Самымі важнымі фігурамі, якія стаяць у аснове амэрыканскай фатаграфіі, лічацца Эдвард Стэйкен (1879 – 1973) (ці па нараджэньні – Штайхэн) і Альфрэд Стыгліц (1864 – 1946).
У канцэпцыі творчасьці яны даволі блізкія і на этапе піктарэалізму, і потым – у рэальнай (сучаснай) фатаграфіі. Я б адзначыў больш моцны менавіта фатаграфічны талент Стыгліца і тэхнічную дасканаласьць, фатаграфічную шырокаабсяжнасьць і працаздольнасьць Стэйкена.
Ацэнка ўзроўню творчасьці Стэйкена, напэўна, крыху перабольшана ў амэрыканскім мастацтвазнаўстве, але цалкам абгрунтаваныя прычыны такіх ацэнак.
Стэйкен зьяўляўся гарачым прапагандыстам фатаграфічнага мастацтва і арганізатарам яго грамадзкага працэсу разьвіцьця і прызнаньня (музэі, галерэі, выставы, артыкулы, фонды і г.д.). Акрамя таго, ён быў вельмі творча пладавітым фатографам і аддаў фатаграфіі паўстагодзьдзя жыцьця.
Цікава, што Стэйкен не адышоў ад уплыву піктарэалізму да канца сваіх дзён. У першым пэрыядзе творчасьці яго піктарэальныя партрэтныя кампазыцыі і пэйзажы ўражваюць вытанчанай адточанасьцю тэхнікі, вычварнай рацыянальнай кампазыцыяй і поўнай эмацыйнай халоднасьцю, нягледзячы на саладжавасьць і прытарную дэманстрацыю хараства, што межавала ўжо з дрэнным густам.
Але побач зьяўляюцца фатаграфіі, зьнятыя непасрэдна, дзе выяўляюцца жывыя матывы, тонкае хараство і тыпова фатаграфічны погляд на сьвет. Стэйкен як мастак крочыў у нагу з разьвіцьцём фатаграфіі і ўсюды сказаў сваё слова. Але, паўтаруся, адарвацца ад канцэпцыі прыхарошваньня выявы яму было цяжка, і яна, як правіла, праяўлялася ў ім увесь час.
Мая задача, аднак, не расказваць пра творчасьць Стэйкена, а прадэманстраваць адну добрую фатаграфію (плюс яшчэ адну, калі тэма заслугоўвае). Добрыя фатаграфіі ў Стэйкена ёсьць.
Фота 1
Прапаную паглядзець фота, зробленае ім у 1907 г., магчыма, у час яго падарожжа ў Эўропу (фота 1). На фатаграфіі зьнятыя “фэшэнэбэльныя” да́мы. Фота ў стылі Лярціга. Непасрэдны дынамічны кадар. Дамы аднекуль выйшлі (імпрэза скончылася), і яны зьбіраюцца сядаць у кабрыялет. На іх белыя прыгожыя сукенкі са зборкамі і аборкамі, белыя туфлікі, як у Папялушкі, на галаве раскошныя капелюшы з кветкамі (не капялюш, а цэлая клюмба). Здымак фактычна рэпартажны і называецца “Пасьля гонак” (спаборніцтваў). Відаць, побач знаходзіцца гіпадром. Магчыма, там нават нешта адбылося, кшталтам: і калі Ўронскі зваліўся з каня, “Анна громко ахнула” і г. д. (як кажуць, стыль – гэта чалавек).
І ўсё было б добра, каб Стэйкен аддрукаваў гэтае жанравае фота нармальна (як гэта ў той жа час рабіў малады Лярціг) і выявіў бы яго фатаграфічную прывабнасьць. Стэйкен жа палічыў сябе мастаком і вырашыў, відаць, яго палепшыць. Але адышоў ад фатаграфічнай дакумэнтальнасьці, аддрукаваўшы здымак у тэхніцы брамойль. (Брамойль – гэта тэхніка на мяжы жывапісу і фатаграфіі. Эмульсія пазытыва разьмякчаецца, задубліваецца і дасягаецца рэльефная структура, па якой пішуць пэндзлем і алейнымі паліграфічнымі фарбамі).
У прынцыпе, праўда, атрымалася не найгорш, жывую фатаграфічную аснову яшчэ можна ўбачыць, выява прыгожая і дыхае часам. Фатограф-мастак не шкадаваў фарбы, каб прыглушыць другараднае і выявіць галоўнае. Толькі, гледзячы на ўсё, нават з пазыцыі фотаэстэтыкі таго часу, думаеш, навошта быў увесь гэты “труд”?
Тым ня менш гэта гісторыя, і фота ў той манеры ўсё ж прыгожае. Трэба сказаць, што Стэйкен мог працаваць ня толькі ў брамойлі. Ён валодаў складанай фататэхнікай гуміарабіку, якая яшчэ бліжэйшая да жывапісу. У 1904 годзе ён сфатаграфаваў сажалку пры ўзыходзе месяца і вырабіў фатаграфію ў тэхніцы гуміарабіку (дарэчы, у мастацкім сэнсе слабую). Гуміарабік Стэйкена праляжаў да 2006 году, пакуль яго не купілі на аўкцыёне за 2 мільёны 900 тысяч даляраў. Так цэніцца гісторыя не такой ужо і далёкай фатаграфіі і імя фатографа, сфармаванае творчасьцю і (галоўным чынам) цэлымі пакаленьнямі мастацтвазнаўцаў.
Фота 2
У Стэйкена вельмі шмат дабротных, дасканала вырабленых партрэтаў, пэйзажаў і нават відаў гарадзкой забудовы. Гартаючы творы вядомага фатографа, я натрапіў вось на гэтае прыгожае фота (крыху нехарактэрнае для Стэйкена), напоўненае тонкім шчымлівым хараством (1908 г.). Назавём яго “Цьвітучае дрэва” (фота 2).
На беразе возера на фоне цёмнага ляснога касагору зьнята цьвітучае дрэва (вішня, сьліва альбо мірабэлькі), асьветленае сонцам. Ветрык гуляе рабаціньнем вады, па якой плывуць апалыя пялёсткі. Ва ўсходняй паэзіі (і ня толькі ва ўсходняй) на такі сюжэт напісаны тысячы вершаў.
Эстэтыка цьвітучага дрэва над вадой сьведчыць аб мадэрнісцкіх зрухах у мастацкай сьвядомасьці. Тут зьяўляецца пранікненьне ў тонкія пласты эфэмэрнага хараства, стану, які хутка зьмяняецца і вяртаецца зноў. У гэтых вечных пераменах вечнага хараства жыве цэлая філязофія, пакладзеная ў аснову ўсходняй рэлігіі пераменнага сьвету (будызм, дзэн-будызм і г.д.). Мадэрнізм, а разам зь ім і эўрапейскае грамадзтва асэнсоўвалі гэта ў катэгорыях мастацкай эстэтыкі.
(Гэтыя фатаграфіі Стэйкена зьмешчаныя ў вольным сеціве.)
У канцэпцыі творчасьці яны даволі блізкія і на этапе піктарэалізму, і потым – у рэальнай (сучаснай) фатаграфіі. Я б адзначыў больш моцны менавіта фатаграфічны талент Стыгліца і тэхнічную дасканаласьць, фатаграфічную шырокаабсяжнасьць і працаздольнасьць Стэйкена.
Ацэнка ўзроўню творчасьці Стэйкена, напэўна, крыху перабольшана ў амэрыканскім мастацтвазнаўстве, але цалкам абгрунтаваныя прычыны такіх ацэнак.
Стэйкен зьяўляўся гарачым прапагандыстам фатаграфічнага мастацтва і арганізатарам яго грамадзкага працэсу разьвіцьця і прызнаньня (музэі, галерэі, выставы, артыкулы, фонды і г.д.). Акрамя таго, ён быў вельмі творча пладавітым фатографам і аддаў фатаграфіі паўстагодзьдзя жыцьця.
Цікава, што Стэйкен не адышоў ад уплыву піктарэалізму да канца сваіх дзён. У першым пэрыядзе творчасьці яго піктарэальныя партрэтныя кампазыцыі і пэйзажы ўражваюць вытанчанай адточанасьцю тэхнікі, вычварнай рацыянальнай кампазыцыяй і поўнай эмацыйнай халоднасьцю, нягледзячы на саладжавасьць і прытарную дэманстрацыю хараства, што межавала ўжо з дрэнным густам.
Але побач зьяўляюцца фатаграфіі, зьнятыя непасрэдна, дзе выяўляюцца жывыя матывы, тонкае хараство і тыпова фатаграфічны погляд на сьвет. Стэйкен як мастак крочыў у нагу з разьвіцьцём фатаграфіі і ўсюды сказаў сваё слова. Але, паўтаруся, адарвацца ад канцэпцыі прыхарошваньня выявы яму было цяжка, і яна, як правіла, праяўлялася ў ім увесь час.
Мая задача, аднак, не расказваць пра творчасьць Стэйкена, а прадэманстраваць адну добрую фатаграфію (плюс яшчэ адну, калі тэма заслугоўвае). Добрыя фатаграфіі ў Стэйкена ёсьць.
Прапаную паглядзець фота, зробленае ім у 1907 г., магчыма, у час яго падарожжа ў Эўропу (фота 1). На фатаграфіі зьнятыя “фэшэнэбэльныя” да́мы. Фота ў стылі Лярціга. Непасрэдны дынамічны кадар. Дамы аднекуль выйшлі (імпрэза скончылася), і яны зьбіраюцца сядаць у кабрыялет. На іх белыя прыгожыя сукенкі са зборкамі і аборкамі, белыя туфлікі, як у Папялушкі, на галаве раскошныя капелюшы з кветкамі (не капялюш, а цэлая клюмба). Здымак фактычна рэпартажны і называецца “Пасьля гонак” (спаборніцтваў). Відаць, побач знаходзіцца гіпадром. Магчыма, там нават нешта адбылося, кшталтам: і калі Ўронскі зваліўся з каня, “Анна громко ахнула” і г. д. (як кажуць, стыль – гэта чалавек).
І ўсё было б добра, каб Стэйкен аддрукаваў гэтае жанравае фота нармальна (як гэта ў той жа час рабіў малады Лярціг) і выявіў бы яго фатаграфічную прывабнасьць. Стэйкен жа палічыў сябе мастаком і вырашыў, відаць, яго палепшыць. Але адышоў ад фатаграфічнай дакумэнтальнасьці, аддрукаваўшы здымак у тэхніцы брамойль. (Брамойль – гэта тэхніка на мяжы жывапісу і фатаграфіі. Эмульсія пазытыва разьмякчаецца, задубліваецца і дасягаецца рэльефная структура, па якой пішуць пэндзлем і алейнымі паліграфічнымі фарбамі).
У прынцыпе, праўда, атрымалася не найгорш, жывую фатаграфічную аснову яшчэ можна ўбачыць, выява прыгожая і дыхае часам. Фатограф-мастак не шкадаваў фарбы, каб прыглушыць другараднае і выявіць галоўнае. Толькі, гледзячы на ўсё, нават з пазыцыі фотаэстэтыкі таго часу, думаеш, навошта быў увесь гэты “труд”?
Тым ня менш гэта гісторыя, і фота ў той манеры ўсё ж прыгожае. Трэба сказаць, што Стэйкен мог працаваць ня толькі ў брамойлі. Ён валодаў складанай фататэхнікай гуміарабіку, якая яшчэ бліжэйшая да жывапісу. У 1904 годзе ён сфатаграфаваў сажалку пры ўзыходзе месяца і вырабіў фатаграфію ў тэхніцы гуміарабіку (дарэчы, у мастацкім сэнсе слабую). Гуміарабік Стэйкена праляжаў да 2006 году, пакуль яго не купілі на аўкцыёне за 2 мільёны 900 тысяч даляраў. Так цэніцца гісторыя не такой ужо і далёкай фатаграфіі і імя фатографа, сфармаванае творчасьцю і (галоўным чынам) цэлымі пакаленьнямі мастацтвазнаўцаў.
У Стэйкена вельмі шмат дабротных, дасканала вырабленых партрэтаў, пэйзажаў і нават відаў гарадзкой забудовы. Гартаючы творы вядомага фатографа, я натрапіў вось на гэтае прыгожае фота (крыху нехарактэрнае для Стэйкена), напоўненае тонкім шчымлівым хараством (1908 г.). Назавём яго “Цьвітучае дрэва” (фота 2).
На беразе возера на фоне цёмнага ляснога касагору зьнята цьвітучае дрэва (вішня, сьліва альбо мірабэлькі), асьветленае сонцам. Ветрык гуляе рабаціньнем вады, па якой плывуць апалыя пялёсткі. Ва ўсходняй паэзіі (і ня толькі ва ўсходняй) на такі сюжэт напісаны тысячы вершаў.
Эстэтыка цьвітучага дрэва над вадой сьведчыць аб мадэрнісцкіх зрухах у мастацкай сьвядомасьці. Тут зьяўляецца пранікненьне ў тонкія пласты эфэмэрнага хараства, стану, які хутка зьмяняецца і вяртаецца зноў. У гэтых вечных пераменах вечнага хараства жыве цэлая філязофія, пакладзеная ў аснову ўсходняй рэлігіі пераменнага сьвету (будызм, дзэн-будызм і г.д.). Мадэрнізм, а разам зь ім і эўрапейскае грамадзтва асэнсоўвалі гэта ў катэгорыях мастацкай эстэтыкі.
(Гэтыя фатаграфіі Стэйкена зьмешчаныя ў вольным сеціве.)
