Нязгоду Аляксандра Лукашэнкі з законам аб хатнім гвалце камэнтуюць стваральніца і кіраўніца прытулку для ахвяраў хатняга гвалту «Радзіслава» Вольга Гарбунова, кіраўніца аб’яднаньня «Гендэрныя пэрспэктывы» і сябра Нацыянальнай рады гендэрнай палітыкі Ірына Альхоўка, якая ў складзе працоўнай групы пры МУС працавала над канцэпцыяй закону, і дэпутатка Палаты прадстаўнікоў Ганна Канапацкая. 5 кастрычніка Лукашэнка заявіў, што ён не прыхільнік таго, каб караць дзяцей, але дадаў, што часам гэтага не пазьбегнуць.
«Я адчуваю велізарнае расчараваньне ад словаў прэзыдэнта»
Вольга Гарбунова: Нягледзячы на мой вялікі скепсіс наконт таго, як дзяржава паставіцца да ідэі спэцыялізаванага законапраекту, у мяне ўсё роўна была надзея, адчуваньне, што грамадзтва гатовае і праблема гвалту ў сям’і, гвалту ў дачыненьні да жанчын стала бачнай. Было адчуваньне, што аргумэнты людзей, якія доўгі час дапамагаюць пацярпелым, і аргумэнты органаў унутраных справаў, якія наўпрост працуюць з наступствамі — траўмамі, калецтвам, сьмерцямі, самагубствамі — што нашы аргумэнты пачутыя, праблема на паверхні, і ёсьць відавочныя эфэктыўныя інструмэнты вырашэньня такіх праблем у грамадзтве.
Сёньня я адчуваю велізарнае расчараваньне ад словаў прэзыдэнта. На мой погляд, адміністрацыя прэзыдэнта не правяла падрыхтоўчай працы, ня вывучыла гэты дакумэнт і ўсю перадгісторыю дасканала. Гэтая заўчасная, на маю думку, заява, як выглядае, справакаваная публічнымі зборамі подпісаў ад розных ініцыятываў і людзей, у тым ліку рэлігійных. І ўсё зьвялося да таго, што мы даём цяпер права біць дзяцей, толькі „ня моцна“, і што ў нас такой праблемы няма.
Безумоўна, гэта вельмі сурʼёзны адкат для сацыяльнай палітыкі нашай дзяржавы. Ня ведаю, на колькі гадоў назад мы можам пасунуцца, улічваючы, што і так мы ў апошнім вагоне цягніка ў міжнароднай практыцы папярэджаньня гвалту стасоўна грамадзянаў.
«Для кагосьці гвалту ў сямʼі няма. Гэта парадокс, бо ахвяры гвалту ёсьць у многіх беларускіх семʼях»
Ірына Альхоўка: Зразумела, што будзе вялікі адкат назад, што законапраект, нават канцэпцыя законапраекту не пабачыць сьвету ў такім выглядзе, як плянавалася. Я імкнуся захоўваць аптымізм. Наша праца ня спыніцца. Агульнанацыянальная гарачая лінія будзе працаваць як і раней — 12 гадзін на суткі, каб дапамагаць пацярпелым ад хатняга гвалту. Бо яны ёсьць. Для кагосьці гвалту ў сямʼі няма, гэта парадокс, бо ахвяры гвалту ёсьць у многіх беларускіх семʼях. І гэта ня наша традыцыя — біць сваіх жонак і дзяцей ці сваіх пажылых бацькоў. Будзем працаваць далей.
«Гэта павінна стаць новым штуршком для вырашэньня праблемы хатняга гвалту»
Ганна Канапацкая: На жаль, я магу меркаваць, што гэтая заява пасуне прыняцьце законапраекту. Але лічу, што гэта павінна стаць новым штуршком для вырашэньня праблемы хатняга гвалту. Нельга распрацоўваць такія канцэпцыі, такія законапраекты за зачыненымі дзьвярыма. Трэба выносіць на шырокае грамадзкае абмеркаваньне. Трэба, каб тыя, хто былі за прыняцьце такога закону, узялі на сябе сьмеласьць, прыйшлі да прэзыдэнта і патлумачылі, навошта гэта трэба. Трэба патлумачыць, што гэта закон ня супраць таго, каб біць дзяцей, а супраць таго, каб не былі нанесеныя маральныя траўмы дзецям ці дарослым. Канцэпцыя законапраекту, ягоная ідэя накіраваная на тое, каб захаваць тыя каштоўнасьці, якія ёсьць у сямʼі, і прыбраць гвалт, няважна ў якой форме, — гвалт у дачыненьні да дзяцей, псыхалягічны гвалт. Не павінна быць гэтага. І мо проста казаць пра тое, што гэтыя праблемы будуць вырашацца шляхам прыняцьця закону.
А зараз прапануем вам фрагмэнт дыскусіі, запісанай некалькі дзён таму, яшчэ да заявы Аляксандра Лукашэнкі.
«Рубцы ўнутры баляць больш моцна, чым рубцы звонку»
Ганна Соўсь: Гвалт не залежыць ад узроўню адукацыі, сацыяльнага статусу, грошай, ён можа адбыцца за дзьвярыма ўсякай кватэры. Вольга Гарбунова, вы штодня ўжо шмат гадоў маеце справу з жанчынамі, якія не змаглі больш трываць, якія схаваліся, многія зь дзецьмі, у прытулку «Радзіслава». З вашага досьведу, наколькі вялікія маштабы хатняга гвалту ў Беларусі?
Вольга Гарбунова: Гаворачы пра тэму хатняга гвалту, трэба сказаць, што Беларусь — не выключэньне. Ва ўсім сьвеце праблема хатняга гвалту стаіць востра. Паводле апошніх дасьледаваньняў, якіх ня так шмат праведзена ў Беларусі, але тым ня менш ёсьць лічбы пра тое, што кожная трэцяя жанчына сутыкаецца з праявамі фізычнага гвалту ў адносінах, не кажучы ўжо пра іншыя віды гвалту.
МУС падае статыстыку, што кожны месяц каля 20 тысяч зваротаў паступае на лінію 102. Таксама маем вынікі невялікіх дасьледаваньняў, апытаньняў, якія сьведчаць, што далёка ня ўсе людзі, якія сутыкаюцца з хатнім гвалтам, зьвяртаюцца па дапамогу, тэлефануюць у міліцыю, зьвяртаюцца на агульнанацыянальную гарачую лінію ці ў сацыяльныя цэнтры.
У наш прытулак найчасьцей зьвяртаюцца жанчыны ў сытуацыі, калі ўсё даведзена да мяжы, да крайнасьці. Гэта сытуацыі, зьвязаныя зь вельмі жорсткім фізычным гвалтам, з сэксуальным гвалтам. Але нас радуе тэндэнцыя, што жанчыны прымаюць рашэньне сысьці, калі ўсё яшчэ ня моцна сумна, страшна, крымінальна і трагічна. У нашай арганізацыі мы адзначаем усё больш званкоў, зьвязаным з псыхалягічным гвалтам. Яго ня варта недаацэньваць. Рубцы ўнутры баляць мацней, чым рубцы звонку. Сінякі могуць зажыць, пераломы — зрасьціся, але важна разумець, што нашая псыхіка нашмат больш крохкая, чым нашае цела. Таму мы стала працуем з тым, што заклікаем людзей не замоўчваць праявы псыхалягічнага гвалту.
«Сёньня няма ніводнага закону ў Беларусі, які дазваляе біць дзяцей»
Ганна Соўсь: Ірына Альхоўка, 150 краінаў сьвету маюць ці закон аб хатнім гвалце, ці пэўныя часткі ў заканадаўстве, якія дазваляюць папярэджваць хатні гвалт і змагацца зь ім. Акрамя Расеі і Беларусі, усе краіны ў нашым рэгіёне маюць спэцыялізаванае заканадаўства аб папярэджаньні хатняга гвалту. У Беларусі спробы распрацаваць і прыняць такі закон рабіліся з 1990-х гадоў. Вы шмат гадоў займаецеся праблемай хатняга гвалту і на прапанову МУС бралі ўдзел у распрацоўцы канцэпцыі закону. Патлумачце, калі ласка, чаму гэты закон неабходны для Беларусі? Якія будуць у законе самыя асноўныя пункты, якія дазволяць папярэдзіць хатні гвалт?
Ірына Альхоўка: Найперш законапраект і канцэпцыя яго патрэбныя, каб абараніць пацярпелых ад хатняга гвалту і вызначаць адказнасьць для вінаватых, для агрэсараў. Закон патрэбны, каб разумець, якія ролі і адказнасьць будуць мець усе службы, якія паводле сваіх службовых абавязкаў павінны рэагаваць. У канцэпцыі пашырана вызначэньне, гвалтоўныя дзеяньні супраць каго можна лічыць хатнім гвалтам. Прапаноўваецца ўключыць у гэтае вызначэньне былых сужэнцаў.
Адна з прапановаў канцэпцыі — вызначэньне эканамічнага гвалту. Там ёсьць цікавая, прагрэсіўная норма — ацэнка рызыкі, якая можа дазволіць ацаніць патэнцыял нарастаньня гвалту. Мяркуецца, што будзе дзяржаўны орган, які будзе каардынаваць дзейнасьць усіх службаў як на ўзроўні цэнтральнай улады, так і ў рэгіёнах. У рэгіёнах вялікую ролю будуць адыгрываць мясцовыя ўлады: вызначаць, і як будуць разьвівацца крызісныя пакоі, і дзе будуць магчымыя месцы для вінаваўцаў, якіх будуць высяляць.
Мяркуецца падзяліць абаронныя прадпісаньні на тэрміновыя і доўгатэрміновыя. Мяркуецца, што будзе распрацаваная карэкцыйная праца з агрэсарам. Вельмі шмат новаўвядзеньняў. З аднаго боку, ужо нешта працуе, і міжнародны досьвед нам патрэбны, каб не вынаходзіць ровар. Я згодная з Вольгай, якая кажа, што гэта не ўнікальная праблема для Беларусі. Многія краіны ў нашым рэгіёне, і індустрыяльна разьвітыя краіны, такія як Канада, ЗША, Швэцыя, сутыкаюцца з гэтай праблемай, нягледзячы на ўзровень разьвіцьця. Тут вельмі важна вывучаць міжнародны досьвед і ўжываць яго ў нас, і, вядома, глядзець, наколькі мы гатовыя і чаго нам не хапае.
Нельга, з другога боку, з усяго карыснага міжнароднага досьведу ўзяць кальку і бяздумна стасаваць яе. Трэба глядзець, як рыхтаваць спэцыялістаў, бо нават пасьля прыняцьця закону нам трэба шмат працаваць дзеля падрыхтоўкі супрацоўнікаў органаў унутраных справаў і сацыяльных работнікаў, і тых, хто абараняе правы дзяцей, каб яны карэктна і сыстэмна выконвалі палажэньні закону.
Найбольш частае пытаньне, ці паводле канцэпцыі толькі жанчыны — ахвяры хатняга гвалту. Вядома, не. Гэта і мужчыны, і пажылыя людзі, і дзеці — розныя ўразьлівыя групы. У гэтым сэнсе законапраект мае быць гендэрна нэўтральным. Няма там спасылкі на нейкія асаблівыя групы. І гэта дазваляе ўключыць усіх. Але мы бачым з практыкі, што жанчыны складаюць большасьць сярод ахвяраў хатняга гвалту.
Пажылыя людзі — гэта асабліва катэгорыя, бо яны страчваюць сацыяльныя сувязі. Яны спазнаюць гвалт ад сваіх дзяцей, але яны вельмі рэдка пойдуць у міліцыю і будуць пісаць заяву. Таму вельмі важна, каб пачатак расьсьледаваньня адміністрацыйнага правапарушэньня не залежаў ад заявы пацярпелага. Гэта так званае прыватнае ці публічнае расьсьледаваньне. І, вядома, дзеці.
Хацела бы зрабіць такі акцэнт. Сёньня праціўнікі закону гавораць, што (ня ведаю, чаму СМІ падхапілі гэтае цьверджаньне) закон забароніць біць дзяцей. Сёньня няма ніводнага закону ў Беларусі, які дазваляе біць дзяцей. Ужо сёньня забаронена біць дзяцей. Закон толькі дапаможа хутчэй рэагаваць на заявы, і ня толькі родных, але і суседзяў, незнаёмых людзей, калі ім будзе вядома, што ў дачыненьні да дзяцей учыняецца нейкі гвалт. Хутчэй грамадзкасьць атрымае больш магчымасьцяў рэагаваць, і рэагаваньне будзе прынятае пад увагу службовымі асобамі.
«Пры распрацоўцы канцэпцыі закону не было прыцягнутае дастаткова вялікае кола грамадзкіх арганізацыяў»
Ганна Соўсь: Ганна Канапацкая, пачалася асеньняя сэсія Палаты прадстаўнікоў. Якія вашыя прагнозы што да яго прыняцьця?
Ганна Канапацкая: Калі зыходзіць з практыкі, то канцэпцыя — гэта палова справы. Цяпер вельмі важна, каб у законапраекце былі ўлічаныя памылкі, якія былі пры распрацоўцы канцэпцыі. Як Ірына заўважыла, канцэпцыя выклікае пытаньні, бо пры яе распрацоўцы не было прыцягнутае дастаткова вялікае кола грамадзкіх арганізацыяў, можа быць, і арганізацыяў, заснаваных на веры, якія выступаюць цяпер супраць закону. На жаль, улада пайшла бітай дарогай, абмежаванае кола асобаў за зачыненымі дзьвярыма, хай не на каленцы, падрыхтавала гэтую канцэпцыю і ня вынесла яе на адкрытае абмеркаваньне.
Таму цяпер гэтая канцэпцыя выклікае больш пытаньняў, чым даверу. Сёньня мы можам выправіць гэтую памылку і падрыхтоўку законапраекту весьці з шырокім асьвятленьнем, з прыцягненьнем усіх зацікаўленых бакоў. Для распрацоўкі залучалі і міжнародныя арганізацыі, давайце гаварыць шчыра, і іх рэсурсы, таму цяпер трэба максымальна адкрыта рыхтаваць законапраект.
Калі будзе на тое палітычныя воля, законапраект можа быць распрацаваны цягам двух-трох месяцаў, і мы можам казаць, што калі не цяпер, на асеньнюю, то на вясеньнюю сэсію праект закону можа быць унесены. Але наколькі я займалася гэтым пытаньнем, асноўная прычына, якую агучвае большасьць дзяржаўных органаў, — у нас няма на гэта грошай. Таму я яшчэ раз кажу, што ўсё будзе залежаць ад палітычнай волі...
«Я ня бачу тых рызыкаў, пра якія кажа ваш калега — рост колькасьці міліцыянэраў, участковых»
Ганна Соўсь: Вы казалі пра неабходнасьць грамадзкага абмеркаваньня. Радыё Свабода больш за месяц некалькі разоў на тыдзень рэгулярна ўздымае гэтую тэму, зьбірае самыя розныя меркаваньні што да будучага закону. Гэта будзе працягвацца і да таго моманту, як будзе ўнесены законапраект, і пасьля таго як закон будзе прыняты ці не прыняты, бо гэта грамадзка-значная тэма і вялікая праблема. Ірына, увесь гэты год у беларускім грамадзтве не сьціхаюць дыскусіі што да неабходнасьці закону аб перадухіленьні хатняга гвалту. Прыхільнікі патрыярхальнай сямʼі, прадстаўнікі рэлігійных суполак кажуць, што маштабы хатняга гвалту папраўдзе невялікія, іх завышаюць прадстаўнікі жаночых арганізацыяў, у іх асаблівую занепакоенасьць выклікае пункт пра адказнасьць за біцьцё дзяцей. З другога боку, ёсьць засьцярогі наконт практыкі стасаваньня будучага закону, зьвязаныя зь недаверам да праваахоўных органаў у Беларусі. Мой калега Віталь Цыганкоў у сваім блогу прагназуе: закон прывядзе да таго, што будзе больш міліцыі, зьняволеных, адабраных дзяцей. Як бы вы адказалі на ўсе гэтыя асьцярогі?
Ірына Альхоўка: Я ня бачу тых рызыкаў, пра якія кажа ваш калега — рост колькасьці міліцыянэраў, участковых — хаця б з той прычыны, пра якую Ганна казала: недахоп рэсурсаў. Нават сёньня ў некаторых органах унутраных справаў недаўкамплектаваныя кадры. Акурат мы кажам, што каб рэагаваць эфэктыўна, нам патрэбныя навучаныя супрацоўнікі. Мне падаецца, што нам, усяму грамадзтву, людзям, для якіх дэмакратыя ёсьць каштоўнасьцю, варта пагаварыць пра тое, дзе ёсьць месца такой новай для нас каштоўнасьці, як жыцьцё бяз гвалту, і ці можна даваць бацькам такое права — выхоўваць сваіх дзяцей зь фізычнымі пакараньнямі, бо пакараньне ня ёсьць выхаваньне, выхаваньне ня ёсьць пакараньне.
Калі гаварыць пра эпідэмію, пра маштабы, то хатні гвалт — гэта не мэдычная праблема, але Ўсясьветная арганізацыя здароўя канстатуе эпідэмію, калі 5 працэнтаў насельніцтва пакутуюць. У нас ужо больш чым 5 працэнтаў. Ніякая іньекцыя нас ня выратуе, нам трэба пераглядаць свае каштоўнасьці.
Для мяне вельмі незразумела, калі людзі, якія называюць сябе экспэртамі, паважаюць дэмакратыю, але пры гэтым самым гавораць, што хатні гвалт — гэта практычна частка традыцыі і так заўсёды было. Гэтая паняцьці ўзаемавыключальныя. Вядома, укараненьне закону ня будзе простым. Але гэта нармальна, калі мы кажам, што нам трэба самім адмовіцца ад такіх мэтадаў выхаваньня. Закон будзе мець ня толькі кароткатэрміновы, імгненны эфэкт, калі мы ўвядзем паняцьці тэрміновых і доўгатэрміновых абарончых прадпісаньняў, пашырым вызначэньне хатняга гвалту. Ён павінен мець доўгатэрміновы эфэкт. Ён вызначыць, што для нашай краіны, для нашай дзяржавы важна, каб дом заставаўся бясьпечнай тэрыторыяй. І што кожны чалавек, незалежна ад ступені сваяцтва, які вырашыць камунікаваць праз гвалт, будзе пакараны.
«Хачу заступіцца за рэлігійныя супольнасьці, бо многія зь іх разумеюць наяўнасьць праблемы»
Ганна Соўсь: Практычна ўсе жанчыны, якія знаходзяцца цяпер зь дзецьмі ў прытулку «Радзіслава», сутыкаюцца зь дзеяньнем дэкрэту № 18, спэцыяльныя камісіі вызначаюць іх становішча як сацыяльна небясьпечнае. Як вы бачыце гэтую небясьпеку ў сьвятле закону аб папярэджаньні хатняга гвалту?
Ганна Канапацкая: Я як дэпутатка Палаты прадстаўнікоў вельмі часта атрымліваю звароты, заклікі дапамагчы ад бацькоў, у якіх проста няма фінансавых магчымасьцяў утрымліваць дзяцей, яны ня бʼюць дзяцей, яны проста бедныя. Нядаўна да мяне зьвярнуліся з рэлігійнай сямʼі, дзе было 9 дзяцей. Дзеці рыдалі, прасілі не забіраць іх. У іх было цяжкае матэрыяльнае становішча, не было дадатковай сасіскі кожнаму дзіцёнку. Так, злоўжываньне таксама можа быць.
Але я хачу крыху заступіцца за рэлігійныя супольнасьці, бо многія зь іх разумеюць наяўнасьць гэтай праблемы, і цяпер вельмі шмат прытулкаў, заснаваных рэлігійнымі арганізацыямі альбо арганізацыямі, заснаванымі на веры. Іх непакояць нэгатыўныя наступствы ў сувязі з прыняцьцем гэтага закону. Сапраўды, сёньня ў грамадзтве існуе недавер да органаў дзяржаўнай улады, асаблівы недавер да органаў міліцыі. І ўсе сапраўды баяцца злоўжываньняў. Калі дапамога будзе накіраваная не на перадухіленьне гвалту ў сямʼі, а накіраваная на сем’і безабаронныя, якія аказаліся ў цяжкай эканамічнай ці фінансавай сытуацыі.
Гэтая праблема павінна быць і прадугледжаная і ў канцэпцыі, і вынесеная на ўсеагульнае абмеркаваньне. І ня толькі грамадзкімі арганізацыямі, але і рэлігійнымі, і арганізацыямі, заснаванымі на веры. Можа, дастаткова падчас дыскусіі ўзяць нейкі іншы тэрмін, можа, больш падрабязна патлумачыць. Я вельмі ўдзячная Радыё Свабода за тое, што яно ўздымае гэтую тэму, але гэта трэба выносіць і на шырэйшыя масы.
«Усё часьцей людзі асьцерагаюцца зьвяртацца па дапамогу, бо баяцца, што забяруць дзяцей»
Ганна Соўсь: Вольга, калі мы з вамі размаўлялі ў прытулку, вы заўважылі, што часам вам прасьцей кантактаваць з участковымі, чым з гэтымі пэдагагічнымі камісіямі, якія вызначаюць, у якім стане знаходзіцца сямʼя. З вашага шматгадовага досьведу канкрэтнай працы — якія зьмены тэрмінова неабходныя?
Вольга Гарбунова: Складана ўявіць разавы інструмэнт, які мы можам укараніць сёньня, які зьменіць практыку, якая назапашваецца ўжо 10 гадоў, колькі існуе дэкрэт № 18. Для нашага прытулку не выключная сытуацыя, калі жанчыны тэлефануюць наконт тэрміновага зьмяшчэньня ў прытулак, і першае іхнае пытаньне — ці раскажаце вы пра нас, ці вызначаць нам сацыяльна небясьпечны стан (СНС), ці забяруць дзіця.
Я пачынаю тлумачыць, што не, не забяром, вядома, ня маем такіх кампэтэнцыяў. Але гэта як каменьчык, кінуты ў ваду. Бацькі вельмі асьцерагаюцца статусу СНС... Норма, можа, і закліканая была абараняць дзяцей у небясьпечных умовах, і 18-ы дэкрэт мае добрую мэту... На жаль, праблема хатняга гвалту засталася там жа, бо недастаткова былі распрацаваныя працэдуры, крытэры і гэтак далей, і ўсё часьцей людзі асьцерагаюцца зьвяртацца па дапамогу, бо баяцца, што забяруць дзяцей.
