Лінкі ўнівэрсальнага доступу

Француская гісторыя Лявона Рыдлеўскага, слуцкага паўстанца і партызана макí


Лявон Рыдлеўскі ў францускім войску (у цэнтры ў верхнім шэрагу). 1940 год
Лявон Рыдлеўскі ў францускім войску (у цэнтры ў верхнім шэрагу). 1940 год

У чарговыя ўгодкі Слуцкага збройнага чыну, збройнага выступу беларусаў супраць бальшавіцкай акупацыі, за незалежнасьць Беларускай Народнай Рэспублікі, Свабода згадвае, як склаўся лёс аднаго з удзельнікаў тых падзей — Лявона Рыдлеўскага.

Сяброўства на ўсё жыцьцё

Мікола Абрамчык і Лявон Рыдлеўскі
Мікола Абрамчык і Лявон Рыдлеўскі

Дзяяч беларускага руху ў Чэхіі і Францыі Лявон Рыдлеўскі (1903–1953) быў адным з наймаладзейшых байцоў Слуцкага збройнага чыну (1920). У 1921 годзе ён удзельнічаў у антысавецкім партызанскіх руху на Палесьсі. У 1940–1945 гадах ваяваў супраць нацыстаў у складзе францускага Іншаземнага легіёну і партызанскіх аддзелаў макí.

Найбольш вядомы Лявон Рыдлеўскі як віцэ-прэзыдэнт Рады БНР, паплечнік Міколы Абрамчыка, актывіст беларускага руху ў Францыі.

У 1923 годзе Рыдлеўскі скончыў знакамітую Віленскую беларускую гімназію. З Заходняй Беларусі, якая была пад польскай уладай, выехаў у Чэхаславаччыну, дзе ў ВНУ прымалі выпускнікоў беларускіх гімназіяў Польшчы. Там ён пазнаёміўся зь Міколам Абрамчыкам.

Мікола Абрамчык (1903–1970) паходзіў зь сям’і паўстанца 1863 году. У 19 гадоў ён атрымаў мандат упаўнаважанага БНР у Вялейскім павеце, наладжваў сувязі з антысавецкім падпольлем у БССР, а ўрэшце эміграваў у Прагу.

У Празе Абрамчык і Рыдлеўскі далучыліся да Аб’яднаньня беларускіх студэнцкіх арганізацыяў замежжа і Заходняй Беларусі, там яны сталі сябрамі і паплечнікамі на ўсё жыцьцё.

Захапляльная пешая вандроўка па Эўропе

Лявон Рыдлеўскі, 1929 год
Лявон Рыдлеўскі, 1929 год

Увосень 1929 году Мікола Абрамчык і Лявон Рыдлеўскі, скончыўшы ў Чэхаславаччыне адпаведна сельскагаспадарчую акадэмію і політэхнічны інстытут, рушылі ў пешую вандроўку па Эўропе. За год і некалькі месяцаў яны наведалі мясьціны ў Чэхіі, Саксоніі, Баварыі, Швайцарыі й Францыі. Мэта вандроўкі была навукова-практычная: вывучыць, як працуюць і жывуць сяляне ў розных краінах. Цягам вандроўкі Мікола і Лявон і самі працуюць на фэрмах, каб зарабіць на жыцьцё.

Сябры спыніліся ў Ліёне і вырашылі перапыніць сваю захапляльную вандроўку. Адной з галоўных прычын было тое, што ў Францыі яны знайшлі масавую беларускую працоўную эміграцыю.

Беларускі «Хаўрус» у Францыі

Сябры перабіраюцца ў Парыж і ў 1930 годзе ствараюць «Хаўрус беларускіх работнікаў у Францыі», які стаў адзінай зарэгістраванай арганізацыяй беларускае эміграцыі ў Францыі ў міжваенны час. Зроблена гэта было ў процівагу камуністычнаму і польскаму нацыянальнаму ўплыву на беларусаў, якія прыехалі на заробкі ў Францыю. А такіх было каля 20 тысяч.

У Францыі трэба было «ператрываць цяжкі час безрабоцьця і яшчэ цяжэйшы наступ камуністычнае прапаганды між работнікамі, якая тады мела надта падатны грунт. Каб ёй супрацьставіцца, Рыдлеўскі разам з інжынэрам Абрамчыкам закладаюць першую беларускую арганізацыю ў Францыі «Хаўрус», — напісаў у 1953 годзе на сьмерць Лявона Рыдлеўскага айцец Леў Гарошка, кіраўнік Беларускай каталіцкай місіі ў Францыі.

«Хаўрус» аб’яднаў сотні чалавек у Парыжы і ў пяці філіях у розных дэпартамэнтах Францыі.

Беларусы сьвяткуюць юбілей «Хаўруса». Парыж. 1955 год
Беларусы сьвяткуюць юбілей «Хаўруса». Парыж. 1955 год

Каб было за што пражыць і што ахвяраваць на грамадзкую дзейнасьць, Абрамчык і Рыдлеўскі самі працуюць рабочымі і інжынэрамі на францускіх фабрыках, шахтах і ў сельскай гаспадарцы.

«„Хаўрус“ зьяўляецца культурна-асьветнай арганізацыяй беларускіх работнікаў у Францыі, легалізованай францускай уладай. Згодна Статуту, арганізацыя мае права закладаць свае філіі — аддзелы — на ўсей тэрыторыі Францыі», — паведамляў пра арганізацыю першы нумар яе друкаванага бюлетэню.

У Парыжы, у доме 65 на вуліцы Гравіе (Rue de Gravilliers), адкрылася бібліятэка-чытальня на 50 чалавек. У гэтай кватэры, якая належала Міколу Абрамчыку, былі зарэгістраваныя і «Хаўрус», і іншыя беларускія арганізацыі.

«Хаўрус» бараніў правы беларускіх працаўнікоў, зьбіраў сходы, ладзіў сьвяткаваньні 25 Сакавіка, у сядзібе арганізацыі чыталі лекцыі пра беларускую мову, літаратуру і гісторыю, матэматыку, эканоміку, вялі заняткі францускае мовы.

Мікола Абрамчык і паэтка Натальля Арсеньнева
Мікола Абрамчык і паэтка Натальля Арсеньнева

Аб’яднаньне ладзіла канцэрты, тэатральныя пастаноўкі, утрымлівала бібліятэку-чытальню імя Янкі Купалы, распаўсюджвала беларускія кнігі, мапы і календары, ладзіла экскурсіі ў музэі і паездкі за горад. На беразе Сэны ў Парыжы нават было асобнае месца, дзе ўлетку беларускія актывісты разам адпачывалі.

Беларускія газэты ў Парыжы

У 1937–1940 гадах «Хаўрус» выдаваў свае друкаваныя органы «Бюлетэнь» і «Рэха». Макеты рыхтавалі на друкавальнай машынцы кірыліцай і лацінкай, памнажалі на рызографе. Агулам выйшла больш за дзясятак нумароў.

Беларускія выданьні ў Парыжы «Бюлетэнь» і «Рэха»
Беларускія выданьні ў Парыжы «Бюлетэнь» і «Рэха»

Беларускія рабочыя маглі на роднай мове прачытаць у «Бюлетэні» і «Рэху», што адбываецца ў Францыі і сьвеце. Шмат матэрыялаў было прысьвечана гісторыі і культуры Беларусі, крытыцы ўладаў Польшчы і СССР.

1 траўня 1937 году ў часе сьвяточнай дэманстрацыі ў Парыжы асобнай групай прайшлі і сябры «Хаўрусу» са сваім сьцягам і транспарантамі па-беларуску і па-француску.

«Нас жа было запраўды мала, але мы паднялі сьцяг ня толькі за тых, хто ў Парыжу, але за ўвесь наш падняволены беларускі народ, які, учуўшы аб нашым выступе, напэўне ўсёй душой будзе з намі», — пісаў пра тую дэманстрацыю «Бюлетэнь».

Беларусы дамагаюцца свайго аддзелу ў Іншаземным легіёне

Калі ў 1939 годзе пачалася Другая ўсясьветная вайна, Францыя, якая была хаўрусьніцай Польшчы, абвясьціла вайну Нямеччыне, баявыя дзеяньні пачаліся ў траўні 1940 году. Сярод польскіх і беларускіх эмігрантаў у Францыі таксама пачалася мабілізацыя.

Дамова паміж урадамі Францыі і Польшчы прадугледжвала стварэньне на тэрыторыі Францыі Войска Польскага, якое павінна было мець уласнае камандаваньне, але на час вайны падпарадкоўвацца галоўнаму вайскаводу Ўзброеных сілаў Францыі.

Францускі вайсковы білет беларуса Аляксандра Крупы
Францускі вайсковы білет беларуса Аляксандра Крупы

У баях за Францыю ўзялі ўдзел 50 тысяч польскіх вайскоўцаў, у выніку яе паразы Войска Польскае панесла каля 66 працэнтаў стратаў — забітымі, параненымі, узятымі ў палон, загінулымі бязь вестак, расьцярушанымі па Эўропе.

Частку лідэраў і актыву беларускага «Хаўрусу» і рэдакцыйнай калегіі «Рэха» змабілізавалі ў францускае войска.

«Рэха» піша, як у парыскую сядзібу «Хаўрусу», чыім друкаваным органам яно было, завіталі на пабыўку з войска змабілізаваныя сябры арганізацыі Ю. Буйвіла і Б. Раецкі.

«Абодвы мелі вельмі вясёлы і бадзёры выгляд. У вадказ на іх распавяданьні некаторыя з прысутных с.с., што працуюць на фабрыках, высказалі сваю зайздрасьць. Сяб. Раецкі так распавядаў аб сваей службе: „У моладасьці, — казаў ён, — давялося мне паслужыць у расейскім і польскім войску аж 7 гадоў. Ідучы ў францускае, думаў, што будзе тое самае. Але вось ужо прайшло пару месяцаў, а што я ў войску — не адчуваю. Жадных табе беспатрэбных „муштраў“, жадных прыдзірак. Адбыў службу — і ніхто да цябе ня чэпіцца, ніхто цябе ня бачыць“».

«Хаўрус» правёў з францускімі ўладамі перамовы, каб эмігранты-беларусы вэрбаваліся ня ў польскія вайсковыя адзінкі, а ў францускі Іншаземны легіён.

Старшыня «Хаўрусу» Мікола Абрамчык наведаў Міністэрства абароны Францыі і склаў адпаведны мэмарандум на імя францускага ўраду.

Абрамчык спадзяваўся на ўтварэньне ў складзе Іншаземнага легіёну асобнага беларускага фармаваньня. Усім ахвотным уступіць у беларускія адзінкі «Хаўрус» выдаваў пасьведчаньні аб іх няпольскім паходжаньні.

Блянк «Хаўрусу»
Блянк «Хаўрусу»

Зь лютага па красавік 1940 году ў ваколіцах Парыжа існаваў вэрбавальны пункт для добраахвотнікаў у беларускі падразьдзел у складзе францускага Іншаземнага легіёну.

Рыдлеўскі назваў дамову з францускімі ўладамі пра запіс беларусаў у Légion étrangère сапраўдным дыпляматычным посьпехам Абрамчыка.

10 траўня 1940 году Прэзыдыя Хаўрусу зьвярнулася да беларусаў у Францыі з адозвай, якая абвяшчала, што пасьля перамоваў з уладамі пастановай францускага ўраду ім даецца права выбару — ісьці ў Войска Польскае ці ў францускі Іншаземны легіён:

«Мы пераконаны, што вы выканаеце свой доўг перад Францыяй з належнай годнасьцю імя беларуса. Так, як вы будзеце паводзіцца, такая і апінія ў французаў будзе аб нас. Мусіце памятаць, што францускі ўрад зрабіў для вас тое, чаго б не зрабіў ніякі ін[ш]ы ўрад. Ён вам даў права ВОЛЬНАГА ВЫБАРУ», — было напісана ў адозьве.

Адозва «Хаўрусу»
Адозва «Хаўрусу»

Беларусы пачалі запісвацца ў Іншаземны легіён францускага войска. Паводле Лявона Рыдлеўскага, які сам пайшоў служыць у легіён, сярод беларусаў знайшліся яшчэ 1200 такіх ахвотнікаў. І ў Войска Польскае пад францускім камандаваньнем запісаліся некалькі тысяч беларусаў.

Але гэтае рашэньне не спадабалася польскаму боку. Апэлюючы да таго, што парушаецца француска-польская вайсковая дамова, урад Сікорскага дамогся ў красавіку закрыцьця вэрбавальнага пункту для беларусаў. Справа скончылася тым, што ⅔ беларусаў-добраахвотнікаў перадалі ў склад польскай арміі, а астатнім, хто ўхіляўся ад уступленьня ў польскія адзінкі, дазволілі ўступаць у францускае войска.

Баявы шлях Рыдлеўскага ў часе Другой усясьветнай

Сярод тых, хто ваяваў за Францыю ў Іншаземным легіёне, быў і былы слуцкі паўстанец, вядомы дзяяч «Хаўрусу» Лявон Рыдлеўскі. Пасьля разгрому францускай арміі, ва ўмовах нямецкай акупацыі Рыдлеўскі пайшоў у рух Супраціву, у партызанскія аддзелы макí.

«Ён быў толькі адным з каля сарака жаўнераў, якія засталіся пасьля сутыкненьня з Вэрмахтам, але правёў усю Другую ўсясьветную вайну ў партызанцы», — казаў пра яго пры адкрыцьці надмагільнага помніка ў Лёндане сябра Рады БНР Мікола Пачкаеў.

У 1948 годзе ў прадмове да сваёй кнігі «Biélorussie: aperçu sommaire de l’histoire de la nation biélorussienne et du mouvement de libération nationale» (Беларусь: Сьціслы агляд гісторыі беларускага народу і нацыянальна-вызвольнага руху) Лявон Рыдлеўскі напісаў:

«Наш полк пасьля жорсткіх баёў быў вымушаны адступіць у паўднёвую зону Францыі, дзе мяне з многімі таварышамі прынялі ў макí ў дэпартамэнце Ваклюз, каб працягваць партызанскую барацьбу да Вызваленьня.

Францыя зноў стала свабоднай, я таксама. Але мая першая Радзіма, Беларусь, дзе я змагаўся пасьля Першай усясьветнай вайны супраць бальшавіцкай тыраніі, да сёньня жыве ва ўмовах тэрарыстычнага рэжыму».

Кніга Лявона Рыдлеўскага
Кніга Лявона Рыдлеўскага

Беларускі прафсаюз у Францыі

Лявон Рыдлеўскі, 1945 год
Лявон Рыдлеўскі, 1945 год

Мікола Абрамчык ды Лявон Рыдлеўскі заставаліся лідэрамі беларускага руху ў Парыжы і па вайне, яны моцна пашырылі сваю грамадзка-палітычную дзейнасьць і свой аўтарытэт сярод беларускай эміграцыі.

У 1945 годзе ў Парыжы быў заснаваны фактычна адзіны ў замежжы беларускі прафсаюз — Аб’яднаньне беларускіх работнікаў пры Хрысьціянскім сындыкаце рабочых Францыі. Узначаліў яго Лявон Рыдлеўскі.

Ён жа быў рэдактарам газэты «Беларускія навіны» (1945–1947), якая па вайне выходзіла ў Парыжы як дадатак да францускай прафсаюзнай газэты «Syndicalisme».

Рыдлеўскі быў і рэдактарам часопіса беларускай вызвольнай думкі «За волю». Часопіс друкаваўся ў 1951 годзе ў Парыжы, у беларускай грамадзкай друкарні, выкупленай Беларускім выдавецкім фондам за 200 тысяч франкаў, якія сабралі прадстаўнікі беларускай дыяспары. Гэта была першая беларуская друкарня ў эміграцыі.

Часопіс «За Волю» і газэта «Беларускія навіны»
Часопіс «За Волю» і газэта «Беларускія навіны»

Часопіс «За волю» некалькі нумароў запар друкаваў сьпісы беларусаў, што палеглі пад Монтэ-Касіна — усяго 264 прозьвішчы.

Беларуская выстава-кірмаш у Парыжы. 1950 год
Беларуская выстава-кірмаш у Парыжы. 1950 год

Беларуская сэкцыя пры адным з найбольшых прафсаюзаў Францыі дапамагала суродзічам у разьвязваньні праўных пытаньняў, у сацыяльным забесьпячэньні, лячэньні, пошуку працы і жыльля, пераезьдзе сваякоў у Францыю, вяла адукацыйную працу сярод беларускіх працаўнікоў. Ладзіліся сходы, курсы францускай мовы і беларусазнаўства, агляды прэсы і падзеяў у сьвеце, а таксама сьпевы і забавы.

На беларускія набажэнствы ў Парыжы ў 1950–60-х гадах штонядзелі прыходзілі дзясяткі парыскіх беларусаў
На беларускія набажэнствы ў Парыжы ў 1950–60-х гадах штонядзелі прыходзілі дзясяткі парыскіх беларусаў

«У беларускіх арганізацыях пануе вельмі сардэчная і цёплая братняя атмасфэра. Нягледзячы на крутыя матар’яльныя сродкі арганізацыі, ніводзін новы сябра, прыйшоўшы да нас, не застаўся без кватэры і працы», — пісала беларуская прафсаюзная газэта ў 1947 годзе. Верагодна, што аўтарам гэтага тэксту быў сам Рыдлеўскі.

«Беларускія навіны» 25 студзеня 1946 году назвалі Францыю «адной з найспрыятлівейшых эўрапейскіх краін для эміграцыі». Газэта нагадвала, што да вайны тут было каля 3 мільёнаў чужынцаў, у тым ліку 20 тысяч беларусаў.

Дапамога беларускім уцекачам

Калі паўстала Міжнародная арганізацыя ў справах уцекачоў (IRO), Лявон Рыдлеўскі стаў яе беларускім прадстаўніком у Парыжы. Разам зь Міколам Абрамчыкам ён апекаваўся беларусамі зь ліку перамешчаных асобаў у Францыі, Нямеччыне, Даніі ды іншых краінах.

IRO ацаніла колькасьць расьселеных зь Нямеччыны ў іншыя краіны беларусаў у 25 тысяч. Беларускі нацыянальны камітэт у Рэгенсбургу, які ў 1945 г. апекаваўся рэгістрацыяй і ўладкаваньнем суайчыньнікаў у амэрыканскай зоне акупацыі Нямеччыны, казаў пра колькасьць невяртанцаў у 75–100 тысяч чалавек.

Рыдлеўскі пасьля вайны быў адным з тых, хто спрычыніўся да ўратаваньня каля двухсот беларусаў з Даніі ад выдачы сталінскаму ўраду, казала старшыня Рады БНР Івонка Сурвіла, маючы на ўвазе і сваю сям’ю.

«Я памятаю Лявона Рыдлеўскага з Парыжу. Калі мы туды прыехалі, мне было толькі 12 гадоў. Ён нас спаткаў. Ён тады намі апекаваўся. Ён фактычна быў апекуном усіх новапрыежджых беларусаў у Парыжы. Усім памагаў. Жыў вельмі цяжка, але быў сапраўды адданы свайму народу», — казала ў 2010 годзе пра Рыдлеўскага Івонка Сурвіла.

Як Парыж стаў сталіцай БНР у выгнаньні

З 1943 году абавязкі старшыні Рады БНР паводле тастамэнту Васіля Захаркі выконваў Мікола Абрамчык. 28 снежня 1947 году на паседжаньні беларускага актыву ў нямецкім Остэргофэне Рада БНР была адноўленая і Абрамчыка абралі яе кіраўніком. 72 беларускія дзеячы склалі прысягу вернасьці.

У Дэклярацыі адноўленай Рады БНР пералічваліся асноўныя яе прынцыпы:

  • змаганьне за незалежнасьць, абвешчанае І Усебеларускім Кангрэсам і Актам 25 Сакавіка 1918 году;
  • непрызнаньне БССР формаю беларускай дзяржаўнасьці;
  • непрызнаньне міжнародных дамоваў наконт Беларусі, падпісаных урадамі Польшчы, СССР і БССР.

Прэзыдэнт Рады БНР абвяшчаўся праўным і адзіным найвышэйшым прадстаўніком беларускага народу.

Гэтую пасаду Мікола Абрамчык займаў да сваёй сьмерці ў 1970 годзе, будучы фактычна адзіным за мяжой прафэсійным беларускім палітыкам, бо іншай працы ён ня меў. Ягоным намесьнікам быў Лявон Рыдлеўскі.

Мікола, Альгерд і Ніна Абрамчыкі. Парыж, 1956 год
Мікола, Альгерд і Ніна Абрамчыкі. Парыж, 1956 год

Так з 1947 году адным з цэнтраў палітычнай беларускай эміграцыі стаў Парыж, дзе жылі Абрамчык і Рыдлеўскі з паплечнікамі, дзе былі беларускія прафсаюз і друкарня, дзе быў адноўлены «Хаўрус» і зьявіліся новыя арганізацыі беларускай дыяспары.

Мікола Абрамчык актыўна лабіяваў беларускія інтарэсы на Захадзе, спрычыніўся да адкрыцьця ў 1954 годзе беларускай службы Радыё Вызваленьне, пазьней Радыё Свабода, напісаў і выдаў у 1950 годзе ў Канадзе брашуру «I accuse Kremlin of Genocide of My Nation» (Я абвінавачваю Крэмль у генацыдзе майго народу), якая грунтавалася на сакрэтных дакумэнтах НКВД. Абрамчык быў таксама абраны старшынём Лігі за вызваленьне народаў СССР.

У 1956 годзе парыскія беларусы правялі паніхіду па памерлым Якубу Коласу
У 1956 годзе парыскія беларусы правялі паніхіду па памерлым Якубу Коласу

У лістападзе — сьнежні 1948 году ў Парыжы прайшоў Першы ўсясьветны зьезд беларускае эміграцыі, які падтрымаў Раду БНР і яе прэзыдэнта Міколу Абрамчыка. На форуме было створана Сусьветнае аб’яднаньне беларускае эміграцыі, лідэрам абраны Лявон Рыдлеўскі.

Лявон Рыдлеўскі незадоўга да сьмерці. 1953 год
Лявон Рыдлеўскі незадоўга да сьмерці. 1953 год

На пачатку 1950-х Лявон Рыдлеўскі захварэў на рак. Ён ня меў сям’і, быў адзінокі, і ў Парыжы ім не было каму апекавацца. За год да сьмерці хворы Лявон Рыдлеўскі паехаў у Лёндан да Чэслава Сіповіча. Той ім апекаваўся і ўладкаваў у шпіталь лекавацца. У Лёндане Лявон Рыдлеўскі памёр 24 кастрычніка 1953 году і быў пахаваны на могілках Гэмпстэд.

11 сьнежня 1955 году на ягонай магіле паставілі помнік, які пазьней зьнік. 27 лістапада 2010 году помнік Лявону Рыдлеўскаму аднавілі.

Надмагільны помнік Лявону Рыдлеўскаму. Лёндан
Надмагільны помнік Лявону Рыдлеўскаму. Лёндан

Аўтар выказвае падзяку Беларускай бібліятэцы і музэю імя Францішка Скарыны ў Лёндане за архіўныя здымкі.

Ігар Лосік Кацярына Андрэева Ірына Слаўнікава Марына Золатава Андрэй Кузьнечык
XS
SM
MD
LG