Яцкава-Канчане, Валожынскі раён
Пачынаючы ад 1950-х, на старонках абласной і раённых газэтаў усё больш папулярнай становіцца тэма радыё. Ледзь ня ў кожным нумары апісваецца неверагодная радасьць калгасьнікаў, у якіх завялася „талерка“ рэпрадуктара. Але самыя большыя шчасьліўчыкі — тыя, хто маюць дэтэктарныя прыёмнікі. З усяго гэтага багацьця я выбраў цытату з Дунілавіцкай раёнкі „Сцяг Сталіна“. Тут у сатырычнай рубрыцы „Наш кракадзіл“ нейкі Л.Кухальскі вырашыў бліснуць ня толькі сваім веданьнем мовы Пушкіна, але і высокім штылем.
„Если дело идёт об абонентной плате, то работники Дуниловического радиоузла «не спят в шапку». Возьмут, и даже досрочно, с каждого обладателя радиоточкой. А вот, что бы наладить нормальную работу радиоузла, вовсе не заботятся. Уже второй месяц жители Дуниловичей не слушают радиопередач из Москвы, Минска.
Надсмотрщик радиоузла Егор Иванов и его сотрудники додумались применить кое-что «новое» в вещании. Ремонтируя линию Варапаево-Дуниловичи, они продали часть столбов окрестным жителям за горелку. И в нетрезвом виде, сидя на столбах, напевали «Тихо вокруг...». Наверное, не знают они, что слушателям надоела такая музыка.
По разрешению начальника райконторы связи тов. Терентьева, я установил и зарегестрировал радиоточку. Но Егору Иванову чего-то не понравилось. Пьяный он зашёл ко мне в квартиру, оторвал радиопроводку, в присутствии публики обозвал мою жену, медсестру Дуниловичской больницы, нецензурными словами и удалился в спокойном расположении духа.
Интересно, кто позволил Иванову творить такие безобразия? Когда же жители Дуниловичей будут слушать радио?“
Прачытаў і міжволі адчуў сымпатыю да гэтага невядомага мне аматара радыё і мужа мэдсястры Дунілавіцкай лякарні. За тое, што ў сваім расейскамоўным допісе абсалютна слушна ўжыў слова „горелка“.
„Шэксьпіраўскія жарсьці“ дзіўным чынам круціліся вакол каханьня, гарэлкі і... радыё. Не зусім нашага радыё. Бо радыётэматыка прысутнічае ня толькі ў раённай прэсе, але і ў справах Маладачанскага суду. Што праўда, слухачы, якія праходзяць у тых справах у якасьці абвінавачаных, слухалі зусім не Маскву зь Менскам.
Так, у 1952 годзе судзілі 18-гадовага жыхара вёскі Ліпнішкі Івейскага раёну Пятра Іванавіча Караля. Беларуса, зь сярэдняй адукацыяй, халастога, несудзімага. Паводле 72-га артыкулу маладому чалавеку прысудзілі пяць гадоў лягераў і канфіскавалі радыёпрыёмнік „Партизан“. Апошняе — рэчавы доказ злачынства.
„Король Пётр Иванович, проживая в дер. Липнишки Ивьевского района Молодечненской области, в 1951 г., в связи с арестом органами Советской власти отца, Король Ивана Игнатьевича, стал на путь враждебной деятельности против существующего строя в СССР, систематически занимался слушанием антисоветских передач из Лондона и радиовещательной станции «Свободная Европа», в которых возводилась клевета на руководителей партии и Советского правительства, извращалась Советская действительность, велась пропаганда войны против СССР и реставрации капитализма.
Будучи враждебно настроенным, Король Пётр Иванович в августе м-це 1951 г. лично от руки изготовил в адрес военнослужащего Советской Армии Корицкого Казимира анонимное письмо, в котором выражал свои антисоветские антиколхозные взгляды, возводил клевету на одного из руководителей КПСС и на Советскую действительность“.
У тым жа 1952 годзе судзілі іншага радыёаматара, 20-гадовага жыхара Сьвірскага раёну Дэйчку Бэнона Міхайлавіча. Беларуса, пісьменнага, нежанатага. Артыкул той жа, але далі ажно дваццаць пяць гадоў.
„Дейчко Бенон, проживая в дер. Пукелишки Кемелишского с/с, с 1942 года хранил у себя немецко-фашистские газеты, антисоветского содержания.
После окончания Отечественной войны с 1947 г. вёл блокнот, в котором рисовал карикатуры вождей Советского государства и высмеивал их. С 1950 г. незаконно держал у себя радиоприемник «Родина» и систематически слушал антисоветские радиопередачи из Америки, Англии, Франции, о которых вёл условную переписку с братом Дейчко Зеноном, высказывая в письмах антисоветские взгляды и изменнические настроения.
Кроме того, в 1950-1951 г. совместно с дядей Дейчко Иосифом занимался изготовлением самогона“.
А ў 1957 годзе, ужо пасьля сьмерці таварыша Сталіна, у эпоху так званай адлігі, паводле таго ж 72-га артыкулу судзілі 34-гадовага жы- хара вёскі Асіноўшчына Смаргонскага раёну Станіслава Тарасевіча. Беларуса, судзімага ў 1956-м за самагонаварэньне, жанатага.
„Тарасевич Станислав Михайлович, начиная с зимы 1956 года, посредством имевшегося у него детекторного радиоприемника «Комсомолец», через наушники, систематически слушал антисоветские радиопередачи из-за границы и содержание их пропагандировал среди местного населения, в частности, содержание этих радиопередач он рассказывал жителям деревни Осиновщизна ІІ-я Дурейко Петру и Дурейко Ивану.
Враждебно относясь к существующему в СССР государственному строю и коммунистической партии Советского Союза Тарасевич 25 апреля 1957 года, желая исключения Дурейко Анны из комсомола, похитил из шкафа в её доме её комсомольский билет, учинил на нём антисоветские надписи, содержащие призыв к подрыву Советской власти и угрозы в адрес КПСС и этот билет опустил в один из почтовых ящиков гор. Сморгонь, где он и был обнаружен работниками конторы связи“.
Шкада, што ў Асіноўшчыне ніхто ня памятае гэтай гісторыі. Ні шматлікія Дурэйкі, ні Тарасевічы. Ці, хутчэй за ўсё, ня хочуць успамінаць. І зусім ніякага сьледу не засталося ад вёскі Букелішкі (не Пукелішкі), дзе жыў карыкатурыст і антысаветчык Бэнон Дэйчка.
А вось дзеці Пятра Караля да гэтае пары жывуць у Ліпнішках. Ягоны сын Віктар расказаў мне пра ўнікальны лёс свайго бацькі і дзеда. Дзед, Іван Ігнатавіч, сапраўды стаў на шлях варожай дзейнасьці супраць існага ладу. Уся дзейнасьць заключалася ў тым, што стары Іван не хацеў ні ўступаць у калгас, ні аддаваць туды жывёлы і калёсаў. І яшчэ ня стрымліваўся ў выразах ні ў адрас мясцовых актывістаў, ні ў бок крамлёўскіх таварышаў. За што атрымаў дзесяць гадоў. І гэта яшчэ ў 1945 годзе! Зь лягеру ён вярнуўся раней за сына, у 1955-м.
Сын Івана Пётра ў 1952-м спрабаваў паступіць у менскі палітэх. Але на ягонае месца, хоць ён і праходзіў па балах, узялі іншага маладога чалавека. Начальніцкага сына, як расказваў пасьля Пётра сваім сямейнікам. Ён спрабаваў дабівацца праўды, пісаў, скандаліў. За што, зь ягоных словаў, і паплаціўся. Але далейшы ягоны лёс — суцэльная адысэя. Спачатку лягер на Паўночным Урале, потым вызваленьне зь лягеру і забарона вяртацца ў Беларусь. Дзесяць гадоў пасьля лягеру ён бадзяўся па савецкай імпэрыі, мяняючы прафэсіі і краі. Праца матросам на Касьпіі, шафёрства на цаліне, геалягічныя экспэдыцыі ў Каракумах. На радзіму Пётра вярнуўся толькі ў 1966-м, маючы за плячыма 34 гады. Ажаніўся, скончыў аўтатранспартны тэхнікум у Бабруйску. Але вышэй за кіроўцу яму працаваць не далі. Зразумела, ні прыёмніка „Партизан“, ні Казіміра Карыцкага Віктар Кароль ня памятае.
А мы зараз настроім наш радыёпрыёмнік не на Бі-Бі-Сі і не на радыё „Вызваленьне“. А на Першы канал Беларускага радыё, дзе перадаюць чарговую песьню пра любоў — Юрыя Семянякі на верш Адама Русака.
Цiха растрывожыла
Думкаю-бяссоньнiцай
Вечна неспакойная
Ты, любоў мая.
Не за вочы чорныя,
Не за бровы смуглыя,
А за сэрца шчырае
Палюбiла я.
3 красавіка 1953 году быў вынесены прысуд Зянько Феадосіі Дзьмітраўне. „1925 года рождения, уроженка дер. Яцково-Кончание Воложинского района Молодечненской области, белорусска, образование среднее-педагогическое, беспартийная, незамужняя, ранее не судимая.
Зенько Феодосия Дмитриевна, находясь в неприязненных отношениях с жительницей м-ко Вишнево Молодечненской области Каминской Анной, в январе месяце 1952 года в радиоузел «Голос Америки» написала письмо антисоветского содержания, которое опустила в один из почтовых ящиков гор. Воложина.
В письме Зенько, прикрываясь именем Каминской, изложила враждебные взгляды по отношению Советской власти, извращает Советскую действительность, возводит гнусную клевету на условия материальной жизни трудящихся СССР, клевещет на руководителей Коммунистической партии и Советского правительства и на мирную политику Советского государства.
Наряду с этим Зенько восхваляет жизнь в империалистической Америке и разделяет антисоветский характер радиопередач «Голоса Америки».
Совершая вышеизложенное, Зенько наряду с этим имела умысел создать ложный материал в отношении Каминской с тем, чтобы последняя была привлечена к уголовной ответственности.
В предъявленном абвинении Зенько Ф.Д. виновность признала полностью“.
Я матляўся па Вішневе ад хаты да хаты, але ніхто са старажылаў ня памятаў ні Феадосію Зянько, ні Камінскую. Пакуль адна з жанчын, паглядзеўшы на дакумэнты, не запыталася ў мяне, чаму я ня еду на радзіму Феадосіі, у Яцкава-Канчане. Я паехаў у гэтую маленькую вёску з адзінай нават ня вулічкай, а зялёным лужком, абкружаным хатамі. І першая сустрэтая мною на тым лужку невысокая немаладая кабета, Яніна Міньцюк, адразу адрэагавала на агучанае мною імя.
— Феадосія Дзьмітрыеўна? Зенька? Дык яна была настаўніцай. Вяла ў нас усе прадметы. У пачатковай школе. І арыфметыку, і беларускую мову, і рускую. Добрая была настаўніца. І з бацькамі пагаворыць заўжды. У нас кладкі былі цераз рэчку. Гэта ж цяпер мост, а так былі кладкі. Вясна, разьліецца вада, а мне няма ў чым ісьці ў школу. А яна прыйдзе да мамы і пазычыць боты. Дапамагала ўсім каму можна. Калі хто захварэў з гаспадароў, мы класам ідзём і яму бульбу капаем. Але ж гаротная была. Гаротная.
Яніна пайшла ў школу ў 1955-м. А настаўніца Феадосія Дзьмітрыеўна вучыла яе з трэцяе клясы. Значыць, вярнулася яна ў 1957 годзе, да канца не адбыўшы свой тэрмін. А паколькі вярнулася не адна, а зь сям’ёй, была пасьля лягеру на вольным пасяленьні.
— Замуж выйшла там, дзе сядзела. За ўкраінца. Міша Сыктым. Яны тут жылі. Прывезьлі з турмы дзяўчынку-калеку. Яна ня ела сама, нічога. Я часта зь ёй заставалася за няньку. Яе за носік возьмеш, тая рот разінець і тады будзе глытаць. Феадосія Дзьмітрыеўна мне дасьць заданьні. Я іх выконваю і тую малую люляю. А сама яна ідзе ў школу вучыць дзяцей. Пасьля прыходзіць, правярае заданьні і ставіць адзнакі. У яе пасьля было многа дзяцей. Міша яе быў благі муж. Зусім благі. П’янка за п’янкай. Ад гарэлкі ён і пагіб. Са сваім таварышам хадзілі ў суседнюю дзярэўню, там п’янствавалі. Ішлі, абодва ў лужу паваліліся і абодва захлынуліся. Але ж пасьпеў зрабіць восем дзяцей.
Знаю, не праложаны
Мне дарогi роўныя,
Кветкамi ня сьцелюцца
Сьцежкi у жыцьцi.
Пушчамi глыбокiмi,
Горамi высокiмi,
Рук не разьнiмаючы,
Нам з табой iсьцi.
Я крыху баяўся непакоіць роднага брата Феадосіі Зенькі. Менавіта так гучыць яе прозьвішча ў вёсцы. Як-ніяк, Канстанціну 87 гадоў і ён пасьля інсульту. І пытаньне ў мяне ня вельмі вясёлае. Але высокі, строгі Канстанцін цьвёрдым голасам, без усялякіх прэлюдый, адразу даў цьвёрды адказ.
— За што далі? За балталогію! Яна зрабіла подласьць! Яна ўлюбілася ў чалавека, а ён быў жанаты. І хацела, каб жонка сядзела. І ад імя ягонай жонкі напісала нешта на Сталіна. Але почырк яе выдаў. У яе зрабілі обыск. А ў яе почырк такі харошы, адметны. Але ж лёгка аддзелалася. Свой срок да канца не адсядзела. Лагер быў у Сібіры. Спачатку была на лесапавале, а потым рабіла на ферме, на вольным пасяленьні. Там і мужа сабе знайшла. Ён таксама ў турме быў. Там пазнаёміліся і пажаніліся. Нарадзілася дачка. Але ж... была лішэна здароўя. Не саабражала. Вярнулася. Я ёй хату паставіў.
Засьвяцiся яснаю,
Сьветлаю, нязгаснаю,
Зоркаю шчасьлiваю,
Ты, любоў мая.
Не за вочы чорныя,
Не за бровы смуглыя,
А за сэрца шчырае
Палюбiла я.
Спрабую ўспомніць, што было яркага і адметнага ў беларускай культуры пачатку пяцідзясятых гадоў. Мабыць, для гэтага трэба быць гісторыкам сацрэалізму. І ведаць ідэалягічна правільныя п’есы Аркадзя Маўзона, такія ж правільныя першыя аповесьці Янкі Брыля. Можа, хто памятае апавяданьні Ільлі Гурскага? Ці раманы Аляксея Кулакоўскага. Падобна, што ўсе, каго мы ведаем і перачытваем, прыйдуць пазьней. І Караткевіч, і Быкаў, і Барадулін, і Бураўкін. А для мяне пяцідзясятыя гады асацыююцца выключна зь песьнямі. Найперш на вершы Адама Русака.
І з тымі драмамі і жарсьцямі, якія адкрыліся ў тэчках Чарняўскага. Каханьне, гарэлка, радыё...
Забіць упалмінзага. Новая кніга Зьмітра Бартосіка
У гісторыі Беларусі ХХ стагодзьдзя найбольш замоўчанымі і засакрэчанымі застаюцца старонкі супраціву беларусаў савецкай акупацыі, русіфікацыі і калгасам. Праўда пра гэты супраціў зьнішчаная або схаваная ў архівах КГБ, а жывыя сьведкі падзеяў памерлі. Вырваныя з гістарычнай памяці нацыі веды пра саму сябе, пра сваю нязгоду і герояў змаганьня супраць чужынскіх парадкаў — ці не галоўная прычына таго, што гэтыя парадкі ўсё яшчэ пануюць у рэальнасьці, несучы беларусам выраджэньне, няволю і вымушаную эміграцыю.
На працягу дваццаці гадоў Зьміцер Бартосік езьдзіць па Беларусі ў пошуку праўдзівых сюжэтаў мінулага. Гэтым разам у рукі аўтару трапляюць дакумэнты Маладачанскага абласнога суду (быў такі пасьля вайны), якія выпадковым чынам апынуліся ў адкрытым доступе. У свой час гэтыя дакумэнты скапіяваў гісторык Міхась Чарняўскі. Асноўныя артыкулы крымінальных справаў — антысавецкі „бандытызм“, антысавецкія паўстаньні, падпольле, агітацыя, погляды і настроі. Дзясяткі справаў — толькі малы фрагмэнт таго валу судовых працэсаў, што адбываліся ў былой Заходняй Беларусі.
Зьміцер Бартосік з дакумэнтамі ў руках выпраўляецца па адрасах колішніх падзеяў і часьцяком знаходзіць старажылаў, якія распавядаюць пра фігурантаў тых крыміналаў. „Не хацелі ўступаць у гасударства гэта“ — такі лейтматыў успамінаў і тлумачэньне ўчынкаў, за якія ўдзельнікі атрымлівалі па 25 гадоў турмы.
Людзі адстойвалі сваю маёмасьць, сваю мову і сваю свабоду са зброяй у руках, утвараючы партызанскія атрады „лясных братоў“, змагаючыся з прышлай чужой уладай. Чакалі, што Захад, паставіўшы кропку на Гітлеры, паставіць яе і на Сталіне.
