«Я — чалавек Belle Époque». Частка 14 новай кнігі Зьмітра Бартосіка «Забіць упалмінзага»

Яршэвічы, Валожынскі раён

У доме, якому амаль сто гадоў, я слухаю палянэз, што грае гаспадар дома Алесь Лось на раялі, якому больш за сто дваццаць гадоў. Апісваць сядзібу краязнаўца, дудара, кампазытара і мастака Алеся Лася і ягоную калекцыю старадаўніх музычных інструмэнтаў я ня буду. Для ўсіх, хто цікавіцца беларускай старасьветчынай, гэта адрас знакавы. Нават навігатар MapsMe ведае, дзе знаходзіцца „Хутар дудара“. За вокнамі старога дома — густы лес, крутыя пагоркі, спуск да ракі Яршоўкі. Можна бязь цяжкасьцяў адчуць сябе хоць у 1950-х гадах, калі тут быў Радашковіцкі раён Маладачанскай вобласьці, хоць у трыццатых гадах ХХ стагодзьдзя. Калі вось за гэтым самым сталом, за якім мы сёньня гутарым, сядзелі зусім іншыя людзі.

— Я яшчэ з гаспадыняй, Нінай Маркаўнай, размаўляў. Яна апавядала: „Знаеш, Алесь, які трыццаць дзявяты быў? Я тут сяджу за гэтым сталом, нешта наразаю. Нейкі салат раблю. І тут брычка пад’яжджае, і два чалавекі. Сымпатычныя, у форме. І да нас. «Што такое?» — думаю. Дзьверы адчыняю. «Здравствуйте, мамаша. Мы новая власть. Вот, приехали познакомиться». Вельмі ветліва. Такі высокі статны мужчына. «Ну прысядзьце». Адрэзала паляндвіцы трохі, цыбулі. «Вот мы тут ищем, как бы нам организовать... На кого нам опереться. Где у вас тут беднота?» — «Якая бедната? Што вы маеце на ўвазе? Ёсьць там, у Яршэвіча, адзін піяк. Дык ён як за палякамі піў, так і цяпер будзе піць. Бедны чалавек». — «Нет. Те, у кого нет ни коровы, ни коня. Кто батрачил тут». — «У нас такіх няма. У нас у кожнага па тры, па чатыры каровы, і сьвінкі, і бараны. Вунь статак бегаець», — я яму расказваю. А ў яго твар чырванее, наліваецца. А потым насупіўся ды як дасьць па стале кулаком! «Да мы вас, суки, кулачить будем! Разжились здесь!» І як стаў крычаць. Добра, што мужыка не было. Бо тут бойка была б. У мяне рукі трасуцца: «Чаго вы крычыце? Гэта ж нармальна. Мы жывём са сваёй гаспадаркі. У нас хутар...» — «Ждите вестей! Ждите! Мы при- едем!» Бразнулі дзьвярыма і зьехалі“. Але іх Бог ратаваў. Гаспадар, Міхал Аляксандравіч, сышоў. Ён пайшоў у Налібакі, у лясныя браты. Бо тут шмат сваякоў у Ракаве пабілі. І пасьля бальшавікоў немцы здаліся спачатку золатам. Вярнулі зямлю, аброць. Зрабілі пашпарты на коней, на людзей.

Аказваецца, гаспадар гэтага хутара, Міхал Цішковіч, — сапраўдны беларускі партызан, лясны брат, удзельнік антысавецкага супраціву, які сышоў у лес у саракавым і выйшаў зь лесу праз шаснаццаць гадоў. Алесь не засьпеў яго жывым. Ён гутарыў толькі з удавой, у якой і купіў хату.

— Ён плакаў па сваім лесе. Бо ў іх быў свой лес. Яны яго куплялі за золата. Гэты лес, які зараз, нарос адносна нядаўна. А пасьля вайны ўсё было высечана. Была думка будаваць Менск з магілёўскіх лясоў. Але ў сувязі з тым, што тут быў вельмі шматлюдны атрад лясных братоў, чалавек дзьвесьце, у іх нават свая друкарня была, лес высякалі тут. Цікава, што яны рабавалі інкасатараў, крамы, касы. Мала каго забівалі. Якога камсамольца-вар’ята, які зьдзекаваўся зь людзей. Забіралі грошы і гэтыя грошы раздавалі. Інкасатарскую машыну якую грабанулі — паехалі па вёсках, ня кажучы хто, адкуль, пад вокнамі тыя грошы пакідалі. Па вайне больш рабавалі, а да вайны стралялі больш. Энкавэдыстаў, салдатаў, камсамольцаў. Гэта была помста за гвалт і рабаваньне. А былі такія, што бальшавіцкіх грошай ня бралі ў рукі. Быў тут такі дзівак. Яму плацілі пэнсію. А ён казаў: „Я ў рукі не вазьму тыя грошы. Марыйка! Ідзі купі мне напітку «Бураціна» і хлеба“. Ад сьвятла адмаўляліся. Былі хутары, якія прынцыпова жылі на газавых лямпах. Гэта былі такія формы пратэсту. Можа быць, бессэнсоўныя. І тое, што гэты хутар застаўся ў некранутым выглядзе — гэта цуд.

Цуд таксама ў тым, што колішні гаспадар гэтага дому застаўся дома. Яго абмінуў ГУЛАГ, яго не закранула МГБ.

— Гаспадар гэтай хаты, Міхал Цішковіч, выйшаў зь лесу ў пяцьдзясят шостым годзе. У пяцьдзясят восьмым на яго наехалі ўлады. Абвінавацілі ў тым, што ён не прайшоў мабілізацыю ў Савецкую армію, і распачалі супраціў яго справу. Міхал напісаў ліст у Польшчу, што ён служыў у Польскім войску, удзельнік вайны, быў паранены і мае права на падтрымку. Што падчас акупацыі жыў на хутары, моцна хварэў. Прыдумаў сабе легенду. І з Варшавы прыехала дэлегацыя, некалькі чалавек з Генштабу, езьдзілі ў Менск. І ад яго адчапіліся „праз адсутнасьць складу злачынства“. Бо не было фактаў, што ён быў у лясных братах ці займаўся нейкім разбоем. Палякі далі яму пэнсіён як жаўнеру войска Польскага. І ён вось такім цудам застаўся на сваім хутары. Ну а па-другое, імі апекаваўся Якуб Колас. Паэт сюды езьдзіў пастаянна. Сябраваў зь Цішковічам, у лазьні парыўся. І ў паваенныя часы падтрымліваў іх. І Тамара, іхная дачка, расказвала мне, як Колас вадзіў яе на рэчку і чытаў вершыкі.

На хутар Алеся Лася мяне прывяла судовая справа, дзе фігуруюць дзьве сястры, Лідзія і Леаніла Маціеўскія. Жыхаркі вёскі Цішкаўшчына, адна 1926 году нараджэньня, другая — 1930-га. Беларускі зь сялян-сераднякоў, абедзьве незамужнія, пісьменныя, несудзімыя. Абедзьвюм прысудзілі па тры гады лягераў.

„Матиевская Лидия и Матиевская Леонила, проживая на хуторе деревни Тишковщина Радашковического района, весной и осенью 1950 года неоднократно встречались в доме с участниками вооружённой террористической банды Метлицкого-Шидловского. Однако в суде не установлено, что Матиевские Лидия и Леонила знали о контрреволюционном характере, т.е. террористическом намерении этой банды. В суде установлено, что обе подсудимые знали о посещении их дома бандитской группы, которая в их присутствии договаривалась об ограблении магазина сельпо в дер. Тишковщина и кассира МДС, и о том, что они были ограблены, подсудимые также знали, однако об этом органам Советской власти не донесли“.

Вёска Цішкаўшчына знаходзіцца за кілямэтар ад хутара Алеся Лася. І прозьвішча Маціеўскіх сёе-тое гаспадару гаворыць.

— Жыў у вёсцы Кісялькі такі Русецкі. Стары дзед. Ён ужо памёр. Дык вось ён расказваў такую гісторыю. Пра Маціеўскіх. Яны былі амаль усе музыкі. Бацька вельмі музыкальны быў. На ўсім іграў практычна. У яго было ці не чатыры дачкі. Там і цымбалы, і скрыпка была. Яны прафэсійна гралі на вясельлях. Людзі былі вельмі пагодныя па духу. Пасьля 1939-га яны трапілі пад раздачу бальшавікоў. Сям’ю выслалі ў Сібір, а малодшую дачку згвалцілі і пакінулі тут. Сказалі — будзеш тут жыць і назіраць, як будуецца рай. Дзяўчынка тая звар’яцела. Жыла яна ў Яршэвічах. Любіла па могілках хадзіць. Счэзла і памерла. Гэта зь ягонага аповеду. Можа, яны вярнуліся зь Сібіру? Хаця... Гэта пяцідзясяты год...

У 1940 годзе, калі сям’я была раскулачаная і сасланая ў Сібір, Леаніле было 9 гадоў, а Лідзіі — 13. Няўжо дзяцей не забралі? І яны дажывалі свой век у сваёй хаце?

Я паехаў у Яршэвічы, дзе, згодна з расповедамі старога, дажывала малодшая Маціеўская. Самотная, звар’яцелая, што да самай сьмерці хадзіла на вясковыя могілкі і там праводзіла большую частку дня. Але па дарозе ў Яршэвічы давайце зазірнем у раённую газэту „Сцяг Ільіча“. Вельмі вясёлая была раёнка. Вось як высьмейвалі радашкавіцкія журналісты асобныя недахопы новага жыцьця. Сумна высьмейвалі.

„Новыя радашковіцкія параўнанні.

Адрамантавалі, як падлогу ў лазьні.

Цёмна, як вечарамі на Совецкай і Комуністычнай вуліцах.

Цяжкі і вадзяністы, як хлеб з нашай пякарні.

П’янствуе, як кладаўшчык чайной Васілій Гарбаценка.

Халтураць, бы шафёры з райспажыўсаюза.

Мала, як хлопцаў на платных танцах Дома культуры.

Брудна, як вакол будынка райкамгаса і ў калідорах яго.

Знявечылі чалавека, бы на фатаграфіі, што зрабіла ў майстэрні ад арцелі „3 ліпеня“ т. Рудэрман“.

Яршэвічы — вёска карцінная. Зьвілістая рака Яршоўка разрывае паселішча глыбокім, зарослым дрэвамі ярам. На высокім беразе ўзвышаецца царква. Такіх па Беларусі мноства. Пабудаваная ў 70-х гадах XIX стагодзьдзя паводле тыпавога праекту, за якім замацавалася назва „мураўёўка“.

Царкоўна-будаўнічым камітэтам краю пасьля паўстаньня кіраваў сапраўдны стацкі саветнік, этнограф Пампей Бацюшкаў. І гэтыя шматлікія цэрквы — плён ягонага трактату „О придании благолепного вида церквям в Северо-Западном крае России“. А ў 1865-м выйшлі „Правила, которые следует соблюдать при постройке православных церквей и причётнических сооружений в Северо-Западном крае“. Цікава, што вось такія бацюшкаўскія цэрквы, як у Яршэвічах, мусілі стаць сымбалем адзінай веры, а сталі чыста беларускай зьяваю. Бо ў самой Расеі такіх цэркваў няма. Складзеных з валуноў і з разынкавай муроўкай. Маркава, Браслаў, Касута, Крайск, Краснае... І Яршэвічы. Задача гэтых цэркваў была ў тым, каб прывязаць край да Масковіі. Але атрымалася інакш. Бацюшкаўскія цэрквы пазначылі ня проста межы „нярускага краю“. А сталі маркерамі найбольш мяцежных і непакорных мясьцін. „Усмирить“ гэты край так і не ўдалося.

Ніхто з сустрэтых мною мінакоў ня памятаў старой Маціеўскай. Але вось з крамы выйшаў немалады чалавек са сьлядамі цяжкага лёсу на твары і зь дзьвюма бутэлькамі пладова-ягаднай амброзіі.

— Так. Жыла такая. Але ня тут, а на хутары. У яе было з галоўкай не ў парадку. Хадзіла па дзярэўнях. Магла на двое сутак пайсьці. Магла вабшчэ далёка пайсьці. Людзі пасьля прывядуць дамоў яе. Зінаіда яе звалі. А сястра яе жыла аж у Ліхачох! Валя.

Вось так. Зінаіда і Валянціна. Гэта былі не мае Маціеўскія. Гэта былі іншыя дзеці, пакінутыя бальшавікамі без бацькоў. Няйначай, тая Зіна была зусім маленькай, калі дзіцячая псыхіка ня вытрымала шоку сіроцтва. Яе лёс, нават пазначаны пункцірам, выклікае скруху. Родная сядзіба. Любімы краявід. Дарагія старэйшыя сёстры. Гукі музыкі ад нараджэньня. Старыя песьні. Гастролі па ўсіх навакольных вясельлях ды ўлазінах. Новы 1940 год. Зімовая ноч. Чужыя салдаты. Гвалт і сьлёзы. Апошні позірк маці. Аглушальная цішыня. І бясконцае, да самай сьмерці, блуканьне па навакольлі, якое раптам стала чужым. З чужымі людзьмі, з чужымі словамі, чужымі гукамі. І вось з такімі песьнямі, якія несьліся з чорных радыёталерак.

Мы растём, мы поём, мы играем,
Мы в счастливое время живём,
Песней дружною мы открываем
Пионерский наш радостный дом.

Вы, трамваи, звените потише,
У реки, на Бульварном кольце,
Чтобы Сталин любимый услышал
Нашу песню в Кремлевском Дворце.

Зьвярнуцца да Язэпа Рубацкага, найстарэйшага жыхара Яршэвічаў, мне падказала сацыяльная работніца. Язэпу 90 гадоў. Жыве з жонкай на самым краі вёскі, каля густога лесу. Салідны, усьмешлівы гаспадар з гучным голасам адразу ўспомніў гэтае прозьвішча. Бо Леаніла Маціеўская была ягонай аднаклясьніцай.

— Так. Маціеўскія жылі на хутары. Адна дзяўчынка хадзіла са мной у школу. Пры тых саветах. Да вайны, у трыццаць дзявятым. Леаніла. І яна хадзіла ў цэркаў. Гэтую цэркаў і закрывалі, і палілі. Калі я сем класаў аканчываў, яна ўжо ў школу не хадзіла. Я помню, што бацькі ў іх не было. Маціеўшчынкі. Але іх замуж ніхто ня браў. За што іх судзілі? За банду Мятліцкага? Мятліцкія ў Даўгулях жылі. Была такая банда. Дызерціры. Хаваліся. Але іх у Заслаўі злавілі. І невядома, дзе іх дзелі, тых Мятліцкіх. А Маціеўская была невясёлая ўвесь час. І адна, і другая хадзілі ў цэркву. Невясёлыя, набожныя. У хоры яна пела! Хор быў у царкве, і яна ўчаствавала. Некалькі жанчын і яна падпявалі бацюшку.

Пасьля размовы са старым Язэпам я зусім інакш паглядзеў на гэтую царкву. Я не запамінаю назваў храмаў і датаў, калі яны былі пабудаваныя. Але запамінаю гісторыі. Убачыўшы здалёк вежы варнянскага касьцёла, згадваю гісторыю ад Алеся Юркойця пра вышыньніка, які ледзь не загінуў падчас усталяваньня крыжа. Я памятаю руіны сьвятыні ў Саматэвічах, дзе хрысьцілі Аркадзя Куляшова. Ніколі не забуду руіны царквы ў Кублічах, якія маляваў Васіль Быкаў. Заўжды, праяжджаючы каля Плябані, успамінаю, што муры цяпер адноўленага храма калісьці служылі для практыкаваньняў альпіністаў. Яршэвіцкая царква таксама для мяне ажыла. Тут сьпявала ў хоры сумная дзяўчынка, якая па вайне разам зь сястрой дапамагала людзям, якія не прынялі новых парадкаў.

Вярнуўшыся на сядзібу Алеся Лася, я ўжо больш уважліва разглядаў рэчы з той, незнаёмай, эпохі. Дыхтоўныя лавы, разьбяная шафа, вытанчаная брычка, старадаўнія скрыпкі. Але найбольш уразіў раяль. „J.Becker“ 1892 году. Зграбнасьць у кожнай лініі, высакароднасьць у кожным бліку старога дрэва. Як жа гэты раяль цудоўна дапасоўваецца да такіх вобразаў, як „нашаніўская пара“, „старасьвецкія часы“. Ды і „беларускае адраджэньне“ яму да твару. Але толькі не „калхоз“. Была ў Беларусі іншая эпоха. І нагадаў мне пра яе Міхал Залескі:

— У нас не разумеюць, што такое была Маладачанская вобласьць па мэнтальнасьці. Я чалавек Belle Époque. Я местачковец, каторы мае ўсе культурныя традыцыі 1870–1914 гадоў. Тады сфармаваліся традыцыі і мэнтальнасьць людзей. Маладачаншчына трапіла ў эўрапейскую, хай і адсталую ад Заходняй Эўропы, Польшчу. Потым трапілі ў адсталую ад Польшчы Савецкую Беларусь. Але ўзоры канца ХІХ — пачатку ХХ стагодзьдзя, узоры паводзінаў, узоры працы — яны гэта ўсё ўнасьледавалі. І яны гэта ўсё мелі. Я памятаю, якая ў нас стаяла цудоўная сячкарня. Аўстрыйская, фірмы „Герлях“. Які ў нас быў прыгожы посуд. Якая ў нас была выдатная жывёла. Уся племянная. Не як у калгасе. Які быў конь. І як усе плакалі, калі разьвітваліся з тым канём. Я на ўсё жыцьцё запомніў, як бабка плакала, а бацька яму цукар даваў. І стаяў побач чалавек, які купіў каня, цыган. І цыган плакаў таксама. Перажыў той конь Маладачанскую вобласьць.

Францускім словам Belle Époque назвалі час ад канца XIX стагодзьдзя да пачатку Вялікай вайны. Час навуковых адкрыцьцяў, тэхнічнага прагрэсу. Час фота, рэнтгенаўскіх промняў, кінэматографу, аўтамабілебудаваньня, паветраплаваньня, мадэрновай моды, фэмінізму ды іншых дзівосаў, якія, на жаль, ня здолелі спыніць усеагульнага вар’яцтва ў 1914-м. Але сьляды той эпохі я й сам часам бачу на абшарах колішняй Віленшчыны. То ў звычайным савецкім сэрванце мільгане вытанчаны крышталёвы кілішак, то на сьцяне вясковага дому прыцягне ўвагу фотапартрэт былой гаспадыні сядзібы ў сукенцы — хоць на парыскі бульвар апранай, то на панадворку прагляне вялізнае чыгуннае кола колішняй сячкарні, настолькі сваёй прыгажосьцю чужароднае сёньняшняму часу, быццам дэталь іншаплянэтнага карабля, які пацярпеў крушэньне ад сутыкненьня з калгасным трактарам. Пасьля такога адкрыцьця Міхала Залескага зусім па-новаму глядзіш на заходнюю мяжу колішняй Маладачанскай вобласьці. Мяжу Belle Époque. Цудоўнай эпохі, зьнішчанай калгасам і працаднём.

Старыя рэчы, сьведкі тае эпохі, толькі ў межах Маладачанскай вобласьці сустракаліся падчас маіх падарожжаў часта. І ў кожнага такога рарытэту свая гісторыя, зьвязаная зь лёсам іхных гаспадароў.

Вось стары маятнікавы гадзіньнік у доме майго сябра Зьмітра Лупача зь вёскі Завараты.

— Гэты гадзіньнік мой дзед купіў у 1921 годзе. Гадзіньнік 1870-х гадоў выпуску. Ён каштаваў дзеду некалькі пудоў жыта. Тады расейскія грошы ўжо ператварыліся ў паперу, а польскія яшчэ не набылі моцы. І разьлікі ішлі ў пудах жыта. У яго корпус крыху пашкоджаны. Бабуля мне расказвала, што гадзіньнік хавалі ад партызанаў. Бо першае, што забіралі народныя мсьціўцы, — адзежу і гадзіньнікі. Рабавалі, каб сваім жонкам падарунак зрабіць. Пасьля вайны людзі бачылі на іншых свае сукенкі, кажухі. Таму гэты гадзіньнік хавалі ў жыце, потым у склепе. І корпус, на жаль, пацярпеў. А вось мэханізм — не. І гадзіньнік заўсёды паказваў „польскі“ час. Мне было незразумела, чаму дзед казаў „ужо дванаццатая зараз“, калі гадзіньнік паказваў дзьве гадзіны дня. І ня толькі ў нас так. Былі ў вёсцы два чалавекі, у якіх нават за Брэжневым гадзіньнікі ішлі на дзьве гадзіны назад. Па Варшаве. І гэта не была дэманстрацыя нейкай польскасьці. Гэта была фронда. Непрыманьне ўсяго несправядлівага, савецкага.

А ў вёсцы Жукоўшчына пад Шаркоўшчынай у былога настаўніка Язэпа Квача аўтамабіль ніколі не стаіць у гаражы. Бо ў гаражы стаіць брычка на дзьве асобы. Лёгкая, зграбная, грацыёзная, упрыгожаная каванымі дэталямі. Асабліва вылучаецца фігурная падножка. Свой экіпаж Язэп пафарбаваў у яркія колеры.

— У нас гэта называлася лінейка. Транспартны сродак для выездаў. Адпаведная і вупраж мусіла быць. Тут натуральныя драўляныя колы! Кавальская праца. Калі карова каштавала шэсьцьдзесят злотых, дык гэтая лінейка — злотых дзьвесьце. Яны рабіліся і набываліся толькі за польскім часам. Пры калхозах іх разабралі старшыні, брыгадзіры. Іх ужо толькі дабівалі. Гэта ж быў атрыбут сацыяльнага статусу, шляхетнасьці. Як цяпер дарагі аўтамабіль.

У Барадзенічах пад Браславам у мастака Яна Рыдзікі я нават адразу не здагадаўся, што гэта перада мною. Кубічнай формы чорная скрыначка зь дзірачкай пасярэдзіне. Няўжо фотаапарат? Аказалася, сапраўды, амэрыканскі фотаапарат „Кодак“. Набыты сто гадоў назад Антоніем Рыдзікам, бацькам майго суразмоўцы:

— Ён фатаграфаваў з 1920-х гадоў. На здымках — тагачаснае жыцьцё. Адна мая менская знаёмая кажа: „Нам пудрылі мазгі, як вы тут, пад панамі, стагналі. А тут усе апранутыя па тагачаснай модзе, у капелюшах“. А гэта ж усё сяляне. У гальштуках і капелюшах. Калі сьвята — значыць, сьвята. А гэта ваш пакорны слуга. Мне тут тры гады.

Наша жыцьцё дзякуючы смартфонам даўно ператварылася ў суцэльную фатасэсію. У чараду бясконцых стрымаў і сэлфі. Таму назіраць за фаталетапісам Барадзенічаў стогадовай даўнасьці, зьнятым на шырокую стужку — сапраўднае дзіва. Вось маленькі хлопчык у дзіцячым вазку. Вось вясёлыя жняяркі на полі. Вось зухаватыя мужыкі чысьцяць дарогу ад сьнегу. Вось сьвяточная працэсія ідзе да касьцёла. І паспрабуй адрозьніць селяніна ад месьціча. Пра якія мазалі ды лапці пісалі клясыкі?

— Мы мелі мала зямлі. Але бацька працаваў у будаўнічай фірме. Яны будавалі дамы ў Горадні, у Вялейцы, па ўсёй Заходняй Беларусі. А зімой сталярствам займаўся. Але найбольшы даход прыносілі маляванкі. Аднаму зрабіў, другому. І так пайшла слава пра яго. У мяне недзе захоўваецца запісная кніжка. Там сотні заказаў на ягоныя дыванкі. З навакольных вёсак. Ажно з-пад Глыбокага прыходзілі. Звычайна маляванкі рабіліся так: кветкі па краях і пасярэдзіне альбо лебедзі, альбо красотка ў лодцы. А ён пэйзажы маляваў.

А яшчэ Belle Époque была наскрозь пранізаная музыкай. Гаворыць Ян Рыдзіка:

— Касьцёл выконваў ролю рассадніка музычнай культуры. Былі выбітныя сьвятары, як ксёндз Шутовіч, але гэта выключэньні. Звычайна сьвятар займаўся сваёй справаю і больш нічым. Але ў кожным касьцёле быў арган. У кожным касьцёле быў арганіст. У кожным касьцёле арганізоўваўся хор. У нашай мясцовасьці ад касьцёла да касьцёла — 10-12 кілямэтраў. Сетка густая. І вось уявіце, у кожным гэтым пункце — музычны кіраўнік. Яны вучыліся адзін у аднаго. Мой стрыечны брат Ян быў арганістам. У яго хоры сьпявалі на чатыры галасы, а не ва ўнісон. Калі былі вялікія сьвяты, у адзін з касьцёлаў зьяжджаліся арганісты і паказвалі, хто на што здольны.

Я праглядаў нотныя зборнікі, якія засталіся ад арганіста Яна. Літоўская народная музыка, „Плачет рояль“ — музыка Оскара Строка, песьні Станіслава Манюшкі, нактурн Джона Фэльда, музыка Ёгана Штраўса. Гэта ўсё гучала ў Барадзенічах. Засталіся і старыя кнігі. Забыты ў Польшчы пісьменьнік Ян Лям, „Гісторыя беларускай літаратуры“ Максіма Гарэцкага, выдадзеная ў Вільні, польскія часопісы. На вокладцы аднаго зь іх польская жанчына ў народным касьцюме каля вайсковага самалёта. Сяляне сабралі грошы, на якія пабудавалі гэты лятак. На вокладцы — чэрвень 1939 году.

— Была густая сетка невялікіх шляхецкіх маёнткаў. Там былі бібліятэкі. І калі прыйшлі бальшавікі, гаспадароў выправілі ў Сібір. Людзі паступова тыя маёнткі расьцягвалі, у тым ліку і кнігі. Пасьля амаль у кожным доме былі дзясяткі кніг. Вось кніга Гарэцкага з аўтографам паэта Мар’яна Пецюкевіча…

Сёньня Барадзенічы і навакольныя вёскі выміраюць пасьля савецкага зьдзічэньня. Нічыйная зямля зарастае пустазельлем. І старыя фатаздымкі, і венскія ноты, і віленскія кнігі выглядаюць, як прадметы, выкінутыя на бераг пасьля караблекрушэньня.

Былы выкладчык аўтамабільнай справы Франц Хоміч зь мястэчка Дунілавічы зьбірае свой музэй. Ён паказаў мне экспанат, які мае самую непасрэдную сувязь з Belle Epoque. Дакладней, з адным зь яе магільшчыкаў.

Мы прайшлі з гаспадаром углыб двара, дзе за хатай схаваўся летні дамок. Дзьве газьніцы пад стольлю стваралі поўную атмасфэру пачатку ХХ стагодзьдзя. У няяркім сьвятле паблісквалі старыя самавары, нейкія інструмэнты, старая мэбля.

— Вось гэтая драўляная канапа. У Першую ўсясьветную вайну праз Паставы прыходзіла лінія фронту. Вайна была пазыцыйнай, і фронт стаяў два з паловай гады. А Дунілавічы былі прыфрантавой тэрыторыяй. Галоўным гаспадаром у Дунілавічах быў граф Юзаф Тышкевіч. І ў ягоным палацы знаходзіўся штаб 1-й Сібірскай стралковай дывізіі. Увесну шаснаццатага году рыхтавалася Нарачанская наступальная апэрацыя расейскіх войскаў. І 7 лютага ў Дунілавічы прыехаў цар Мікалай ІІ. Для агляду войскаў перад пачаткам гэтай апэрацыі. Прыехаў ён на станцыю Сяславіна, а потым на аўтамабілях па зімовых замеценых дарогах дабраліся сюды. Недалёка ад Дунілавічаў быў зроблены пляц. Маршам праходзілі войскі. А потым у гэтым штабе ён праводзіў нараду з афіцэрамі. Потым абедаў. Нават мэню гэтага абеду вядомае. На першае былі „шчы“, на другое катлета рубленая з кашай. А потым была кава з марозівам. Гэта я ў ягоных дзёньніках знайшоў.

Той запіс за 7 лютага 1916 году Мікалай скончыў фразай: „Вечером играл в домино“. Які агляд, якая нарачанская апэрацыя? Якая вайна? Дайце пагуляць у даміно! Але тое, што я пачуў ад спадара Франца далей, мяне зусім агаломшыла.

— Справа ў тым, што вось гэтая канапа, на якой мы зараз сядзім, яна стаяла ў палацы Тышкевічаў. Калі ў трыццаць дзявятым прыйшлі Саветы, мясцовы люд пачаў рабаваць гэты палац. І аднаму чалавеку дасталіся дзьве такія канапы. Да нашага часу захавалася адна зь іх, і ён мне яе падараваў. Магчыма, на гэтай канапе некалі сядзеў апошні расейскі імпэратар.

Седзячы на царскай канапе, мне было пра што падумаць. Пра сваё.

У 1916 годзе загінуў мой прадзед, сормаўскі рабочы Аляксандар Часнакоў. Магчыма, загінуў у Беларусі. Мо нават у той Нарачанскай апэрацыі. Дзякуючы сямейнаму фатаздымку я ведаю, як ён выглядаў: прыгажун-прадзед ужо ў салдацкай форме, у фуражцы, перад адпраўкай на фронт зухавата пазіруе зь сям’ёй. На руках маладой жонкі, маёй прабабкі Анны, зусім маленькая, гадавалая бабуля Зоя, побач стаяць тры задуменная вісусы ў аднолькавых касьцюмчыках, браты бабулі. На Аньне прыгожая ядвабная сукенка з карункамі і рушамі. І гэта сям’я сормаўскага рабочага. Апрані галаву ся’мі ў афіцэрскі мундзір — і не адгадаеш сацыяльнага статусу ніжагародзкага сямейства. Прадзед, яшчэ трыццаці гадоў няма, даволі сьмешна спрабуе надаць свайму твару з маладымі, мяккімі вусамі ваяўнічы выраз.

Часам, зірнуўшы на гэты фотапартрэт, мне бывае балюча. Не за прадзеда. Я ж яго ня ведаў і ведаць ня мог. А вось маленькую бабулю памятаю цудоўна. Яна называла мяне „Димтя“, бо не магла вымавіць „Дима“. У яе быў парушаны моўны апарат. Малая на здымку зь цікаўным позіркам у аб’ектыў яшчэ ня ведае, што бацьку свайго больш ня ўбачыць ніколі. Што маці ня зможа адна пільнаваць усю дзятву. І што празь нейкі месяц, пакінутая адна на печцы, пакуль тры брацікі будуць дурэць у суседнім пакоі, яна ўпадзе з той печкі і паляціць галавой уніз у пограб. І скончыцца ўсё амаль поўнай стратай слыху і доўгім аднаўленьнем маўленьня. І ўсяго гэтага магло ня быць, калі б адзін расейскі грамадзянін, які лічыў сябе „хозяином земли русской“, ня здраджваў сабе, працягваў займацца ўлюбёнай справай — гуляць у даміно.

Як уявіць сабе працяг Цудоўнай Эпохі? Эпохі, калі тэхнічны прагрэс быў бы запушчаны дзеля прагрэсу, а не для забойстваў. Не было б газавых атак? Кулямётнага кінжальнага агню? І перамогі бальшавікоў не было б? І паразы Нямеччыны з нараджэньнем нацыянал-сацыялізму? І засталіся б стаяць архітэктурныя ансамблі старых гарадоў? І Няміга ў Менску, і „Собачья“ пляцоўка ў Маскве, і цэнтры Ўроцлава і Бэрліна? І ўсе засталіся б жывыя? І мой прадзед? І няшчасны Мікалай? І ўсе, хто мусіў загінуць падчас Вялікага тэрору і Галакосту? І жылі б мы зараз у працягу той цудоўнай эпохі ў цудоўнай Расейскай імпэрыі, якая б межавала зь Нямеччынай і Асманамі?

Не жылі б. Бо нас бы не было. Мяне дык дакладна. Бо толькі бальшавікі і зрабілі магчымым той будучы мэзальянс, калі дачка сормаўскага рабочага выйшла замуж за сына былога купца І гільдыі, мільёншчыка. Каб пасьля іхная дачка пабралася з сынам адэскага адваката. Але ня толькі б нас не было. Эпохі той цудоўнай не было б таксама. Бо цудоўнай яна ўсё ж стала, калі, страціўшы галаву, заплакалі па валасах. Belle Époque, трапляючыся на вочы сваімі матэрыяльнымі вабнотамі, назаўжды будзе абуджаць настальгію па часах, нам не вядомых. Часах, дзе не было начных арыштаў і шыбеніц на вуліцах. І тым падобных да нейкага эдэму. І сумаваць па той эпосе, і ўсхваляць яе, і ганіць будуць толькі тыя, хто выжыў. Бо мёртвым, як вядома, не баліць.