Чаму і ў каго выклікае засьцярогі распрацаваны МУС закон «Аб папярэджаньні гвалту ў сямʼі»? Ці можа зварот Каардынацыйнай Рады грамадзкіх прасямейных сілаў Беларусі да кіраўніка краіны паўплываць на прыняцьце альбо істотныя зьмены ў будучым законе? Якія галоўныя аргумэнты прыхільнікаў і праціўнікаў закону?
Абмяркоўваюць Алена Ярашэвіч, куратарка праекту «За жыцьцё» дабрачыннага фонду імя прападобнай Эўфрасіньні Полацкай, кіраўніца цэнтру падтрымкі сямʼі і мацярынства «Матуля» Вера Сярдзюк, журналістка, блогерка, у мінулым ахвяра хатняга гвалту Наста Захарэвіч і заснавальніца і кіраўніца праекту «Гендэрны маршрут» Ірына Саламаціна.
Аргумэнты супраць і ў падтрымку закону аб гвалце ў сям'і
- Алена Ярашэвіч: У гэтай канцэпцыі зьмяшаныя сям’я і сужыцельства, пакараньне і гвалт, супрацьдзеяньне і прафіляктыка... Што такога страшнага ў слове «наказание» — гэта ад слова «наказ», нейкая норма, устаноўка, якую бацькі давалі дзецям. Адпаведна, калі дзеці парушалі гэтую ўстаноўку, то іх «наказывали». Не таму, што не любілі, а таму, што разумелі, калі гэтыя дзеці вырастуць, не набыўшы неабходных навыкаў, то будуць мець нашмат менш магчымасьцяў і нашмат больш цяжкасьцяў.
- Вера Сярдзюк: Гэтыя органы кансультаваліся толькі з фэміністычным блёкам арганізацый. З намі ніхто не раіўся... Вось сытуацыя: муж ня даў жонцы грошы на разьвіцьцё, на адукацыю — яго прыцягнуць да адказнасьці. Тады можа і муж сказаць, што жонка мне не дае грошы на бутэльку... То бок закон можа павярнуць у розныя бакі. Тое, што трэція асобы могуць заявіць пра гвалт: дык любая суседка з зайздрасьці, чуючы крыкі за сьцяной, скажа, ой, там хатні гвалт. Можна і да такога абсурду давесьці.
- Наста Захарэвіч: У большасьці кватэр, у якіх я жыла, за сьценамі білі — дарослыя дзяцей і дарослыя адзін аднаго. Зрабіць амаль нічога немагчыма, таму што кожны раз, калі я выклікала міліцыю, ім проста не адчынялі дзьверы. І я слухаю па вечарах, як б’юць дзяцей, і я не магу нічога з гэтым зрабіць. Вось для чаго прымаецца закон, каб была магчымасьць абараніць тых, хто ў сям’і жыве ў пекле.
- Ірына Саламаціна: У нас у грамадзтве гвалт аднаго чалавека ў адносінах да іншага ў прынцыпе не асуджаецца, а гвалт мужа над жонкай зьяўляецца сацыяльна прымальным. Гэта паказваюць і апошнія апытаньні насельніцтва, і аргумэнты праціўнікаў прыняцьця закону. У нас няма кансалідаванай пазыцыі ў грамадзтве, што біць — гэта кепска. І адсутнасьць спэцыяльнага закона вядзе ня толькі да няздольнасьці судоў прыцягваць вінаватых да адказу (бо няма прапісаных мэханізмаў), але і стварае глебу для новых злачынстваў і адчуваньня беспакаранасьці.
Захарэвіч: «Я не ўяўляла маштабу падтрымкі іншых жанчын і не чакала, колькі кепскага пра сябе даведаюся»
Ганна Соўсь: Беларусь — практычна адзіная краіна ў рэгіёне, якая ня мае закону аб папярэджаньні хатняга гвалту. З канца 1990-х прымаліся спробы распрацаваць і прыняць такі закон, і цяпер пасьля доўгага пэрыяду ўзгадненьняў, абмеркаваньняў на розных узроўнях распрацаваная МУС канцэпцыя закону накіраваная ў Адміністрацыю прэзыдэнта, і чакаецца, што закон мае быць прыняты ў 2019 годзе. Наста Захарэвіч, вы самі спазналі хатні гвалт, пра што ў свой час пісалі ў сваім блогу на сайце Свабоды. Як кажуць спэцыялісты ў праблеме хатняга гвалту, яе асаблівасьць у высокай латэнтнасьці, у тым, што ахвяры саромеюцца прызнацца. І вам, напэўна, было складана расказаць пра сваю сытуацыю. Як вы мяркуеце, што ў гэтай сытуацыі можа зьмяніць закон аб папярэджаньні хатняга гвалту? Ці стане лягчэй ахвярам? Ці стане менш ахвяраў?
Наста Захарэвіч: Калі б тады, калі я ўпершыню вырашыла расказаць пра сваю сытуацыю публічна, быў закон, мне было б значна прасьцей гэта рабіць. Я ня вельмі добра ўяўляла, якія наступствы мяне чакаюць. Я не ўяўляла маштабу падтрымкі, якую я атрымаю ад іншых жанчын, колькі мне давядзецца прачытаць чужых гісторый, якія пасыпаліся проста тонамі ў прыватныя паведамленьні. І гэта для мяне было шокам, таму што жанчынам страшна казаць пра гэта публічна.
Але таксама я не чакала, колькі абясцэньваньня я пачую ў свой адрас і колькі кепскага пра сябе даведаюся. Безумоўна, калі б быў закон, мне было б прасьцей, бо як ні круці, закон — гэта аўтарытэтная адзінка. Калі на ўзроўні заканадаўства ёсьць пацьверджаньне, што праблема ёсьць, і мы яе прызнаем і гатовыя зь ёй змагацца, гэта, безумоўна, будзе дапамагаць. Тым, каму сёньня страшна сказаць, праз год, магчыма, прасьцей будзе гэта зрабіць. Закон сам па сабе — гэта неабходная, але не дастатковая адзінка. Я спадзяюся, што нарэшце прымуць закон, і гэта вельмі добра і правільна.
Варта разумець, што адным фактам падпісаньня папераў справа ня зьменіцца ў адзін дзень. І людзі ня стануць рэзка па-іншаму глядзець на сытуацыю. Усё адно будзе шмат абясцэньваньня, усё адно будзе шмат абвінавачваньняў ахвяры. І вельмі важна працаваць з грамадзкай думкай, з тымі органамі, з тымі канкрэтнымі людзьмі, якія будуць у сваёй прафэсійнай дзейнасьці дапамагаць і абараняць ахвяраў хатняга гвалту.
Сёньня дагэтуль зьяўляюцца гісторыі пра тое, як міліцыянты абсалютна нетактоўна ставяцца да жанчын у сытуацыі хатняга гвалту, як іх абвінавачваюць, як апублічваюць у пастарунку праблему, зь якой прыйшла жанчына. А жанчыне цяжка прыйсьці і пры ўсіх заявіць, што яе згвалцілі, ці што яе муж зьбіў. Закон — гэта крок на вельмі доўгім шляху, які нас чакае наперадзе.
Ярашэвіч: «Мы даўно назіралі, як лябіруецца гэты закон, і як ад пачатку падганяліся лічбы»
Ганна Соўсь: Алена Ярашэвіч, вы не былі сярод падпісантаў звароту да прэзыдэнта з прапановамі і заўвагамі да канцэпцыі закону, але вы, наколькі я ведаю, падтрымліваеце гэтыя засьцярогі і выступаеце супраць закону. Патлумачце, калі ласка, вашу пазыцыю. Чым з вашага пункту гледжаньня, небясьпечны і недасканалы будучы закон?
Алена Ярашэвіч: Так, я сапраўды не зьяўляюся чальцом гэтым арганізацый, але з гэтымі арганізацыямі працуюць яшчэ шмат актывістаў з розных прафэсійных сфэр: юрысты, журналісты, пэдагогі — людзі, якія падзяляюць гэты пункт гледжаньня і працуюць разам. Акрамя таго, подпісы ставяць звычайныя людзі, якія падзяляюць гэтую грамадзянскую пазыцыю. Гэта свайго роду адказ бацькоўскай грамадзкасьці.
Мы даўно назіралі, як лябіруецца гэты закон, як ад пачатку падганяліся лічбы. Калі я ўпершыню пачула, што, прыкладам, тры з чатырох жанчын зьведваюць хатні гвалт, а 15% — сацыяльны гвалт, я была вельмі зьдзіўленая, падумаўшы пра сваё акружэньне. Усё гэта ўзважыўшы, усё ж я не паверыла і пачала шукаць факты. І я, напрыклад, знайшла, што ў 2012-м годзе было шматклястэрнае дасьледаваньне, якое праводзіў Белстат з ЮНІСЭФ, дзе былі ўласна ўсе міжнародныя нормы, то бок і эканамічны гвалт, і псыхалягічны ў тым ліку, што ў канцэпцыі закону прапаноўваецца. І выбарка была вельмі вялікая, парадку 7000 чалавек па ўзростах па ўсёй рэспубліцы. Дык вось тыя лічбы, якія выдаюцца за дасьледаваньне ААН, гэта насамрэч дасьледаваньні нашых фэмінісцкіх арганізацый, праведзеныя ў пілётным, Берасьцейскім рэгіёне з выбаркай 700 і 1200 чалавек. Гэта не дасьледаваньне ААН, а дасьледаваньне на грошы ААН.
Калі гэта пакараньне, а ня зьдзек, то бок яно справядлівае, і дзіцём яно разумеецца як справядлівае, як выхаваўчы прыём, то дзіця гэтага не памятае.
У тым вялікім дасьледаваньні, гвалту было ўсяго 11,8%. Пагадзіцеся, лічбы вельмі розьняцца, нават у шмат разоў. Я задумалася чаму. Там цэлы блёк пунктаў быў па гвалце, у тым ліку сьцьвярджалася, што калі дзяцей б’юць, то значыць абавязкова гэта будзе трансьляцыя гвалту ў наступным пакаленьні і г. д. У некаторых выпадках так, я пагаджуся, так і будзе, калі гэта рэальны гвалт, катаваньне дзіцяці. Але мы ў нашай традыцыі вымерлі б усе, калі б сапраўды так было. І пацьверджаньне ў тым жа дасьледаваньні. Калі пыталіся, колькі чалавек лічыць, што рэальны гвалт быў у іх сем’ях, яны ж сталі бацькамі — працэнт вельмі невялікі. Пра што гэта кажа? Калі гэта пакараньне, а ня зьдзек, то бок яно справядлівае, і дзіцём яно разумеецца як справядлівае, як выхаваўчы прыём, то дзіця гэтага не памятае, не ўспрымае як гвалт і не трансьлюе гэта ў сваім бацькоўскім досьведзе.
Лягчэй сказаць, што мы падтрымліваем, чым што мы адмаўляем у гэтым законе. Якія мэты ставіць закон? Выкараненьне гвалту? Людзі, канешне, гвалт не падтрымліваюць, яны вельмі спачуваюць ахвярам і супраць рукапрыкладзтва ў сем’ях, супраць сямейных дэбашыраў. Ня трэба «вешаць», што мы супраць таго, каб з гвалтаўнікамі неяк разьбіраліся.
На наш погляд, у гэтай канцэпцыі зьмяшаныя сям’я і сужыцельства, пакараньне і гвалт, супрацьдзеяньне і прафіляктыка. Калі казаць пра прычыны, то прычыны наогул не ўскрываюцца. Па сутнасьці, калі пашыраць паняцьце чальцоў сям’і і ўсё пашыраць да беспамерных велічыняў, атрымаецца, што прасьцей наогул зьнішчыць усе сямейныя сувязі, сям’ю, і тады сямейны гвалт зьнікне сам па сабе. Вось такое вось вырашэньне праблемы.
Калі мы бярэм лічбы МУС, то паводле іх хатні гвалт на сёньняшні дзень не перавышае 3%. Канешне, па сур’ёзных, крымінальных справах, злачынствах лічба паболей, гэта лічба 28%. Але ў 80% выпадках гэта зьдзейсьнена ў алькагольным ап’яненьні, пры тым што 16% ахвяр таксама былі выпіўшыя. І палова — гэта людзі зь месцаў пазбаўленьня волі, тыя, хто не працуе і ня вучыцца. Я лічу, што не ўлічваць гэта проста нельга.
Калі адысьці ад лічбаў, то ў канцэпцыі пашыраецца паняцьце самога гвалту. Калі мы хочам, як я чула ад тых жа распрацоўшчыкаў, спэцыялізаваны закон дапамогі ахвярам хатняга гвалту, то пры чым тут зьмяшэньне пакараньня і гвалту? Навошта пашыраць да эканамічнага гвалту, псыхалягічнага гвалту? А калі яшчэ ўлічыць, што па вуснай заяве ахвяры можа адкрыцца справа, што ахвяра можа не падаваць заяву, а за яе гэта могуць зрабіць суседзі, сваякі або праваабаронцы, што няма пазоўнай даўнасьці... Усё настолькі пашыраецца... Было б жаданьне, а нагода заўсёды знойдзецца.
Ганна Соўсь: Алена, ці вы супраць закону ў прынцыпе, ці вы за тое, каб іншыя былі фармулёўкі і яго пункты?
Алена Ярашэвіч: Я супраць закону ў прынцыпе. Мы згодныя з тым, што дэбашыраў трэба сунімаць, што гэта ненармальна, што ахвярам трэба дапамагаць і разьвіваць крызысныя пакоі, пры тым мы лічым, што для кожнай катэгорыі ня трэба нейкую сваю сетку разьвіваць спэцыялізавана. Гэта трэба рабіць, але для гэтага ня трэба выдаваць закон. Больш за тое, хоць і спасылаліся там на іншыя дзяржавы, але мы не знайшлі ні главы, ні матэрыялаў наогул, што ў нейкай краіне, дзе ўжо гадоў 10 існуе закон, паменшыўся ў грамадзтве хатні гвалт. Ён толькі павялічваецца.
Саламаціна: «Павінна быць палітыка нулявой талерантнасьці да гвалту: ні ў якім разе нельга апраўдваць гвалтаўніка»
Ганна Соўсь: Ірына Саламаціна, можна гаварыць пра некалькі дзесяцігодзьдзяў, калі беларускія жаночыя арганізацыі дамагаюцца прыняцьця такога закону, выступаюць з ініцыятывамі, супрацоўнічаюць з уладамі ў распрацоўцы канцэпцыі. Наколькі пераканаўчымі вам бачацца аргумэнты праціўнікаў закону аб гвалце ў сямʼі?
Ірына Саламаціна: У мяне ёсьць каляжанка, якая непасрэдна мела дачыненьне да распрацоўкі заканадаўчых актаў у Літве, і яна распавяла, што сам факт прыняцьця закону ў Літве рэзка зьнізіў статыстыку па такога роду злачынствам, бо гвалтаўнікі даведаліся, што могуць быць пакараныя. Калі існуе такі закон, то гвалтаўнікі сапраўды пачынаюць сябе кантраляваць, і рэзка памяншаецца колькасьць такіх злачынстваў.
Што да пераканаўчасьці аргумэнтаў... Я бачу, што гвалт аднаго чалавека ў адносінах да іншага чалавека, у нас у прынцыпе не асуджаецца ў грамадзтве. А гвалт мужа над жонкай зьяўляецца сацыяльна прымальным. Гэта паказваюць і апошнія апытаньні насельніцтва, і аргумэнты праціўнікаў прыняцьця закону. Я ня буду зараз прыводзіць пэўную статыстыку, але пра падобныя злачынствы ўсё часьцей сталі пісаць у СМІ. І наогул тое, як гэта ўсё апісваецца, кажа пра тое, што ў нас няма кансалідаванай пазыцыі ў грамадзтве, што біць — гэта кепска. І гэта вялікая праблема.
І адсутнасьць спэцыяльнага закону вядзе ня толькі да няздольнасьці судоў заклікаць вінаватых да адказу (бо няма прапісаных мэханізмаў), але і стварае глебу для новых злачынстваў і адчуваньня беспакаранасьці. Менавіта такім чынам і падтрымліваецца гвалт: ён застаецца беспакараным. Павінна быць палітыка нулявой талерантнасьці да гвалту: ні ў якім разе нельга апраўдваць гвалтаўніка. Гвалт заўсёды павінен быць пакараны. Бо гвалт — гэта заўсёды выбар і адказнасьць таго, хто жорстка абыходзіцца зь дзецьмі, з жанчынай, з мужчынам. Гвалт можа здарыцца ў сямʼі кожнага, незалежна ад сацыяльнага становішча, рэлігіі, нацыянальнай прыналежнасьці, адукацыі, узросту. Але жанчыны, вяртаючыся да нашай тэмы, павінны мець права жыць у бясьпецы і карыстацца паслугамі наяўных службаў і судоў. Каб гэта было, патрэбна, каб закон быў прыняты.
Сярдзюк: «Пачынаюцца маніпуляцыі паняцьцямі, то бок сям’я — гэта поле, у якім чалавек не абаронены»
Ганна Соўсь: Дадам, што ў канцэпцыі гаворыцца пра тое, хто такія ахвяры гвалту — гэта можа быць мужчыны, жанчыны, дзеці, пажылыя людзі, людзі з інваліднасьцю. Вера Сярдзюк, калі мы з вамі гутарылі напярэдадні запісу перадачы, вы казалі, што вы ня супраць закону аб гвалце ў сямʼі, але маеце свой погляд, паколькі вы — выканаўца паміж двух агнёў. Патлумачце, калі ласка, вашу пазыцыю і сытуацыю.
Вера Сярдзюк: Я не заканадаўца, я не юрыст, хоць у маёй арганізацыі працуюць юрысты. Я хутчэй выканаўца, я практык, у нас ужо 10 год існуе прытулак для жанчын, для маці, якія аказаліся ў крызыснай сытуацыі, і, канешне, некаторыя зь іх праходзяць па гэтай лінейцы «хатні гвалт», і наогул гвалт, агрэсія з боку акружаючых.
Калі мы бярэмся абараняць гэтым законам нашых дзяцей, жанчын, мужчын і гэтак далей, то вялікі пласт дзяцей застаецца наогул без усялякай абароны — гэта дзеці, якія знаходзяцца ва ўлоньні маці. І пра гэта мы, канешне, ніколі ня думаем. Атрымліваецца, што закон у нас абараняе дзіця ад нараджэньня. Калі маці забіла дзіця, падкінула пад плот, яна будзе пакараная вельмі жорстка. А Калі дзіцёначак забіты ва ўлоньні маці, на 30-м тыдні разьвіцьця ці 12-м, то ніхто не нясе пакараньня, а гэта прыпыненае жыцьцё чалавечага індывіду. Таму мне б хацелася нагадаць нашым заканадаўцам і наогул грамадзкасьці пра тое, што ў нас траціна зачатых дзяцей не дажываюць да нараджэньня з той прычыны, што супрацьпраўныя дзеяньні па сканчэньні жыцьця былі прынятыя.
Я не магу выступаць ні за, ні супраць закону, не бачачы самога закону. Таму што мы бачым зараз толькі канцэпцыю, у якой у асноўным пералічана, што добра б зрабіць карэкцыйныя праграмы па працы з хатнімі агрэсарамі, добра б улічваць гендэрную роўнасьць. Таксама вялікае пытаньне, што будуць улічваць. Вось зараз сытуацыя, што муж ня даў жонцы грошы на разьвіцьцё, на адукацыю — яго прыцягнуць. Тады можа і муж сказаць, што жонка мне не дае грошы на бутэльку і так далей. То бок закон можа павярнуць у розныя бакі. І тое, што трэція асобы могуць заявіць: дык любая суседка з зайздрасьці, чуючы крыкі (пара пераглядзела, напрыклад, «50 адценьняў шэрага») скажа, ой, там хатні гвалт, і можна да такога абсурду давесьці.
Што мяне непакоіць? Пачынаюцца маніпуляцыі паняцьцямі, прэзумпцыя вінаватасьці сямʼі, то бок сям’я — гэта поле, у якім чалавек не абаронены. Вось гэтыя ўсе бяздарныя ці добрыя рэклямы, якія мы зараз бачым паўсюль, выклікаюць у людзей вось такі адчуваньне: у сям’і небясьпечна, у сям’і страшна! І мы сутыкаліся з тым, што нам дзеці са школы прыносілі псыхалягічныя апытаньні, у якіх у пытаньнях падрабязна апісваецца тое, што зь імі маглі б зрабіць бліжэйшыя сваякі. «А дзядзя цябе чапаў там і там?» Дзеці былі ў такім шоку.
Я ня бачу ніякай прафіляктыкі ў гэтым законе.
Так, ёсьць гвалт, ён існуе, і мы зь ім сутыкаемся, але гэты закон прыводзіць да разьдзьмуваньня гэтай тэмы, да таго, што людзі пачынаюць думаць, што ў сям’і вельмі многа гвалту, хоць мы бачым, што прычыны, канешне, ня ў тым, што гэта сям’я. Злачынствы, якія зьдзяйсьняюцца ў рамках сям’і, яны ў 73% адбываюцца ў стане алькагольнага ці наркатычнага ап’яненьня. Таму трэба працаваць з гэтымі праблемамі — алькагалізацыяй і наркатызацыяй. А ня з тым, што па вярхушкам узяць і пакараць.
Я ня бачу ніякай прафіляктыкі ў гэтым законе. Мы, атрымліваецца, працуем з вынікам, мы не працуем з прычынай. У нас няма адукацыйных праграм па сям’язнаўству, пра тое, як людзям ужывацца ў сям’і. І не міліцыянт павінен вырашаць гэтае пытаньне. Ён прыйдзе і будзе разьбірацца, чаму дзьве бабулі, якія жывуць на адной тэрыторыі, пасварыліся, як адна другую абразіла і так далей, чаму жонка не ўтрымлівае свайго мужа, чаму бацькі не даюць дзецям на кішэнныя расходы... Я кажу тое, што ў прынцыпе прапісана ў гэтай канцэпцыі.
У нас быў закон па прафіляктыцы правапарушэньняў, там быў замацаваны панятак гвалту ў сям’і. І дзейнічае вельмі жорсткі 18-ы дэкрэт, па якім любы мэдык, любы пэдагог, фактычна любы чыноўнік, мяркуючы, што ў сям’і можа быць ажыцьцёўлена правапарушэньне, павінен абавязкова маніторыць сытуацыю. І нельга проста прывезьці дзіцяці ў шпіталь, каб не выклікаць прыход міліцыі да цябе...
Сярдзюк: «Гэтыя органы кансультаваліся толькі з фэміністычным блёкам арганізацый»
Ганна Соўсь: Недавер да будучага закону ў некаторай ступені прадыктаваны недаверам да праваахоўных органаў, якія і распрацоўвалі канцэпцыю, хай і з кансультацыямі зь вялікай колькасьцю спэцыялістаў і прадстаўнікоў грамадзтва. І выкананьне закону з большага будуць ажыцьцяўляць прадстаўнікі праваахоўных органаў. Што з гэтай засьцярогай рабіць? Дэкрэт № 18 таксама прымаўся з добрымі намерамі, але прымяненьне яго выклікае шмат крытыкі. Ці не адбудзецца так з гэтым законам аб папярэджаньні гвалту ў сямʼі?
Вера Сярдзюк: Гэтыя органы кансультаваліся толькі з фэміністычным блёкам арганізацый. Я не бачыла ніводнага запыту, хоць я працую з хатнім гвалтам у сваім прытулку і арганізацыі, як фэміністкі кажуць, у прапатрыярхальных арганізацыях, традыцыйных. З намі ніхто не раіўся, і гэта выклікае напружаньне. Бо з намі не пайшлі на кантакт.
Ганна Соўсь: А самі вы спрабавалі пайсьці на кантакт?
Вера Сярдзюк: Канешне, мы прапаноўвалі «круглы стол». У верасьні мы сплянавалі некалькі такіх «круглых сталоў» для таго, каб абмеркаваць пытаньне. Бо прадстаўнікі нашай арганізацыі нават уваходзяць у раённыя камісіі. І праваслаўнай царквой быў створаны некалькі год таму праект аб процідзеяньні хатняму гвалту «Мір у сям’і». Гэта добрая праца па прафіляктыцы.
Захарэвіч: «Я слухаю па вечарах, як б’юць дзяцей, і не магу нічога з гэтым зрабіць»
Наста Захарэвіч: Я думаю, перш за ўсё трэба называць рэчы сваімі імёнамі і ўсьведамляць цьвяроза, што гэтая засьцярога да праваахоўных органаў, што нібыта закон прымуць і заўтра пойдуць арыштоўваць ні за што, вынікае з нармалізацыі гвалту. Гвалт усё яшчэ лічыцца чымсьці яшчэ такім несапраўдным, гэта ня тое каб вялікая праблема. Нейкія перабольшаньні ці неадэкватнае прымяненьне могуць быць у любога закону. Але такая рыторыка гучыць толькі тады, калі мы падыходзім да пытаньня гвалту.
Калі ідзе размова пра артыкулы за забойства, няма гэтай рыторыкі, што раптам пасадзяць таго, хто не забіваў. То бок зразумела, што забойства — гэта вельмі жорсткае злачынства, і яно мусіць карацца. А калі размова ідзе пра гвалт, адразу пачынаюцца вельмі незразумелыя размовы пра тое, што міліцыі пачне браць усіх без разбору. Пакуль мы бачым тое, што міліцыя не бярэ тых, каго відавочна трэба браць. І адкуль гэтае ўяўленьне, што рэзка яны там усе зьменяцца і рэзка стануць на бок жанчын і пачнуць браць усіх мужчын і ўсіх бацькоў? Я ня бачу для такой аргумэнтацыі аніякіх падстаў.
У нас дагэтуль міліцыянты кажуць, сама дура вінаватая ў тым, што цябе згвалцілі, і тое, што прымецца закон, іх не прымусіць само сабой зьмяніць меркаваньне. Яшчэ вялікае пытаньне, ці будзе прыняты закон, ці будзе ён выкарыстоўвацца так, як мусіць, і ці будуць трымаць ахвяраў гвалту ў пастарунках так, як гэта мусіць быць, і ці не будзе недаглядаў.
Што да аргумэнтаў пра тое, што могуць падаць заявы трэція асобы, што гэта кепска, бо хтосьці наслухаецца стогнаў за сьценкай і з зайздрасьці падасьць. У большай частцы кватэр, у якіх я жыла, за сьценамі білі — дарослыя дзяцей і дарослыя адно аднаго. І з гэтым зрабіць амаль нічога немагчыма, таму што кожны раз, калі я выклікала міліцыю, ім проста не адчыняюць дзьверы, і яны сыходзяць ні з чым. І я слухаю па вечарах, як б’юць дзяцей, і я не магу нічога з гэтым зрабіць. Вось для чаго прымаецца закон, каб была магчымасьць абараніць тых, хто ў сям’і жыве ў пекле.
Ярашэвіч: «Я нічога ня бачу страшнага ў патрыярхальнай культуры»
Ганна Соўсь: Алена Ярашэвіч, я хацела б працытаваць Ірыну Альхоўку, якая ў складзе рабочай групы пры МУС працавала над канцэпцыяй закону: «Псэўда-рэлігійныя арганізацыі маніпулююць грамадзкай думкай і падмяняюць паняцьці, навязваючы патрыярхальную культуру і традыцыі. Іх заклікі падзяліць паняцьці "гвалт" і "пакараньне", калі пад апошнім разумеецца поўная ўлада бацькоў над дзецьмі, я не магу назваць інакш як цемрашальства. Гэта той рэдкі выпадак, калі частка грамадзкага меркаваньня значна больш кансэрватыўная, чым пазыцыя дзяржавы». Як бы вы адказалі Ірыне?
Алена Ярашэвіч: Мне даецца, што Ірына настолькі захапілася гендэрнай тэорыяй і эўрапейскай культурай, што забыла беларускую культуру, якая пранізана хрысьціянствам, і гэта можна прасачыць праз прыказкі-прымаўкі і этнаграфічныя рэчы. І з хрысьціянствам зьвязаныя нашы традыцыйныя каштоўнасьці, якія ў канцэпцыі абараняюцца, але незразумела, што менавіта абараняецца. Бо гэта сьвятасьць шлюбу, а не зьмяшэньне шлюбу і сужыцельства, гэта павага да старэйшых, дапамога малодшым, шанаваньне продкаў.
Я ня ведаю, што такога страшнага ў слове «наказание» — гэта ад слова «наказ», нейкая норма, устаноўка, якую бацькі давалі дзецям. Адпаведна, калі дзеці парушалі гэтую ўстаноўку, то іх «наказывали». Не таму, што не любілі, а таму, што разумелі, калі гэтыя дзеці вырастуць, не набыўшы нейкіх неабходных навыкаў, то ў дарослым жыцьці яны будуць мець нашмат менш магчымасьцяў, нашмат больш цяжкасьцяў і могуць наогул загінуць.
Ганна Соўсь: Гэта калі на расейскай мове. А калі казаць пра беларускую мову, то слова «кара» у слове «пакараньне» прысутнічае, а не «наказ».
Алена Ярашэвіч: Розныя словы маюць розныя адценьні, і калі мы бярэм гвалт і пакараньне, гэта абсалютна розныя рэчы. І пакараньне не абавязкова павінна быць фізычным. Яно проста не выключана ў некаторых выпадках. Па традыцыі заўсёды звычайна караў бацька. І пакараньне заўсёды павінна адпавядаць зьдзейсьненаму праступку і ўзросту дзіцяці, яно павінна быць справядлівым. Вось гэтае самае галоўнае.
Больш таго, у традыцыі дзяўчынак фізычна звычайна не каралі, а вось хлопчыкаў — так, і каралі, бо гэта было мужчынскае выхаваньне, яно заўсёды было больш суворае і аскетычнае. Дарэчы, пакараньне, калі адыйсьці ад рэлігіі, якая многім не падабаецца, гэта сродак пэдагагічнага ўзьдзеяньня. Яно таксама прысутнічае ў нашай пэдагогіцы. Пачытайце Макаранку, якога паважае ўвесь сьвет — усё гэта ёсьць. У нас жа зараз пашыраецца паняцьце гвалту, зьмешваецца з пакараньнем.
Яшчэ я нічога ня бачу страшнага ў патрыярхальнай культуры. Гэта таксама наша традыцыя: на чале сям’і быў бацька, ён быў рэлігійны, выконваў маральныя законы, запаветы, і таму быў аўтарытэтным для сваёй жонкі. А бацькі былі ўжо аўтарытэтам для сваіх дзяцей. Бацька быў галавой сям’і — гэта ня значыць, што гэта быў дэспат над прыслугай, як зараз разумеецца. Гэта якраз гаворыць пра тое, што мы сваіх традыцый і ня ведаем. Мы пачынаем зьмешваць тое, што ёсьць у нашай галаве — няважна, гэта нейкія арганізацыі, міліцыянты ці яшчэ хто. Кожны разумее ў сілу сваіх нейкіх уяўленьняў.
Гэты чалавек браў на сябе самыя вялікія правы, але і самую вялікую адказнасьць. Ён ведаў, што спытаць з жонкі, са старэйшых дзяцей, што з малодшых. У нас усё грамадзтва герархічнае — школа, армія, завод і сама дзяржава. Таму што павінна быць герархічнасьць і нейкая супадпарадкаванасьць — тады ёсьць парадак і сыстэма, інакш будзе хаос. Вы калісьці бачылі карабель з двума капітанамі? Дык вось капітанам у сям’і павінен быць бацька, а мама — штурманам.
«Ці не падзяляе МЗС небясьпечную народную мудрасьць "бʼе — значыць любіць"?»
Ганна Соўсь: Ірына Саламаціна, які ваш прагноз да прыняцьця закону? Я ізноў працытую Ірыну Альхоўку: «Калі мы зараз ня прымем закон, гэта будзе проста катастрофа, таму што пасьля той працы, якая была зробленая, гэта будзе азначаць поўную паразу. Гэта будзе азначаць, што ў нас няма ані палітычнай волі абараняць членаў сямʼі ў сямʼі, ні імкненьня да таго, каб Беларусь адпавядала стандартам, прынятым у міжнароднай супольнасьці. Я разглядаю такую сытуацыю як непраўдападобную. Я думаю, што закон будзе прыняты». Ці разглядаеце вы цяперашнія пратэсты рэлігійных групаў і збор подпісаў пад імі як цалкам самастойную ініцыятыву? Ці магчыма, гэта завуаліраваны спосаб замарудзіць прыняцьце закону?
Ірына Саламаціна: Тут Ірына перш за ўсё кажа пра палітычную волю абараняць членаў сямʼі ў сямʼі менавіта з боку дзяржавы. І сытуацыя тут сапраўды цікавая. У нас ёсьць Нацыянальны плян дзеяньняў па забесьпячэньні гендэрнай роўнасьці на 2017-2020 гады, і там ёсьць пункт аб удасканаленьні заканадаўства ў сфэры процідзеяньня гвалту ў сямʼі. Там жа можна прачытаць пра тое, што МУС і Міністэрствам працы і сацыяльнай абароны рэалізавалі праекты міжнароднай тэхнічнай дапамогі пры падтрымцы ЮНФПА — былі праведзены сацыялягічныя дасьледаваньні па пытаньнях гвалту ў сямʼі на рэспубліканскім і рэгіянальным (Берасьцейская вобласьць) узроўні. І таксама можна прачытаць, што ва ўсіх рэгіёнах Беларусі былі зацьверджаны пратаколы міжведамаснага ўзаемадзеяньня паміж органамі па працы, занятасьці i сацыяльнай абароне (гэта структуры Міністэрствам працы і сацыяльнай абароны), унутраных спраў (структуры МУС), адукацыі (структуры Міністэрства адукацыі), арганізацыямі аховы здароўя (структуры Міністэрства аховы здароўя). Але калі пазыцыя МУС ясная, то пазыцыя астатніх структур не так відавочная.
Напрыклад, на сайце МЗС ёсьць матэрыял 2017-га году, у якім заяўлена: «Беларусь глыбока перакананая ў недатыкальнасьці натуральнай сямʼі і працягвае прасоўваць у ААН яе каштоўнасьці і адстойваць яе ролю ў жыцьці грамадзтва». Але там не ўдакладняецца што такое «натуральная сямʼя» і ці не падзяляе МЗС небясьпечную народную мудрасьць «бʼе — значыць любіць». Тое ж самае і з пазыцыяй Мінздароўя і Міністэрства працы і сацыяльнай абароны. У вольным доступе няма ніводнай афіцыйнай заявы аб пазыцыі гэтага ведамства ў адносінах да тэмы гвалту.
Хоць у Нацпляне прадугледжана разьвіцьцё сыстэмы падрыхтоўкі спэцыялістаў, і заяўлена пра тое, што «будуць распрацаваныя стандарты якасьці аказаньня сацыяльных паслуг». Гэта значыць агульных стандартаў якасьці, якая прадстаўляецца ў паслугах насельніцтву з боку гэтых ведамстваў яшчэ няма, але ёсьць «міжведамаснае ўзаемадзеяньне». Адсюль вялікая верагоднасьць таго, што Закон будзе адпраўлены на дапрацоўку, бо ніхто з боку дзяржавы не зьбіраецца зьніжаць індэкс гендэрнай роўнасьці. Гэта ж адзіны індэкс, які паказвае «прарыў» дэмакратыі ў РБ у асобна ўзятым гендэрным пытаньні.
Сярдзюк: «Працуючы з жанчынамі ў крызыснай сытуацыі, я магу сказаць, што ў нас вычварны матрыярхат»
Ганна Соўсь: Пытаньне ўсім. Паўгода таму ў перадачы «Толькі жанчыны», прысьвечанай таксама праблеме хатняга гвалту, я запыталася адну з удзельніц, кіраўніцу прытулку для ахвяраў гвалту «Радаслава» Вольгу Гарбунову, якой формулай варта замяніць у 21 стагодзьдзі старую фразу «Бʼе — значыць любіць». Яе адказ быў: «Бʼе — значыць сядзе». Якую бы кароткую, але ёмістую формулу сямʼі вы б сфармулявалі? Ці яна застаецца па-ранейшаму той жа самай?
Вера Сярдзюк: Ну гэта нейкае прыватнае меркаваньне, я ня думаю, што «бʼе — значыць любіць» — гэта нейкая беларуская ці славянская традыцыя, гэта проста перагортваньне. Калі вы хаця б пагартаеце, я ўжо не кажу пра чытаньне Бібліі, гэтага дасягнуць у нашым грамадзтве дастаткова складана, вы ня знойдзеце на ніводнай старонцы наказу таго, што муж павінен быць жонку. Гэта нонсэнс. І ў тым пасланьні, якое чытаецца на вянчаньне, гаворыцца пра тое, што муж настаўляе жонку з дапамогай слова, гэта падкрэсьліваецца, што муж беражэ сваю жонку як сьвяшчэнны сасуд, «у чыстаце і цноце...» — ня буду пераказваць. Я думаю, любы адукаваны чалавек павінен ведаць гэтыя тэксты. Таму зьвязваньне вось гэтай лютасьці, якое вы навешалі, і традыцыйнага патрыярхальнага — гэта нонсэнс.
Я не лічу наша грамадзтва патрыярхальным, таму што, працуючы з жанчынамі ў крызыснай сытуацыі, я магу сказаць, што ў нас перакручаны матрыярхат. На жаль, патрыярхат — гэта ўсяго толькі форма, яна не замацаваная ў сьвяшчэннай гісторыі, гэта форма ў асноўным сельскагаспадарчая, калі мужчына бярэ на сябе большую частку цяжкой мужчынскай працы. Галава сям’і па Бібліі — гэта муж, гэта той, хто няма большую адказнасьць. Я хачу зьвярнуць увагу на сапраўдныя сэнсы. Любоў ёсьць любоў, але наконт гвалту я лічу, што ня трэба падзяляць ніякае злачынства, яно ёсьць злачынствам, і яно павінна карацца, з гэтым трэба разьбірацца.
Наста Захарэвіч: Я б памяняла акцэнты: б’е — значыць мусіць сесьці. Таму што пакуль што гэта яшчэ не відавочна. Але для мяне адназначна, б’е — значыць ненавідзіць.
Алена Ярашэвіч: Я салідарная зь Верай. Пакуль не пачалася гэтая акцыі па гвалце, я наогул ня чула такой прыказкі «б’е — значыць любіць». Было хутчэй «Любіць — значыць, шкадуе». Такое было і ў нашых бацькоў, і ў нашых продкаў. Таму б я сказала, што непавага да продкаў ёсьць першай прыкметай амаральнасьці, як сказаў Пушкін. А там, дзе ёсьць сапраўды маральнасьць, свая асабістая пазыцыя, выпрацаваныя каштоўнасьці, там ніколі чалавек не будзе падымаць руку на слабага. Толькі ў абарону свайго гонару можна так абараняць кагосьці ў выключных выпадках. Я лічу таксама, што калі ёсьць крымінальнае злачынства, якая розьніца, у сям’і, не ў сям’і, чалавек павінен быць пакараны.
Ірына Саламаціна: Я за палітыку нулявой талерантнасьці да гвалту: нельга апраўдваць гвалтаўніка. Гвалт заўсёды павінен быць пакараны ў адносінах да жанчыны, да дзіцяці, да мужчыны, да жывёлы.
