На гэтыя пытаньні Юрыя Дракахруста на канале Свабода Premium адказваюць кіраўнік інстытуту «Палітычная сфэра» Андрэй Казакевіч і дырэктар па дасьледаваньнях Інстытуту разьвіцьця і сацыяльнага рынку для Беларусі і Ўсходняй Эўропы Андрэй Лаўрухін.
— На 25 лютага 2024 году ў Беларусі прызначаны парлямэнцкія і мясцовыя выбары. Аляксандар Лукашэнка напрыканцы траўня сустракаўся са старшынём ЦВК Ігарам Карпенкам і абмеркаваў падрыхтоўку да выбараў.
Пра тое, што рабіць на тых выбарах, думаюць і дэмакратычныя сілы, і тыя беларусы, якія прытрымліваюцца дэмакратычных поглядаў.
Якія дзеяньні могуць прынесьці ім хоць нейкі плён?
Казакевіч: Калі зыходзіць з тых дыскусіяў, якія цяпер вядуцца, то самы распаўсюджаны сцэнар — гэта ігнараваньне гэтых выбараў. Не байкот, а менавіта ігнараваньне. Сама працэдура будзе відавочна непразрыстая, яна была замацаваная рэфэрэндумам 2022 году, які не прызнаецца легітымным. Умоў для легальнай альтэрнатыўнай палітычнай дзейнасьці ў сучаснай Беларусі проста няма. Прапанаваць нейкія мэханізмы працы зь людзьмі ў межах гэтай кампаніі вельмі складана.
Таксама абмяркоўваецца ідэя інфармацыйнай кампаніі ў межах гэтых выбараў, каб праінфармаваць людзей пра наяўнасьць альтэрнатывы і зьнізіць легітымнасьць той працэдуры, якая чакаецца ў наступным годзе.
Гэта два асноўныя сцэнары. Іншыя варыянты пакуль сурʼёзна не абмяркоўваюцца.
— Ці абмяркоўваюцца варыянты нейкіх альтэрнатыўных выбараў, паралельных Лукашэнкавым? У свой час Валер Цапкала абяцаў правесьці выбары ў Нацыянальную раду, пэўны час таму гаварылася пра выбары ў Каардынацыйную раду.
Лаўрухін: Сытуацыя даволі тупіковая. Тыя варыянты, якія пералічыў Казакевіч, — гэта таксама ня тое, што можа спарадзіць Падзею, хаця б у нечым блізкую да 2020 году. 2020 год стаў магчымы таму, што былі легальныя магчымасьці для палітычнай дзейнасьці, для ўдзелу ў выбарах. Цяпер гэтага няма, і выглядае, што ня будзе і ў 2024 годзе.
Усе незалежныя інфармацыйныя крыніцы будуць абвешчаныя «экстрэмісцкімі матэрыяламі» ці «экстрэмісцкімі фармаваньнямі». Гэта збольшага зроблена ўжо. І карыстаньне імі будзе падставай для крымінальнай справы супраць карыстальнікаў.
І гэта маральная дылема для тых, хто знаходзіцца за межамі Беларусі. Інфармацыйныя крыніцы трэба выкарыстоўваць, але ў выпадку чаго ахвярамі стануць людзі ўнутры краіны.
Што тычыцца Каардынацыйнай рады, то абраньне яе чальцоў сапраўды надало б гэтаму органу легітымнасьці. Але як арганізаваць галасаваньне? Ці можна давяраць вынікам такога галасаваньня, калі яно будзе ананімнае?
Мне здаецца, што байкот — найбольш лягічная, хоць і безвыніковая, стратэгія з найменшымі ахвярамі.
— А ці правільна экстрапаляваць цяперашнія ўмовы на люты 2024 году? Можа, напярэдадні кампаніі ўлада, кіруючыся нейкімі сваімі разьлікамі, пойдзе на паслабленьні, хай і дэкаратыўныя? Напярэдадні рэфэрэндуму 2022 году такія гіпотэзы гучалі. Яны, як вядома, ня спраўдзіліся. А можа, у 2024 годзе спраўдзяцца? Можа, аслабяць хватку, каб нешта паказаць... Праўда, незразумела каму — Захаду, таварышу Сі, Госпаду Богу...
Казакевіч: Правільнае пытаньне — каму? Каму трэба будзе паказаць гэтыя гіпатэтычныя паслабленьні? Такі сцэнар магчымы, але толькі ў рамках больш шырокіх захадаў па нармалізацыі стасункаў з Захадам. Калі гэтыя меры будуць прымацца, то яны сапраўды вымагаюць большай адкрытасьці, хай і фармальнай, зьніжэньня ўзроўню рэпрэсіяў. Іншых прычынаў для ўладаў рабіць нейкую «адлігу» я ня бачу, асабліва калі будзе працягвацца вайна.
Расеі, наадварот, выгадна, каб у Беларусі захоўваўся жорсткі рэжым. Гэта на 100% гарантуе, што стасункі Менску з Захадам будуць кепскія і ня будзе ніякага дрэйфу краіны ў заходні бок. Тады будзе захоўвацца раскол у беларускім грамадзтве.
Іншым міжнародным гульцам, кшталту Кітаю і Турэччыны, наагул абыякавыя ўнутраныя абставіны ў Беларусі. Так што толькі фактар Захаду можа на гэта паўплываць. Але няма ніякіх прыкметаў нармалізацыі стасункаў зь ім ці падрыхтоўкі да яе.
— А як на сытуацыю ў Беларусі падчас выбараў 2024 году будзе ўплываць вайна? Дапусьцім, што яна будзе працягвацца ў той час. Для прастаты дапусьцім, што Беларусь, як і цяпер, ня ўдзельнічае ў ёй сваім войскам.
Лаўрухін: Няма сумневаў, што ў лютым наступнага году вайна будзе працягвацца. Ніхто з сурʼёзных экспэртаў у гэтым не сумняецца. Адзін варыянт — кансэрватыўны: працягваецца пазыцыйная вайна, ніводзін з бакоў не дасягае істотных вынікаў. Тады і ў Беларусі будзе кансэрватыўны сцэнар: палітыка ўладаў будзе прыкладна такая самая, як цяпер. У пэўным сэнсе для беларусаў гэта быў бы, магчыма, і ня горшы сцэнар. Іншы варыянт — Украіна дамагаецца значных посьпехаў. Тады ў Беларусі можа ўзмацніцца мілітарызацыя, большы ціск на Лукашэнку з Масквы, каб глыбей уцягнуць Беларусь у вайну.
Ну, і варыянт, пры якім Расея даможацца істотных вынікаў на полі бою — мне тут цяжка нават спрагназаваць наступствы для Беларусі.
— Наўрад ці дэмакратычныя сілы, палітычныя партыі (калі яны захаваюцца да лютага 2024 году) будуць публічна заклікаць сваіх прыхільнікаў балятавацца на выбарах. Але ня выключана, што пэўная колькасьць людзей — прыхільнікаў пераменаў — пойдзе балятавацца самастойна, саматужна. У 2020 годзе гэтак вылучылі свае кандыдатуры Валер Цапкала, Віктар Бабарыка, Сяргей і Сьвятлана Ціханоўскія. Ніякія дэмакратычныя сілы іх тады не вылучалі. Дарэчы, «Моладзевы блёк» на парлямэнцкіх выбарах 2019 году таксама вылучаўся не на заклік традыцыйных палітычных сілаў. Гэта ня можа паўтарыцца ў 2024 годзе?
Казакевіч: Такім людзям, як Бабарыка, у 2020 годзе паказалі, што бывае за такія ініцыятывы. І гэты досьвед вельмі траўматычны, у тым ліку і для людзей, якія хочуць ці захочуць разьвіваць нейкія свае палітычныя праекты. Цяпер няма адпаведнай грамадзкай атмасфэры для падобных ініцыятываў, для такіх кандыдатаў. Да 2020 году ўлада не пярэчыла самастойным вылучэньням, а часам нават і заклікала да іх. Цяпер падобныя намеры яна ацэньвае зусім інакш. І я думаю, што такіх ахвотных будзе вельмі мала. Па-першае, таму, што наўрад ці ў каго будзе вера ў магчымасьць перамогі на выбарах. А па-другое, улады маюць надзейны мэханізм, які яны выкарыстоўвалі і ў 2020 годзе — гэта проста адмова ў рэгістрацыі непажаданым кандыдатам.
— Якімі будуць грамадзкія настроі, грамадзкая атмасфэра ў лютым 2024 году? У 2020 годзе выбуховы рост папулярнасьці Бабарыкі, Цапкалы і Ціханоўскіх быў выкліканы ня столькі тым, што яны самі па сабе былі палітычнымі гігантамі, колькі тым, што яны супалі з запытам грамадзтва. Ці могуць выбары 2024 году прыпасьці на грамадзкі падʼём, супасьці зь ім? Цяпер даміноўнае пачуцьцё ў многіх у Беларусі — стома. Але, магчыма, у лютым 2024 году стома зьменіцца грамадзкай мабілізацыяй?
Лаўрухін: Выключаць нічога нельга. Мы ўсе жадаем, каб так і адбылося. Але грамадзтва ня толькі стомленае, яно ў жахлівым стане, яно зьнясіленае. Які тут уздым? Каб ён быў, павінен адключыцца рэпрэсіўны апарат. А зь якой прычыны ён адключыцца? Павінен быць вельмі моцны імпульс, каб пераламаць дзеяньні гэтага апарату, а ня проста зьмена настрою: мы адпачылі і зноў зацікавіліся палітыкай. Людзі цяпер ведаюць цану палітычнага дзеяньня. Раней яны былі наіўныя, думалі, што выйдуць на пратэст, атрымаюць у найгоршым выпадку дубінкай і 15 сутак — гэта цярпіма. Цяпер вядома, што за такое чакае турма (магчыма, нават шматгадовае зьняволеньне), пасьля якой вы выйдзеце інвалідам. Каб выходзіць на пратэст з такой пэрспэктывай, патрэбная надзвычай моцная матывацыя. Я ня бачу чыньнікаў, якія да лютага 2024 году яе спародзяць.
Хіба на гэта можа паўплываць цуд на полі бою ва Ўкраіне. Калі ён адбудзецца, гэта можа паўплываць на сытуацыю ў Расеі, а пад уплывам зьменаў у Расеі падобныя зьмены могуць адбыцца і ў Беларусі.
Казакевіч: У развагах пра пэрспэктывы падʼёму ці не ключавы фактар — гэта фактар Расеі. Беларусь цяпер вельмі залежная ад Масквы. У такіх сыстэмах зьмены вельмі рэдка ідуць знутры. Калі гэтыя зьмены нявыгадныя «мэтраполіі», яна мае дастаткова рэсурсаў, каб аказаць вырашальную дапамогу тым сілам, якія ёй выгадныя. Таму магчымасьці для ўнутраных зьменаў у Беларусі вельмі абмежаваныя. Лаўрухін слушна апісаў магчымы мэханізм: кардынальныя зьмены на полі бою ва Ўкраіне, як вынік — палітычныя зьмены ў Расеі, і гэта адчыняе вакно магчымасьцяў у Беларусі. Бяз гэтага Расея будзе проста цэмэнтаваць тую сыстэму, якая склалася ў Беларусі.
Цяперашняя лукашэнкаўская Беларусь — найлепшы партнэр для цяперашняй Расеі. Далучэньне Беларусі да РФ — горшы варыянт для Расеі, чым існае становішча. Ён тоіць у сабе шмат рызыкаў.
Прэзыдэнцкія выбары — 2020 у Беларусі. Што важна ведаць
- Шостыя ў гісторыі сувэрэннай Беларусі выбары прэзыдэнта прызначаныя на нядзелю, 9 жніўня 2020 году.
- 65-гадовы Аляксандар Лукашэнка кіруе дзяржавай 25 гадоў. Ніводныя прэзыдэнцкія выбары (2001, 2006, 2010, 2015), апроч першых (1994 год), не прызналі свабоднымі і справядлівымі на міжнародным узроўні.
- Старшыня ЦВК Лідзія Ярмошына адхіліла прапановы праваабаронцаў аб дыстанцыйных прэзыдэнцкіх выбарах у час эпідэміі COVID-19, бо «часу для прыняцьця гэтых захадаў ужо няма». Лукашэнка ня бачыў падставаў пераносіць выбары праз пандэмію.
- ЦВК зарэгістраваў 15 ініцыятыўных груп з 55 заявак.
- Аўтару YouTube-канала «Страна для жизни» Сяргею Ціханоўскаму Цэнтральная выбарчая камісія адмовіла ў рэгістрацыі ініцыятыўнай групы, бо ён адбываў 15 сутак арышту і ня мог асабіста падаць дакумэнты. Тады сваю ініцыятыўную групу ў ЦВК заявіла жонка блогера Сьвятлана Ціханоўская.
- 29 траўня на перадвыбарчым пікеце жонкі затрымалі Ціханоўскага і яшчэ 9 чалавек. Лукашэнка казаў пра акалічнасьці затрыманьня за 4 гадзіны да таго, як яно адбылося.
- 11 чэрвеня ў «Белгазпрамбанку» і шэрагу іншых кампаній прайшлі ператрусы. У Камітэце дзяржкантролю заявілі, што завялі крымінальныя справы аб легалізацыі сродкаў, атрыманых злачынным шляхам, і аб ухіленьні ад сплаты падаткаў у асабліва буйным памеры. Старшыня КДК Іван Тэртэль сьцьвярджаў, што да гэтых спраў мае дачыненьне патэнцыйны кандыдат у прэзыдэнты Віктар Бабарыка. Роўна за 4 гадзіны да заявы Дзяржкантролю Аляксандар Лукашэнка расказаў пра акалічнасьці «справы „Белгазпрамбанку“».
- 18 чэрвеня Віктара Бабарыку і яго сына, кіраўніка ініцыятыўнай групы Эдуарда Бабарыку затрымалі.
- 14 ліпеня ЦВК зарэгістраваў кандыдатамі ў прэзыдэнты Аляксандра Лукашэнку, Сьвятлану Ціханоўскую, Ганну Канапацкую, Андрэя Дзьмітрыева і Сяргея Чэрачня. Не зарэгістравалі Віктара Бабарыку і Валера Цапкалу.
- Ад пачатку выбарчай кампаніі праваабаронцы налічылі больш за 1300 затрыманых: удзельнікі «ланцугоў салідарнасьці», сябры ініцыятыўных груп, актывісты, палітыкі, блогеры, журналісты і проста мінакі на вуліцы. Сотні чалавек пакаралі адміністрацыйнымі арыштамі і аштрафавалі.
