— Чаму часавымі рамкамі дасьледаваньня на тэму нязгоды беларускае інтэлектуальнае і творчае эліты з афіцыёзам вы выбралі пэрыяд паміж 1968 і 1988 гадамі?
— У 2013 годзе я атрымала стыпэндыю на навучаньне ў асьпірантуры ўнівэрсытэту Грайфсвальда ў Нямеччыне і думала над тэмай для дысэртацыі. На філязофскім факультэце БДУ, дзе я атрымала дыплём у сярэдзіне 2000-х, маім навуковым кіраўніком быў філёзаф і пісьменьнік Ігар Бабкоў, і я ад яго захапілася дасьледаваньнем неймавернага выбуху інтэлектуальнай і творчай энэргіі, які адбываўся ў 1990-я ня толькі ў Беларусі, але і па ўсёй прасторы былога ўсходняга блёку. Бабкоў быў адным з найактыўнейшых драйвэраў гэтага працэсу, а для мяне гэта была ўжо гісторыя.
Больш дакладна, мяне цікавілі інтэлектуальныя спробы пераадольваньня спадчыны сацыялізму і пытаньне, як апошнія дасягненьні інтэлектуальнай думкі, найперш заходняй, якія раптам сталі даступнымі беларусам, апрацоўваліся і дапасоўвалася да разуменьня беларускай рэчаіснасьці. Натуральна, узьнікла патрэба разабрацца зь перадгісторыяй, зразумець перадумовы таго, якім чынам гэта наагул стала магчыма. Істотным штуршком была таксама праца, зробленая гісторыкам Алегам Дзярновічам і Архівам найноўшай гісторыі.
Ганна Арэнт неяк сказала ў адным са сваіх інтэрвію: “Я пішу, каб зразумець”. Такой была і мая матывацыя. Я напісала гэтую кніжку, каб паспрабаваць паглядзець на адносіны паміж культурай і ўладай у гэты час ва ўсёй іх складанасьці і супярэчлівасьці. А таксама каб паразважаць аб ролі і месцы беларускай культуры і яе носьбітаў «паміж супрацаю і супрацівам», зразумець, якім чынам ва ўмовах пераважнай ляяльнасьці насельніцтва савецкаму праекту сацыялізму і параўнальнай слабасьці нацыянальнай ідэнтычнасьці наагул было магчымае іншадумства.
«Праявы нязгоды не зьявіліся ў беларускай культуры толькі з пачаткам перабудовы»
— Чаму я пачынаю з 1968 году? Гэта час, калі квітнела і была задушаная Праская вясна, але гэта таксама і год глябальных узрушэньняў. Гэта час, калі і ў СССР (пасьля таго, як зьмяняецца ўлада) пачынаецца наступ на іншадумства. Савецкая Беларусь, пры ўсёй яе бачнай ізаляванасьці, не магла застацца ў баку ад гэтых падзей.
1988 год, якім завяршаецца дасьледаваньне, быў годам пераходу ад культурнага супраціву да моманту палітычнай кансалідацыі (цэнтральны момант тут, вядома, заснаваньне Аргкамітэту БНФ у кастрычніку 1988 году).
Тут важна падкрэсьліць, што праявы нязгоды не зьявіліся ў беларускай культуры толькі з пачаткам перабудовы, калі Міхаіл Гарбачоў ініцыяваў працэсы эканамічнай і палітычнай лібэралізацыі.
Ва Ўсходняй і Цэнтральнай Эўропе гэтае дваццацігодзьдзе было часам паміж уздымам і заняпадам Праскай вясны ў 1968-м і 1989-м, годам аксамітных рэвалюцый.
А што гэта за час быў для Беларусі? Мне здаецца, ён трошачкі згубіўся ў нашым гістарычным наратыве, што ёсьць своеасаблівым вынікам інтэлектуальнай спадчыны пакаленьня 1980-х. Пакаленьня, якое, што вельмі зразумела, імкнулася хутчэй пазбавіцца ад цяжкай і нецікавай нядаўняй мінуўшчыны, магчыма, ведаючы яе занадта добра. І ў той жа час такая «белая пляма» у гісторыі самаразуменьня беларускай культуры была выкарыстаная кансэрватыўнымі сіламі.
Занядбаная незалежнай гістарыяграфіяй, гэтая гісторыя, аднак, дамінуе ў той вэрсіі (ці ў тых вэрсіях) гісторыяапісаньня, якія распрацоўваў і прасоўваў рэжым Лукашэнкі. Нельга аддаваць гэты час на ўзурпацыю і маніпуляцыю афіцыйнай гістарычнай і культурнай палітыцы.
«Гісторыю Беларусі напісаць зь беларускай пэрспэктывы»
— Беларускае выданьне «Культуры і супраціву» другое. Першым было па-ангельску. Чаму?
— Я ўжо казала пра тое, што гэтая праца паўстала як дысэртацыя, якую я вырашыла пісаць па-ангельску і лічу, што зрабіла правільна. Але зразумела, што выбіраючы тэму, зьвязаную з гісторыяй Беларусі, я, як, думаю, і іншыя беларускія дасьледчыцы і дасьледчыкі, якія абараняюць свае працы ў заходніх унівэрсытэтах, кіравалася памкненьнем увесьці ў заходні акадэмічны дыскурс гісторыю Беларусі, якая была б напісаная зь беларускай пэрспэктывы. Ці, іншымі словамі, калі спаслацца на знакамітае пытаньне Гаятры Чакраворты Сьпівак, прамовіць нарэшце самім і пра сябе. Вельмі сымптаматычна, што дзеля таго, каб цябе пачулі, прамаўляць трэба мовай «глябальнага Захаду».
— А якой была рэакцыя заходніх навукоўцаў і шырэйшай інтэлектуальнай чытацкай публікі на вашы думкі і высновы, выкладзеныя ў кнізе? Ці цікавяць іх падзеі, якія адбываліся ў асяродзьдзі беларускае інтэлігенцыі 30-50 гадоў таму?
— На ангельскамоўную кніжку выйшла больш за 10 рэцэнзій на пяці розных мовах, што сапраўды вельмі шмат. Вядома, вялікая цікавасьць да кнігі была падчас Беларускай рэвалюцыі 2020-га (выданьне на ангельскай мове зьявілася ў канцы 2019-га), былі запрашэньні на выступы і прэзэнтацыі.
І ў той жа час, я гэта назіраю і ў дыскусіях вакол Украіны, якія інтэнсіўна вядуцца цяпер у заходнім інтэлектуальным асяродзьдзі, тут пануе дастаткова скептычнае стаўленьне, што да спробаў напісаньня нацыянальнай гісторыі. Спробаў, якія не спыняюцца ў краінах Усходняй Эўропы і якія, аднак, як здаецца заходнім інтэлектуалам, павінны былі застацца ў XIX і першай палове XX стагодзьдзя. Зразумела, што на тое ёсьць свае добрыя прычыны.
Аднак і ў XXI стагодзьдзі нацыі і нацыянальныя пытаньні зноў і зноў аказваюцца актуальнымі. І калі ўсходнеэўрапейцы працягваюць спробы напісаньня сваіх нацыянальных гісторый, значыць, у гэтым сапраўды ёсьць патрэба. Іншае пытаньне, якім чынам, апрацоўваючы ўнікальны лякальны досьвед, мы здольныя ставіць ды адказваць на пытаньні ўнівэрсальныя — рэлевантныя ў (транс)рэгіянальным, транснацыянальным, глябальным кантэксьце?
Думаю, што і мне са сваёй кнігай з гэтай пасткі ня цалкам удалося выбрацца, але я працягваю над гэтым працаваць.
Невядомыя лісты Васіля Быкава
— Для вас як дасьледчыцы ці былі ў ходзе збору і аналізу матэрыялаў абсалютныя нечаканкі, зямля нязьведаная, так бы мовіць? Што з такога можаце расказаць нашым чытачам?
— Адной зь нечаканых і вельмі прыемных знаходак было адкрыцьцё невядомых лістоў Васіля Быкава да баўгарскага перакладчыка і літаратуразнаўцы Георгія Вылчава. Яно адкрывае вельмі цікавую пэрспэктыву на тое, як адбываўся абмен думкамі паміж вольнадуманай інтэлігенцыяй ня толькі сацыялістычнага лягеру, але і за яго межамі, бо Вылчаў шмат падарожнічаў і на Захад. А зьмешчанае ў кантэкст, гэтае ліставаньне дазваляе лепей зразумець дыскусіі, якія вяліся вакол ідэі і сэнсу дысыдэнцтва ўжо ў 1970-я.
Адна з важных высноў і, адпаведна, знаходак маёй кнігі, як мне здаецца, — гэта асэнсаваньне своеасаблівай дыялягічнасьці паміж афіцыйнай і неафіцыйнай культурамі, перамоў аб межах дазволенага і недазволенага, празь якія паўставалі новыя культурныя формы і зьместы. Я ўжо пазьней сутыкнулася з ідэяй «гандлёвай прасторы» (trading zone) амэрыканскага філёзафа і гісторыка Пітэра Гэлісана. Яна шмат у чым прыдатная і да тлумачэньня модусаў функцыянаваньня культуры. І ў афіцыйнай, і ў непадцэнзурнай культуры на розных узроўнях узьнікаюць спробы вяртаньня ці перастварэньня гісторыі, напрыклад праз пабудову пераемнасьці з дарэвалюцыйнай і раньнесавецкай культурай, якая была перарваная.
Згадаем, напрыклад, працу Алеся Адамовіча са спадчынай Максіма Гарэцкага ці спробы Ўладзімера Калесьніка напаўтаемна прадставіць беларускаму чытачу Ігната Канчэўскага (Абдзіраловіча). Ці ўспомнім знакаміты ліст у «Правду» Лявона Баразны і Зянона Пазьняка, у якім аўтары спачатку выказваюць трывогу за сацыялістычную будучыню Беларусі, затым малююць сваё ўяўленьне пра беларускі горад з вузкімі брукаванымі вуліцамі, з каванымі ліхтарамі і ўтульнымі кавярнямі, якое ніякім чынам не стасуецца з праектам сацыялістычнай утопіі.
Але былі няспадзяванкі і іншага кшталту, а менавіта насьцярожанасьць у дачыненьні да габрэйскай спадчыны Беларусі, якую я ўбачыла ў некаторых тэкстах інтэлігенцыі, што марыла пра дэмакратычную Беларусь.
«У Беларусі альтэрнатыўныя ідэі існуюць і памнажаюцца»
— Сваю кнігу вы канчаеце маленькім падсумаваньнем, якое сягае за выбраны пэрыяд дасьледаваньня (1968–1988). І ў ім вы выказваеце ўпэўненасьць, што «дзяржава ў сёньняшняй Беларусі ўжо ня ў стане падтрымліваць устойлівасьць межаў паміж дазволеным і забароненым і душыць любыя праявы іншадумства». На чым пяць гадоў таму грунтавалася такая ўпэўненасьць?
— Я, вядома, думала над гэтым пытаньнем, зьвяртаючыся зноў да гэтай высновы, ці не была яна задужа аптымістычнай. На маю думку, і так, і не. Зразумела, што яна рабілася ў іншы час — час да радыкальнага гістарычнага разлому 2020–2022 гадоў і была абумоўленая своеасаблівым аптымізмам таго часу. І тым ня менш нават цяпер, ва ўмовах радыкальнай несвабоды слова, мы бачым, што ў Беларусі альтэрнатыўныя ідэі існуюць і памнажаюцца і знаходзяць свой шлях да чытача, нават калі гэты шлях нашмат больш цяжкі і пакручасты, чым мне гэта ўяўлялася ў 2019 годзе.
— Пра вашу кнігу «Культура і супраціў» мы гаворым з вамі ў часе, калі нацыянальная культура ў Беларусі фактычна зруйнаваная, а яе стваральнікі апынуліся перад складаным выбарам — турма, эміграцыя ці прыслугоўваньне нелігітымнай уладзе. Усе гэтыя падзеі апошніх гадоў самым непасрэдным чынам датычныя тэмы вашае кнігі. Ці пішаце яе працяг?
— Я пакуль ня маю адказу на пытаньне (і, напэўна, ніхто з нас яго ня мае), наколькі досьвед супрацьстаяньня савецкай сыстэме і супрацы зь ёй фарматыўны для разуменьня таго, што адбываецца на нашай Радзіме цяпер.
Але я ўпэўненая, што досьвед гэты патрабуе далейшага вывучэньня. Мы не размаўлялі пра гэта падрабязна, але мне думаецца, што такая матывацыя была і ў Алеся Бяляцкага, рэдактара беларускага выданьня, калі ён падтрымаў перавыданьне кнігі, — зьбіраць даступную веду пра досьвед і гісторыю культурнага і палітычнага супраціву. І ў сваю чаргу ролю Бяляцкага ў захаваньні памяці аб культурным і палітычным супраціве ў позьнесавецкі час гісторыкам яшчэ давядзецца асэнсаваць.
Я, зразумела, не магу не задаваць сабе пытаньня, напрыклад, пра зрух у савецкай сыстэме, які адбыўся праз выхад на свабоду вязьняў ГУЛАГу. Ці адбудзецца падобны зрух у Беларусі? Тут сапраўды пакуль мы маем больш пытаньняў, чым адказаў. Але ўжо тое, што мы наважваемся гэтыя пытаньні задаваць, зьяўляецца вельмі істотным.
Што датычна сучаснай Беларусі, то я думаю, што, нягледзячы на беспрэцэдэнтны ціск і рэпрэсіі, можна гаварыць ужо ня толькі пра супраціў у культуры, але і пра паўставаньне разнастайных культураў супраціву ў Беларусі і за яе межамі. Тым больш што дзякуючы дыгітальным мэдыя межы для культурнай прадукцыі цяпер флюідныя. І ёсьць надзея, што такімі і застануцца, бо дыктатарскі рэжым настолькі ж залежны ад дыгітальных тэхналёгій, як і культурныя актывісты.
І тут мне здаюцца істотнымі яшчэ два моманты.
Па-першае, трэба карыстацца гэтай флюіднасьцю і пашыраць альтэрнатыўную прастору культуры, наколькі гэта магчыма. Яна не абавязкова павінна быць пратэснай, а магчыма нават наадварот, каб мінімізаваць рызыку для тых, хто знаходзіцца ў Беларусі, але яна павінна быць шматстайнай і інклюзіўнай, і ў тым ліку і арыентаванай на шырокага расейскамоўнага спажыўца.
Любая альтэрнатыўная думка, любы культурны прадукт, здольны зьвярнуцца да беларусаў і нейкім чынам пашырыць іх культурны далягляд ці прымусіць іх задаць пытаньні да рэчаіснасьці, у якой яна ці ён зараз знаходзіцца, ужо паводле азначэньня мае пратэставы патэнцыял.
І, па-другое, да пытаньня пра гісторыю культурнага супраціву. Я, вядома, з увагай сачу за тым, што адбываецца, але як гісторыку мне ўсё ж патрэбна большая часавая дыстанцыя, каб мець магчымасьць прапанаваць больш-менш аб’ектыўнае асэнсаваньне гэтых падзеяў. Вельмі істотная задача, якая стаіць і перад гісторыкамі, і дзеячамі культуры, і культурнымі актывістамі сёньня — гэта дакумэнтацыя і архівацыя ўсіх тых падзей, ініцыятываў і дыскусій, што адбываюцца ў гэты момант, асабліва ў дыгітальнай прасторы.
Нам тэрмінова патрэбны электронныя архівы, а таксама і дыскусія пра новыя мэтады іх дасьледаваньня. Прыроды дыгітальных крыніц вельмі амбівалетныя. Здаецца, што яны лёгкадаступныя, але яны падпадаюць пад пастаянныя зьмены і, нярэдка, зьнікненьне. Ад таго, наколькі ўдасца захаваць гэтыя крыніцы, будзе залежаць, хто і якім чынам напіша гісторыю культурнага супраціву ў Беларусі пачатку ХХІ стагодзьдзя.
