней ім завярнулі. Сюды на завод. Муку выгрузілі. Затарыліся сырам, маслам. На гэтых конях і павезьлі. Сярод белага дня. А ў нас на кватэры жыла такая Маркелава, расіянка. Казала: „Чего доброго, убьют и пальто снимут!“ Паліто было цэннасьць! Купіла і павесіла над кравацьцю. Надзела сваё паліто, залезла ў сарай і ў салому зарылася... Як да яго ставіліся? Неяк бацька твой прыходзіць да нас. Каталікі ж былі. Памаліцца трэба ў нядзелю. Маёй матцы кажа: „Ганна, такія хлопцы ў лесе ёсьць! Уй, такія хлопцы!“ Нейкая перамена, кажа, будзе. Ну і ўсё. Дзе і дзеўся? Укінулі чацьвяртак.

Памятаю, зь якім неразуменьнем я слухаў аповеды Цімоха Вострыкава, байца БНР, скінутага амэрыканцамі ў Налібацкай пушчы ў 1952 годзе. Скачок з вольнай Эўропы ў сталінскі СССР здаваўся поўным вар’яцтвам. Але сёньня, крыху ведаючы пра маштаб узброенага партызанскага супраціву, гэтыя дэсанты ўжо не здаюцца вар’яцтвам.

— Сталінскі Савецкі Саюз! Непераможная Чырвоная Армія! І людзі спадзяюцца на нейкіх...

— Хлопцаў у лесе? Ну дык, слухай, яны доўга тут сядзелі. У Багачоўскім лесе. Вырылі норы. Сьлядоў стараліся зімой не рабіць. Мясцовыя зналі. Яны ж там не чапалі нікога. Хлопцы вылазілі часам. Магазіны правяралі. У Дубашах нейкага Рачніцкага, прадсядацеля сельсавета, павесілі.

А яшчэ хлопцам у лесе нейкую надзею давалі заходнія радыёгаласы, якія слухалі па хутарах на велізарных лямпавых прыёмніках.

— Бацька мой у пяцьдзясят утарым гаду выпісаў радзіва „Родзіна“. „Пасылторгам“ прыслалі з Масквы. Адны батарэі — як удваіх падняць! А хочацца ж паслухаць, дзе што кажуць. „Голас Амэрыкі“, „Нямецкая вална“. Помню, што слухалі, а там нічога не пачуеш. Адзін гул...

Спыню на хвіліну расповед спадара Більмана, каб даць слова іншаму сьведку тых часоў, этнографу Сымону Барысу, ураджэнцу вёскі Касічы на Вялейшчыне. 84-гадовы спадар Сымон, паслухаўшы пра мае падарожжы па колішняй Віленшчыне, сам выйшаў на мяне. І ягоныя сьведчаньні ня проста цікавыя — гэта замалёўкі жыцьця, убачаныя і запомненыя зусім маладым чалавекам. Да таго ж юным камсамольцам і сталінцам.

— У 1954 годзе наш участковы прадаў мне кіцель. Міліцэйскі кіцель. І я яго надзеў і ў Папоўцах праводзіў дзяўчыну. Падыходзяць два хлопцы, дзецюкі, а я ж яшчэ школьнік, мне шаснаццаць. Падыходзяць, падвыпіўшыя, і сталі чапляцца. За тое, што я ў міліцэйскім кіцелі. Значыць, я сын ці сваяк міліцыянта. Ну пастрашылі мяне, селі на ровары і паехалі. Праходзіць пэўны час. Я прыяжджаю ў Ралічы, гэта каля Чурлёнаў, да дзядзькі. Іду на танцы, на вячоркі, і сустракаю там аднаго з тых дзецюкоў, што мяне страшылі. А я ж ужо ня ў кіцелі, а ў пінжаку. „Ах ты, — думаю, — бандзюга!“ Я свайму дзядзьку кажу: „Ідзі паглядзі, хто гэта. Ён хацеў мяне пабіць за кіцель“. Дзядзька пайшоў, пагаварыў. Хлопец той быў з суседняй вёскі. І дзядзька мне кажа: „Ай, ня зьвязвайся. Пастрашылі цябе хлопцы крыху. Супакойся“. А я мог на яго заявіць. Я быў камсамолец! А тады сталінскія камсамольцы былі о-го-го! Каб дзядзька мяне не папрасіў, я б мог яго залажыць. Калі б я залажыў, і гэта пацьвердзіла дзяўчына, Сібір яму быў бы гарантаваны. Сто працэнтаў Сібір быў б. За пагрозу з-за міліцэйскага кіцеля. Не заклаў. Але падумаў, што сапраўды, нехран мне гэты кіцель адзяваць. А то сюды не прыехаць будзе.

А вось і адказ на пытаньне, ці былі нашы лясныя браты вар’ятамі, якія прагнулі перамагчы сталінскую армію?

— Мой дзядзька меў такое самае імя, як і я. Таксама Сымон Барыс. І ведаеце, што ён мне ўвесь час гаварыў? У Заходняй Беларусі чакалі высадкі амэрыканскага дэсанту. І, калі б Амэрыка ўмяшалася, я чэсна скажу, уся б Заходняя Беларусь, Літва, Заходняя Ўкраіна палыхнулі б. Сорак дзявяты год. Тады, як калхозы рабілі. Што такое забраць зямлю? Ты ўяўляеш? Палыхнула б усё! І ўсе чакалі! І я нават не сумняваюся, што мой дзядзька, Сымон Барыс, у нейкай ступені недзе ўдзельнічаў. Як і тыя, хто на хутарах жылі. У тыя гады забівалі міліцыянэраў, савецкіх служачых. Памятаю, калі бацька быў на фронце, гэта сорак пяты год, хадзіў па хутарах работнік МГБ і вынюхваў усё. Да баб прыставаў і гэтак далей. Іваноў, так прадстаўляўся. Забілі яго — і перастаў хадзіць. А яшчэ быў выпадак з Ганнай Новік, паэткай вялейскай. Яна працавала намесьніцай начальніка палітаддзела ў МТС. Камуністка была! І аднойчы сустракаюць яе ў лесе „зялёныя“. Знайшлі партыйны білет. Вырашылі яе не забіваць, а ўзялі партбілет і парэзалі на кавалкі. А там, маўляў, свае накажуць. І тут у райкаме партыі пачалося! Што рабіць? „Чаму цябе адпусьцілі?“ Толькі білет парэзалі. І думалі-думалі, што зь ёй рабіць. Вырашылі білет замяніць, і ўсё. Але напалохалі яе здорава. „Зялёных“ тады ў лесе было многа. І дурнямі яны не былі. Разьлічваць справіцца з такой махінай, як Савецкая Армія! Яны ня дурні. На што яны разьлічвалі? На заходнюю дапамогу разьлічвалі. І вось я прыяжджаю ў канцы шасьцідзясятых гадоў на радзіму. Заходжу да свайго дзядзькі Сымона. Тады ўжо Брэжнеў быў, сталі трошкі плаціць, жыцьцё крыху палепшала. І дзядзька кажа: „Усё! Амэрыка ўпусьціла шанец. Не хацела ў сорак дзявятым годзе ўмяшацца, а цяпер і Амэрыку апракінуць“.

Пра кампазытара Ўладзімера Алоўнікава, аўтара „Лясной песьні“, існуе такая показка. Неяк да творцы пасьля канцэрту падышлі ўдзячныя слухачы. І, выказаўшы захапленьне „Лясной песьняй“, сказалі, што сьпявалі яе ня раз у партызанскім лесе, у сваёй баявой ма- ладосьці. На што кампазытар выказаў зьдзіўленьне: „Гэтага ня можа быць! Бо «Лясная песьня» напісаная ў 1950 годзе“. Але, чым болей я слухаю расповеды сьведак, тым болей пераконваюся, што „лясную песьню“ маглі сьпяваць у беларускіх лясах і ў 1950-х.

Адышлі тыя годы, адгрымелі паходы,
Толькі пушча за полем шуміць.
Ой, бярозы да сосны, партызанскія сёстры,
Вас ніколі ў жыцьці не забыць.

Сёньня, езьдзячы па навакольлі Ракава, цяжка зразумець, у якіх лясах хаваліся партызаны. Бо амаль няма ніякіх лясоў — адны пералескі ўздоўж Іслачы. Між тым у саракавыя гады тут паўсюль была Налібацкая пушча. І колькі яшчэ блокбастэраў можна будзе стварыць у будучыні толькі паводле аповедаў тутэйшых людзей!.. Працягвае спадар Більман:

— Тут і пачыналася Налібацкая пушча. Пасьля вайны лесавозы цягалі і цягалі бясконца гэтыя лясы. Лес вазілі на Мінск. Вырубілі тут гэтую пушчу. Мінск вастанаўлівалі... А як іх бралі, цэлы бой быў. Чуваць было стральбу, очарадзі, разрывы гранат. Я помню гэта. А самога Мятліцкага, казалі, узялі ў Заслаўі. Нейкая баба ў сталовай апазнала яго. Тут жа ў органы саабшчыла. І яго тут жа ў сталовай і павязалі. Так я чуў. І доўга яны яшчэ хадзілі, усё пранюхвалі. Помню, мой брат на акардэоне зайграў. А яны з дарогі пачулі. Зайшлі. „Што тут у вас такое?“ С краснымі аколышамі фуражкі, аўтаматы ППШ, круглыя дыскі вісяць запасныя на рамнях. „Што тут у вас за зборышча?“ — „Ды нічога. Проста сабраліся“. Паглядзелі і пайшлі. Хадзілі і начамі, усё правяралі.

Аказваецца, на могілках вёскі Кіявец стаяла капліца, якую калгас разабраў на дошкі. А ў той капліцы падчас разбору быў знойдзены кулямёт. Апошняе прывітаньне ад Сьцяпана Мятліцкага.

— Знайшлі пад палом кулямёт. У пяцьдзясят трэцім. І яшчэ, казалі, запіска была пры ім. „Ён яшчэ будзе страляць“. Пад палом, вядома, там суха. Таму доўга праляжала, сахранілася.

Мы паехалі са Станіславам на тыя могілкі. Вельмі ўтульныя, прыхаваныя ад дарогі на Івянец старымі хвоямі. А вось і мураваны падмурак колішняй капліцы, дзе калісьці знайшлі змазаны кулямёт і пры ім запіску.

— Ну вось тут стаяла капліца. Калі б тут чалавек з кулямётам засеў, то ён дорага б сябе прадаў. Так гаварылі.

Той кулямёт так і ня стрэліў. Наступны стрэл прагучаў толькі празь семдзесят гадоў. Але ці можаце вы ўявіць сёньняшняга гэбіста ў вясёлай гутарцы з чалавекам, які мог яго забіць? А тады такое было. Былыя франтавікі маглі сабе дазволіць рыцарскае высакародзтва. Вось якую гісторыю расказаў мне Сымон Барыс:

— У сорак дзявятым годзе я зламаў нагу. Лячыўся ў вялейскай бальніцы. У палаце ляжалі: я, школьнік чацьвёртага класа, на суседнім ложку ляжыць мужык з адарванай нагой (глушыў рыбу ў рацэ), тут мужык са страўнікам ляжыць, там ляжыць савецкі афіцэр з прастрэленымі нагамі, каля дзьвярэй ляжыць хлопец маўклівы, гадоў сямнаццаці, таксама паранены, а каля яго сяржант з аўтаматам, які яго ахоўваў. Помню, я баяўся гэтага сяржанта, які ляжаў з аўтаматам, калі аўтамат быў настаўлены руляй на мяне. Бо любы аўтамат можа рана ці позна стрэліць. Калі пераварочваўся, мне спакойна было, а як на мяне дула, дык страшна станавілася. Афіцэр і хлопец — удзельнікі адной перастрэлкі каля Ільлі. Пра сябе і таго дзецюка зь беларускіх „зялёных“ апавядаў нам той паранены афіцэр. У нашай палаце ён вёў рэй. „Яны, — казаў, — у лесе каля Ільлі стварылі цэлую базу са зброяй. Зь імі мы вялі бой. Іх там было больш за роту. Параненыя і забітыя былі з абодвух бакоў. Але базу іх са зброяй мы захапілі. А яны разьбегліся. Вось і мяне там паранілі. Падабралі параненага гэтага маўчуна. Яго сюды зь вялейскай турмы даставілі. Як вылечаць, ізноў забяруць у турму і судзіць будуць. І чаго яму, такому маладому, захацелася ваяваць? Ішоў бы служыць у Савецкую армію, і яму знайшлося б з кім ваяваць!“ — „А можа, ён і яны, тыя бандзіты «зялёныя», супраць калгасаў ваявалі?“ — пытаў нехта з хворых. „Але ў калгас ніхто прымусова не заганяе“, — адказваў той афіцэр. „Можа, гэты «зялёны» дзяцюк і параніў вас?“ — „А хто яго ведае, калі ўсе страляюць. А можа, я яго параніў“. Такіх гутарак было некалькі. Але беларускі дзяцюк маўчаў, як нямы. Яго ніхто і не наведваў. Можа, радня ня ведала ці не дапускалі яе. А можа, і баялася заходзіць. Жывот таго дзецюка хутка зажываў. Доктар казаў, што на ім зажывае ўсё як на сабаку. А вось параненыя ногі таго афіцэра не зажывалі. А што з тым дзецюком далей? Ён не сказаў ні імя, нічога. Неўзабаве яго перавялі ў другую палату, а потым у вялейскую турму. Празь месяц недзе выпісалі і мяне, і бацька павёз мяне дамоў. Зь Вялейкі на Касічы. Едзем празь лес Калоду. І раптам нашу павозку спыняюць два дзецюкі. Пытаюцца, куды едзем. Бацька кажа, што сын нагу зламаў. Распыталі пра абстаноўку на дарозе — дзе, як прайсьці. І пайшлі. Гэта быў сорак дзявяты год.

Маштаб паваеннага супраціву, мяркуючы нават па адной тэчцы, ахопліваў увесь захад Беларусі. Ня тое што раёну, а, пэўна, сельсавету не было без сваёй „террористической банды“. Дык кім жа яны былі ў масе сваёй? Узброеныя паўстанцы паваенных часоў? Палітычнымі змагарамі, нацыянальнымі партызанамі ці ляснымі разбойнікамі? Ільлянскі краязнаўца Ўладзімер Кажамяка вылучае найперш палітычны чыньнік:

— У вёску Суднікі да маёй знаёмай жанчыны неяк завітаў Пётра Клімёнак, вядомы ў навакольлі як Харытонаў. Камандзір атрада. І пытаецца: „Цётка Тэкля, ці пазнала ты мяне?“ — „А як жа я цябе не пазнаю? Я ж цябе маленькага няньчыла“. А потым яна яму кажа: „Пётра, ты заняўся дрэннай справай. Зловяць цябе, заб’юць!“ — „Не, — кажа, — цётка Тэкля, нас многа ў лесе. І мы пераможам гэтую ўладу!“ Бачыце, якія думкі былі? Перамагчы савецкую ўладу. І мне здаецца, гэты дыялёг якраз падкрэсьлівае, што нават калі некаторыя пачыналі як бандыты, то потым яны вось так разважалі. Людзі не падпарадкоўваліся? Так. Супраціўляліся? Так. У людзей быў недавер. Большасьць не гаварылі нічога, баяліся. Бо тут жа данясуць. Але недавер быў амаль ва ўсіх. А як яго магло ня быць, калі гэтая ўлада рабіла ўсё, каб гэтых людзей падмануць і прымусіць? Людзі плакалі. А сьлёзы — гэта ўжо супраціў. Як гэта плакаць, калі ты мусіш радавацца? Ты што, нечым не задаволены? Ды нават сёньня, калі да людзей такія адносіны, як камуністы ўстройвалі, то... Людзі адплацяць. Можа, значна пазьней. Можа, праз пакаленьне. Але ўсё роўна пакрыўджаныя адплацяць.

А вось які адказ на маё наіўнае пытаньне пра змагароў і бандытаў даў мне Міхал Залескі:

— Тыя людзі, якія гавораць пра адсутнасьць палітыкі ва ўсякім сялянскім руху, яны не разумеюць сялянства. Сялянства ня ў стане, кажучы сучаснаю моваю, артыкуляваць свае патрабаваньні. Яно ў стане выразіць у баі свой гнеў і нянавісьць. Гэныя людзі, як шалёныя сабакі, кідаюцца на ўсіх, хто прымушае тое, што яны любілі, паміраць раней за іх.

У „Маім Гамлеце“ Высоцкага я адразу зьвяртаў увагу на слова „кроў“. А адказ хаваецца ў слове „ўсе“.

Я кроў праліў, як ўсе. І, як яны,
Ня здолеў я адмовіцца ад помсты.

У таго безыменнага гамлета зь вялейскага шпіталя не было выбару ў спосабе барацьбы — толькі быць! Як усе. Гэта значыць узяць зброю. Тую зброю, якой поўна было пасьля вайны. І, як выглядае сьмерць, ён бачыў на свае вочы, пэўна, ня раз. І кроў гатовы быў праліць, як усе.

Толькі, у адрозьненьне ад лясных братоў Літвы, наш вялейскі герой, які не назваў свайго імя, што магло быць данесенае да нашых часоў, так і застаўся невядомым...

2001 год. Вільня. Рэстаран Stikliai. Утульны падвал, дзе мы сядзім невялікай кампаніяй. Я, мой сябра Кастусь і ягоная жонка Наталка. Побач з нашым столікам літоўскае трыё — скрыпач, баяніст ды басіст — іграюць ды пяюць літоўскія народныя песьні. Мы з Кастусём ужо добра ўзьнялі градус сваёй крыві і спыняцца не зьбіраемся. Раптам мой таварыш вырашыў паўдзельнічаць у музычнай імпрэзе. „Зараз я вам перакладу, пра што яны сьпяваюць!“, — кульнуўшы чарку старкі, падміргнуў нам Кастусь. „Ты што, ведаеш літоўскую?“ — крыху зьбянтэжана паглядзела на яго жонка. „А то!“ — усьміхнуўся сябра. І пачаў удаваць, што перакладае на расейскую, з робленым „прыбалтыйскім“ акцэнтам, даволі гладка трапляючы ў тэмп вясёлай літоўскай песенькі:

„Как радостно сегодня в нашей хате!
Музыка и танцы с утра до вечера!
Всем гостям мы рады!
Весело скворчит на плите наша сковородка!“

„Мілы, — з усьмешкай сказала жонка, — ты можаш перакладаць крыху цішэй? Нас могуць пачуць літоўцы“.

„Вядома, дарагая!“ — адказаў сябра і пачаў даганяць сваім перакладам другі куплет.

„Посмотрите, кто к нам пришёл!
Это же русский. Какая у него винтовка!
Какие у него сапоги. Какая фуражка!
Весело скворчит на плите наша сковородка!“

„Любы, — ужо больш нэрвова прамовіла жонка, — збаў дэцыбэлы. Нас могуць пачуць літоўцы“.

Але сябра было ўжо не спыніць. Ён кульнуў чарку і пасьпеў на трэці куплет:

„Чьи это там валяются в углу сапоги?
Чья это лежит винтовка?
Некому на ней больше стрелять!
Весело скворчит на плите наша сковородка!“

Наталку было не стрымаць:

„Заткнись, сволочь! Нас услышат литовцы!“

І тут да нас павярнуўся ад суседняга століка сівы хударлявы пан. „Не волнуйтесь. Литовцы вас услышали! Нам очень понравился перевод. Хоть это всего лишь песенка о празднике урожая в нашей деревне. А на счёт русских вы можете сходить в музей геноцида. Это там, где было КГБ“.

Ходзячы па залях гэтага незвычайнага Музэя акупацыі і змаганьня за свабоду, дзе ўсімі сучаснымі ды інтэрактыўнымі сродкамі паказаны пакутніцкі шлях паваеннай барацьбы літоўцаў, ад расстрэльнай камэры да вагонаў-цяплушак, у якіх людзей высылалі на будоўлі камунізму, я прыгадаў учорашнюю бяседу ў рэстаране і жарты пра расейцаў. У залі, прысьвечанай Літоўскай ССР, дзе пад амаль такім самым гербам, як сёньняшні герб Рэспублікі Беларусь, былі выстаўленыя дакумэнты з архіву літоўскага МГБ. Якія, к чорту, рускія? Зразумела, куды бязь іх. Але колькі ж было саміх літоўцаў сярод сьледчых і судзьдзяў! Вось ужо сапраўды — ня толькі „ніхто не хацеў паміраць“, а многія хацелі і жыць някепска.

Я хадзіў па гэтым музэі ня раз. І з кожным годам музэй адкрываў мне нешта новае. Тут можна зайсьці ў сапраўдную камэру. Прысесьці на шконку. Падумаць. Напрыклад, пра тое, як жа беларусам да 2020-га не хапала вось гэтай прыступкі... Прыступкі, каб адчуць сябе дарослымі і роўнымі сярод суседзяў. Сваёй нацыянальнай казкі пра народны супраціў саветам. Сьведкі маўчалі. Удзельнікі таксама. Тыя, хто выжыў, не сказалі ні слова. А дзеці паверылі, што гэта іхнае „гасударства“. І што ніхто і ніколі і ня думаў зь яго выходзіць, ня тое што не ўступаць. А замяні ў віленскім музэі шыльдачкі зь літоўскімі прозьвішчамі на беларускія, і ўсё стане на свае месцы. І гэтаму гербу будзе месца толькі ў такім музэі. І толькі над адпаведнай экспазыцыяй.

Я пацягнуў на сябе цяжкія музэйныя дзьверы. У вочы шыбанула зыркае сонечнае сьвятло, быццам выбухнула тая бомба, якую Чарняўскі усё ж такі рвануў.