Пра Аляксандра Лукашэнку напісана некалькі кніг у розных жанрах — ад іканаграфіі да памфлету. І вось зьявілася яшчэ адна: “Лукашенко: политическая биография”. 10-тысячным накладам яе выпусьціла ў сьвет маскоўскае выдавецтва “Рэфэрэндум”. Аўтар кнігі журналіст Аляксандар Фядута — наш госьць.
(Міхась Скобла: ) “Аляксандар, чым вашая кніга адрозьніваецца ад літаратуры падобнага роду: ад “Звычайнага прэзыдэнта” Сьвятланы Калінкінай і Паўла Шарамета ці “Шклоўскіх жарсьцяў” Вольгі Паўлавай?”
(Аляксандар Фядута: ) “Я паспрабаваў асэнсаваць, чым зьяўляецца Аляксандар Лукашэнка ў нашым жыцьці, у жыцьці нашай краіны. Зразумець, чаму ён прыйшоў да ўлады, чаму ён аказаўся здольным утрымаць уладу да гэтай пары, больш за дзесяць гадоў. Калі гаварыць пра тыя кнігі, якія вы назвалі, то першай спробай больш-менш сур’ёзнага дасьледаваньня Лукашэнкі была кніга Вольгі Паўлавай. Гэта значны мэмуарны твор, на які будуць спасылацца ўсе, хто займаецца Лукашэнкам. У ёй шмат што тлумачыцца пра нашага агульнага героя. Кніга Сьвятланы Калінкінай і Паўла Шарамета — гэта памфлет. Таму што толькі памфлет можна было назваць “Выпадковым прэзыдэнтам”.
Лукашэнка — чалавек не выпадковы на прэзыдэнцкай пасадзе. І зусім не выпадкова ён прыйшоў да ўлады менавіта ў Беларусі, найбольш савецкай рэспубліцы былога СССР. І тое, што адбываецца з намі, — гэта ня выпадак, гэта заканамернасьць. І ў тым, што сёньня адбываецца, вінаватыя ўсе мы, у тым ліку і аўтар гэтай кнігі — адзін са сьведкаў і саўдзельнікаў таго, што адбываецца ў краіне. І пакуль беларускія палітыкі, інтэлігенцыя ня здолеюць зразумець, што Лукашэнка — заканамернасьць, а ня выпадак, да той пары яны будуць прайграваць. І я пісаў сваю кнігу менавіта дзеля таго, каб мы ўсе гэта асэнсавалі. Мне было цяжка пісаць, але пакуль я пісаў, яшчэ больш пераканаўся ў невыпадковасьці Лукашэнкі”.
(Скобла: ) “Як на маё гледзішча, каштоўнасьць вашай кнігі яшчэ і ў тым, што яна дакумэнтальная, заснаваная на ўспамінах канкрэтных людзей. І ўспаміны гэтыя могуць калісьці спатрэбіцца ў судзе, на якім будуць судзіць вінаватых, напрыклад, за зьбіцьцё дэпутатаў Вярхоўнага Савету ў красавіку 1995 году. Вы сабралі безьліч і другіх сьведчаньняў. Але мяне заўсёды бянтэжаць дыялёгі ў мэмуарах. Ну немагчыма дакладна прыгадаць празь дзесяць гадоў, што і ў якой пасьлядоўнасьці сказаў той ці іншы чалавек. І ў выпадку з вашай кнігай сёй-той можа закінуць: ды мала чаго Фядута мог панапісваць!”
(Фядута: ) “Усе магнітныя стужкі са словамі маіх суразмоўцаў існуюць. Сказанае імі трошкі адрэдагаванае, але сэнс пакінуты бязь зьменаў. Я ўпэўнены, што ніводзін з маіх суразмоўцаў ня зьвернецца ў суд з-за таго, што я нешта пераблытаў альбо нешта прыдумаў.
Кожны чалавек мае права на памылку і на асэнсаваньне гэтай памылкі. Аднак, мне менш за ўсё хацелася б, каб мая кніга выступала ў якасьці рэчавага доказу ў судзе. Таму што ўсе ўдзельнікі і сьведкі зьбіцьця дэпутатаў у красавіку 1995 годзе вельмі цяжка да гэтай пары перажываюць тое, што адбылося. Зразумейце, калі глядзіш у вочы генэрала Валерыя Кеза, які прыгадвае тыя падзеі, і бачыш у яго вачах сьлёзы, то разумееш, што ён усьведамляе ўсё, да чаго ён спрычыніўся”.
(Скобла: ) “Удакладнім, што намесьнік старшыні КДБ Кез у тую ноч камандаваў доблеснай спэцгрупай “Альфа”.
(Фядута: ) “Так, і ён быў там, у парлямэнцкай залі. І яго сьлёзы — на адной шалі вагаў, а на другой — сьлёзы дэпутата Валянціна Голубева, які мне расказваў, як іх білі. І яго сьлёзы гучаць на стужцы. І я разумею: і таму чалавеку, якога білі, і таму, які прысутнічаў і, магчыма, аддаваў загады на зьбіцьцё, ім сёньня абодвум аднолькава цяжка. І гэта таксама трэба зразумець.
Падкрэсьлю, мая кніга — ня заклік да помсты, яна заклік да разуменьня. Перш за ўсё мы павінны зразумець, што адбылося ў нашай краіне. Калі зразумеем, я спадзяюся, што ніхто ня будзе патрабаваць ад будучай улады люстрацыі, перасьледу ўсіх, хто працаваў у гэтай уладзе. Таму што гэта ня мае сэнсу. Мы ўсе вінаватыя ў тым, што адбываецца. Усе. У кожнага з нас свая мера гэтай віны. Але яна ёсьць! Нават у тых, хто ніводнага дня ня быў ва ўладзе. Нават у тых, хто лічыў сябе апазыцыяй. Яны ж таксама працавалі над Канстытуцыяй, якая прывяла Лукашэнку да ўлады. Яны зрабілі так, што ўся грамадзкая апазыцыя зьвялася толькі да парлямэнцкай працы. Так што і апазыцыя нясе сваю долю віны”.
(Скобла: ) “Былы кіраўнік прэзыдэнцкай адміністрацыі Леанід Сініцын папракнуў вас, аўтара, за тое, што вы мала паказалі “ролю каманды”, якая зрабіла прэзыдэнта. Адчуваецца, што чалавек ганарыцца і камандай, і сабой, стваральнікам тае каманды. Вы таксама ў кнізе ня вельмі перажываеце, што былі актывістам выбарчага штабу Лукашэнкі, хоць вынік тае штабной дзейнасьці агульнавядомы”.
(Фядута: ) “Я лічу, што ў кнізе роля каманды паказаная дастаткова, каб нам было чым ганарыцца і каб нам было сорамна. Вы ведаеце, Лукашэнка прыйшоў да ўлады з апазыцыі. Улада мела свайго кандыдата — Вячаслава Кебіча. І тое, што апазыцыйны кандыдат здолеў перамагчы, робіць гонар любой камандзе”.
(Скобла: ) “Вы маглі так ганарыцца да 1995 году, але ж ня сёньня”.
(Фядута: ) “Нагадаю, што я адзіны з каманды чалавек, які пакаяўся яшчэ ў 1996 годзе. За месяц да рэфэрэндуму, 18 кастрычніка, выйшла “Народная Воля” з маім артыкулам “Памылка”, дзе я расказаў, што было, як было, і дзе я прызнаў сваю віну за тое, што адбылося. Неўзабаве пасьля таго на вуліцы я сустрэў разумнага і паважанага мною чалавека — Генадзя Мікалаевіча Бураўкіна. І ён мне сказаў: “Саша, чаму ты ўвесь час пішаш так, нібы просіш прабачэньня? Ты яго ўжо папрасіў. Хай іншыя знойдуць у сабе мужнасьці, каб зрабіць тое самае”.
Але я так і не пабачыў ніводнага чалавека, які выбачыўся перад народам за свой уклад у перамогу Лукашэнкі. Мала таго, я памятаю 1994 год. Я памятаю тую ноч, калі падлічвалі лічбы. І я добра памятаю, што нават у Менску за яго прагаласавала большасьць дарослага насельніцтва. І калі сёньня ў мяне на вуліцы людзі пытаюць, а хто ж за яго прагаласаваў, я кажу: вы! Таму што я помню, як тады хадзіў па горадзе, і людзі глядзелі адзін на аднаго і ганарыліся: мы выбралі! Нешта я сёньня ня бачу гэтых менчукоў. Нешта ніхто, хто галасаваў за Лукашэнку на выбарах і рэфэрэндумах, не прызнаецца, што — так, я галасаваў, але я зразумеў сваю памылку.
Дык я сваю памылку зразумеў яшчэ ўзімку 1995 году, калі пайшоў у адстаўку. А колькі людзей яшчэ засталося працаваць ва ўладзе, ужо “белыя плямы” ў газэтах былі, дэпутатаў зьбілі, ужо было зразумела, што дэмакратыі ня будзе. А цяпер вінаватая толькі каманда?! А тыя, хто цягам двух гадоў байкатаваў мясцовыя і парлямэнцкія выбары, не нясуць адказнасьці? Калі ў 2001 годзе пасьля выбараў мяне спаткаў адзін зь лідэраў БНФ і сказаў: “Вы навязалі Лукашэнку беларускаму народу!” Я не пагадзіўся: “За 1994 год я адказваю, а за 2001 адказваеце вы! Вы зрабілі ўсё дзеля таго, каб ён застаўся!”
(Скобла: ) “Вы цэлы год працавалі поплеч з Лукашэнкам і, пэўна ж, лепш ведаеце павадкі вашага колішняга шэфа. Але мяне зьдзівіла вашае сьцьверджаньне, быццам ягонае вядомае выказваньне пра Гітлера — не няўдалы экспромт, а “сьвядомы зандаж грамадзкай думкі”. Вы лічыце, што ў Беларусі такі зандаж можа прыносіць палітычныя дывідэнды?”
(Фядута: ) “Мяркую, што Лукашэнка лічыў і лічыць, што зрабіць моцную дзяржаву можна толькі выкарыстоўваючы сілавы рэсурс. Гэта калі тваё слова выконваецца абавязкова, калі не існуе ніводнага іншага закону, які задавальняе цябе як кіраўніка, калі ты не абраны прэзыдэнт, а правадыр, фюрэр.
Адзін з супрацоўнікаў кансалтынгавай фірмы Эйдзіна (на жаль, ён ужо не жыве) расказваў мне, як іх папрасілі напісаць праграму новай дзяржаўнай ідэалёгіі. Яны ў фірме паглядзелі гэтак званую ўводную — тое, што прапаноўвала дзяржава. І зразумелі, што справа ідзе пра тое, што ўжо напісана, пра ідэалёгію нацыянал-сацыялізму. Нацыянал-сацыялізму, дзе галоўным зьяўляецца сацыялізм, а пад нацыянальным складнікам маецца на ўвазе складнік дзяржаўны.
Я займаюся гісторыяй грамадзкай думкі і літаратуры Расеі першай паловы ХІХ стагодзьдзя, і я б сказаў, што задуманая ідэалёгія адпавядала клясычнай увараўскай фармулёўцы: праваслаўе, самадзяржаўе, народнасьць. І калі ў фірме Эйдзіна гэта зразумелі, і калі я пра гэта даведаўся, для мяне стала зразумела: развагі Лукашэнкі пра Гітлера — не выпадковая агаворка. Проста, каб ён быў больш адукаваным, ён сапраўды абышоўся б бяз Гітлера. Ён сказаў бы: ня ўсё дрэннае было зьвязана зь Бісмаркам. Бісмарк таксама жалезам, полымем і крывёю зрабіў моцную германскую імпэрыю. Тое, што тая імпэрыя была прыгодная толькі для вайны, што яна потым разьвязала першую сусьветную вайну, забылася б. А гаварылася б так: жорсткая ўлада зрабіла моцную дзяржаву. Ну, Лукашэнка і насамрэч думае, што толькі жорсткая ўлада можа зрабіць так, што народу будзе хораша”.
(Скобла: ) “Магчыма, з гэтага шэрагу і наступнае пытаньне. Шмат гаворыцца пра алягічнасьць учынкаў Лукашэнкі. Самы сьвежы прыклад — перайменаваньне праспэкту Машэрава. Ён жа так стараўся быць палітычным нашчадкам Машэрава, ведае, наколькі Машэраў папулярны ў народзе. І раптам гэтак зьняважыць ягоную памяць”.
(Фядута: ) “Ён не зьняважыў памяць Машэрава. Тое, што Лукашэнка вырабляе з тапаграфіяй Менску, ідзе толькі ў адным кірунку: ён зьмяняе палітычны ляндшафт, які існаваў да яго, у 1991—1994 гады. Па-першае, Лукашэнка добра памятае, што адбывалася на плошчы Незалежнасьці ў сакавіку-красавіку 1991 году. І таму на плошчы Незалежнасьці ў нас цяпер будзе нейкі падземны кірмаш, а галоўнай будзе тая плошча, якая калісьці насіла імя Сталіна. Заўважце: праспэкт Машэрава ня зьнік цалкам, ён будзе там, дзе дазволіць Лукашэнка! Зразумейце: вельмі цяжка кожны дзень езьдзіць на працу па праспэкце, які носіць імя чалавека, зь якім цябе параўноўваюць, Лукашэнка вельмі ня любіць гэтага параўнаньня.
Памятаеце, калісьці Вольга Іпатава на сустрэчы прэзыдэнта зь беларускай інтэлігенцыяй прыгадала імя Машэрава. І Лукашэнка амаль крычаў на яе. Не таму, што яна пісьменьніца, не таму, што гаварыла па-беларуску. А таму, што яна прыпомніла Машэрава. А ўжо было вядома, што дачка Машэрава знаходзілася ў больш-менш мяккай апазыцыі. Лукашэнка ня здолеў выкарыстаць імя Машэрава ў сваіх мэтах, знайшоўся іншы чалавек. Памятаеце выбары 2001 году? Рост рэйтынгу Натальлі Машэравай? Я так і пішу ў сваёй кнізе: “Пятроўна ішла, як танк”. Яна і сапраўды ішла, як танк. І што б там ні казалі пра яе, у той час яна магла перамагчы ўсіх, таму што за ёю стаяў яе бацька! Народ паміж жахлівым і літасьцівым царом, зразумела, выбірае літасьцівага. А Машэраў быў менавіта літасьцівым царом. Параўнаньне з Машэравым Лукашэнка прайграе заўжды. З Машэравым немагчыма параўноўвацца. У Машэрава былі дзьве зоркі — Героя Саюзу і Героя Працы. І народ добра ведаў, што абедзьве зоркі былі ім цалкам заслужаныя”.
(Скобла: ) “У сваёй кнізе вы дзе-нідзе як бы любуецеся сваім героем. Напрыклад, калі апісваеце, як у Нагана, на Алімпіядзе, ён праходзіць праз здранцьвелую ад страху японскую ахову “як нож праз масла”. Гэта камплімэнт. На прэмію “За духоўнае адраджэньне” разьлічваеце?”
(Фядута: ) “У кнізе шмат іншых, непрыемных для яго майго героя, момантаў. А што датычыць таго, ці не любуюся я ім… Ведаеце, кожны аўтар любуецца сваімі героямі, прычым як станоўчымі, так і адмоўнымі. Таму што, калі ты не знаходзіш у сваім герою пэўнай моцы, навошта пісаць пра яго кнігу? Пра выпадковага прэзыдэнта чалавек, які сябе паважае, кнігі пісаць ня будзе. Лукашэнка — постаць гістарычная, гэта першы ўсенародна абраны кіраўнік Беларусі, гэта моцны палітык. Калі б ён ня быў моцным палітыкам, ён ужо ня быў бы прэзыдэнтам. У адзін дзень зь ім абралі прэзыдэнта Рэспублікі Крым Юрыя Мяшкова — таксама папуліста, таксама дэмагога, таксама чалавека з народу. І дзе ён цяпер? Пра яго ўсе забыліся. А пра Лукашэнку ведае амаль увесь сьвет”.
(Скобла: ) “Вашы шанцы на прэмію растуць. Пакуль тая прэмія, вам заўтра прынясуць падзяку прэзыдэнта ў рамачцы… Але працягнем гутарку. Вы слушна сказалі пра адносіны аўтара да сваіх адмоўных герояў. Памятаю, мяне зьдзівіла, як Віктор Гюго ў рамане “Сабор Парыскай Божай Маці” любуецца Квазымода”.
(Фядута: ) “Ня толькі Квазымода, але й Клёдам Фралё таксама. А прыгадайце, як выпісвае сваіх адмоўных герояў Уладзімер Караткевіч! Ён любіў іх таксама, як і станоўчых. І тое, што свой раман “Хрыстос прызямліўся ў Гародні” ён назваў Эвангельлем ад Юды, таксама невыпадкова. У сьвядомасьці кожнага чалавека, выхаванага на хрысьціянскіх каштоўнасьцях, Юда — гэта толькі адмоўны пэрсанаж. А вось ня толькі. Юда — складаны пэрсанаж. І Лукашэнка — вельмі складаны пэрсанаж. Вы кажаце, што я ім любуюся. Прабачце, а чаго я не сказаў з таго, што можна паставіць яму ў віну? Ці схаваў я ад чытача хоць што-небудзь? Не. А калі я нічога з адмоўнага не схаваў, то чаму я павінен хаваць тое, што зьяўляецца яго моцным бокам?”
(Скобла: ) “У сваёй кнізе вы згадваеце, як падаравалі Лукашэнку сваю кнігу пра Пушкіна. А ён увогуле нешта чытае, апрача дакладных запісак і “вершаў” Васіля Быкава?”
(Фядута: ) “Напэўна, нешта чытае. Я дакладна ведаю, што ён чытаў Івана Шамякіна, ня думаю, што па-беларуску, хутчэй за ўсё, у перакладзе на расейскую мову. І тое, што ён з павагай адносіўся да Шамякіна, гэта я таксама ведаю”.
(Скобла: ) “З такой павагай, што не адказаў на чатыры лісты народнага пісьменьніка”.
(Фядута: ) “Што не адказаў — дрэнна. На лісты трэба адказваць. Магчыма, стаўленьне Лукашэнкі да Шамякіна з часам зьмянілася, і ранейшай павагі ня стала”.
(Скобла: ) “Наклад вашай кнігі — 10 тысяч асобнікаў. Якая частка накладу трапіць у Беларусь?”
(Фядута: ) “Ня ведаю, гэта справа выдавецтва. Але многія людзі пытаюцца пра кнігу, ім, як і мне, таксама хочацца асэнсаваць: што з намі адбылося. Бо часта нашыя незалежныя выданьні толькі канстатуюць, што ў нашай краіне дрэнна, але не тлумачаць сапраўдных прычынаў. Я паспрабаваў растлумачыць”.
(Скобла: ) “Вашая кніга, нягледзячы на складанасьць тэмы і аб’ём 700 старонак, лёгка чытаецца. Ці зацікавіліся вашым творам замежныя выдаўцы?”
(Фядута: ) “Прапановы з замежжа ўжо ёсьць. І я вельмі ўдзячны спадарыні Кандалізе Райс за тую рэкляму, якую яна зрабіла майму герою, а значыць — і маёй кнізе. А ў тым, што кніга лёгка чытаецца, заслуга яе рэдактара Яўгена Будзінаса. Я разумею, што рэдагаваньне кнігі было для яго цяжкой працай, дый аўтар я нязручны, паколькі вельмі не люблю вяртацца і дапрацоўваць напісанае”.
(Скобла: ) “А ці выйдзе вашая кніга па-беларуску?”
(Фядута: ) “А каму яна патрэбная па-беларуску? Калі ў кагосьці ёсьць грошы на выданьне, на перакладчыка, хай лепш выдасьць па-беларуску “Дон Кіхота” Сэрвантэса. Гэта будзе зьявай нацыянальнай культуры. Ёсьць яшчэ сто кніг, якія неабходна перакласьці на беларускую мову. А “Лукашэнка” будзе прачытаны і па-расейску”.
(Скобла: ) “Хачу вас пацешыць: зь Фінляндыі прыйшла добрая навіна — Якуб Лапатка, які там жыве, пераклаў “Дон Кіхота”. Цяпер справа за выдаўцамі. Вы, Аляксандар, займаецеся пушкіністыкай. Адкажыце на пушкінскае пытаньне: “Навошта людзям кліч свабоды?”
(Фядута: ) “Кліч свабоды людзям патрэбны заўжды. Калі няма свабоды, няма чым дыхаць. Памятаеце, Блок у сваёй пушкінскай прамове сказаў: “Пушкіна забіла ня куля Дантэса, яго забіла адсутнасьць паветра”. Мая кніга прыйдзецца недаспадобы па абодва бакі барыкадаў. Таму што па абодва бакі барыкадаў даводзіцца сёньня чуць падказкі: як пісаць, пра што пісаць і пра што думаць. І я разумею, наколькі меў рацыю Гаўрыла Дзяржавін, які пісаў: “Спаймалі птушку галасісту — пішчыць, бядняжка, замест сьвісту. А ёй крычаць — сьпявай, сьпявай”. Птушка, якой здушылі глотку, сьпяваць ня здольная. Пушкіна забіла адсутнасьць паветра. А што, Янку Купалу забіла не адсутнасьць паветра? Нядаўна мы з вамі былі на грамадзянскай паніхідзе па Анатолю Сысу ў сталічным Доме літаратара. Што, яго забіла не адсутнасьць паветра? Калі няма свабоды — няма чым дыхаць”.
(Міхась Скобла: ) “Аляксандар, чым вашая кніга адрозьніваецца ад літаратуры падобнага роду: ад “Звычайнага прэзыдэнта” Сьвятланы Калінкінай і Паўла Шарамета ці “Шклоўскіх жарсьцяў” Вольгі Паўлавай?”
(Аляксандар Фядута: ) “Я паспрабаваў асэнсаваць, чым зьяўляецца Аляксандар Лукашэнка ў нашым жыцьці, у жыцьці нашай краіны. Зразумець, чаму ён прыйшоў да ўлады, чаму ён аказаўся здольным утрымаць уладу да гэтай пары, больш за дзесяць гадоў. Калі гаварыць пра тыя кнігі, якія вы назвалі, то першай спробай больш-менш сур’ёзнага дасьледаваньня Лукашэнкі была кніга Вольгі Паўлавай. Гэта значны мэмуарны твор, на які будуць спасылацца ўсе, хто займаецца Лукашэнкам. У ёй шмат што тлумачыцца пра нашага агульнага героя. Кніга Сьвятланы Калінкінай і Паўла Шарамета — гэта памфлет. Таму што толькі памфлет можна было назваць “Выпадковым прэзыдэнтам”.
Лукашэнка — чалавек не выпадковы на прэзыдэнцкай пасадзе. І зусім не выпадкова ён прыйшоў да ўлады менавіта ў Беларусі, найбольш савецкай рэспубліцы былога СССР. І тое, што адбываецца з намі, — гэта ня выпадак, гэта заканамернасьць. І ў тым, што сёньня адбываецца, вінаватыя ўсе мы, у тым ліку і аўтар гэтай кнігі — адзін са сьведкаў і саўдзельнікаў таго, што адбываецца ў краіне. І пакуль беларускія палітыкі, інтэлігенцыя ня здолеюць зразумець, што Лукашэнка — заканамернасьць, а ня выпадак, да той пары яны будуць прайграваць. І я пісаў сваю кнігу менавіта дзеля таго, каб мы ўсе гэта асэнсавалі. Мне было цяжка пісаць, але пакуль я пісаў, яшчэ больш пераканаўся ў невыпадковасьці Лукашэнкі”.
(Скобла: ) “Як на маё гледзішча, каштоўнасьць вашай кнігі яшчэ і ў тым, што яна дакумэнтальная, заснаваная на ўспамінах канкрэтных людзей. І ўспаміны гэтыя могуць калісьці спатрэбіцца ў судзе, на якім будуць судзіць вінаватых, напрыклад, за зьбіцьцё дэпутатаў Вярхоўнага Савету ў красавіку 1995 году. Вы сабралі безьліч і другіх сьведчаньняў. Але мяне заўсёды бянтэжаць дыялёгі ў мэмуарах. Ну немагчыма дакладна прыгадаць празь дзесяць гадоў, што і ў якой пасьлядоўнасьці сказаў той ці іншы чалавек. І ў выпадку з вашай кнігай сёй-той можа закінуць: ды мала чаго Фядута мог панапісваць!”
(Фядута: ) “Усе магнітныя стужкі са словамі маіх суразмоўцаў існуюць. Сказанае імі трошкі адрэдагаванае, але сэнс пакінуты бязь зьменаў. Я ўпэўнены, што ніводзін з маіх суразмоўцаў ня зьвернецца ў суд з-за таго, што я нешта пераблытаў альбо нешта прыдумаў.
Кожны чалавек мае права на памылку і на асэнсаваньне гэтай памылкі. Аднак, мне менш за ўсё хацелася б, каб мая кніга выступала ў якасьці рэчавага доказу ў судзе. Таму што ўсе ўдзельнікі і сьведкі зьбіцьця дэпутатаў у красавіку 1995 годзе вельмі цяжка да гэтай пары перажываюць тое, што адбылося. Зразумейце, калі глядзіш у вочы генэрала Валерыя Кеза, які прыгадвае тыя падзеі, і бачыш у яго вачах сьлёзы, то разумееш, што ён усьведамляе ўсё, да чаго ён спрычыніўся”.
(Скобла: ) “Удакладнім, што намесьнік старшыні КДБ Кез у тую ноч камандаваў доблеснай спэцгрупай “Альфа”.
(Фядута: ) “Так, і ён быў там, у парлямэнцкай залі. І яго сьлёзы — на адной шалі вагаў, а на другой — сьлёзы дэпутата Валянціна Голубева, які мне расказваў, як іх білі. І яго сьлёзы гучаць на стужцы. І я разумею: і таму чалавеку, якога білі, і таму, які прысутнічаў і, магчыма, аддаваў загады на зьбіцьцё, ім сёньня абодвум аднолькава цяжка. І гэта таксама трэба зразумець.
Падкрэсьлю, мая кніга — ня заклік да помсты, яна заклік да разуменьня. Перш за ўсё мы павінны зразумець, што адбылося ў нашай краіне. Калі зразумеем, я спадзяюся, што ніхто ня будзе патрабаваць ад будучай улады люстрацыі, перасьледу ўсіх, хто працаваў у гэтай уладзе. Таму што гэта ня мае сэнсу. Мы ўсе вінаватыя ў тым, што адбываецца. Усе. У кожнага з нас свая мера гэтай віны. Але яна ёсьць! Нават у тых, хто ніводнага дня ня быў ва ўладзе. Нават у тых, хто лічыў сябе апазыцыяй. Яны ж таксама працавалі над Канстытуцыяй, якая прывяла Лукашэнку да ўлады. Яны зрабілі так, што ўся грамадзкая апазыцыя зьвялася толькі да парлямэнцкай працы. Так што і апазыцыя нясе сваю долю віны”.
(Скобла: ) “Былы кіраўнік прэзыдэнцкай адміністрацыі Леанід Сініцын папракнуў вас, аўтара, за тое, што вы мала паказалі “ролю каманды”, якая зрабіла прэзыдэнта. Адчуваецца, што чалавек ганарыцца і камандай, і сабой, стваральнікам тае каманды. Вы таксама ў кнізе ня вельмі перажываеце, што былі актывістам выбарчага штабу Лукашэнкі, хоць вынік тае штабной дзейнасьці агульнавядомы”.
(Фядута: ) “Я лічу, што ў кнізе роля каманды паказаная дастаткова, каб нам было чым ганарыцца і каб нам было сорамна. Вы ведаеце, Лукашэнка прыйшоў да ўлады з апазыцыі. Улада мела свайго кандыдата — Вячаслава Кебіча. І тое, што апазыцыйны кандыдат здолеў перамагчы, робіць гонар любой камандзе”.
(Скобла: ) “Вы маглі так ганарыцца да 1995 году, але ж ня сёньня”.
(Фядута: ) “Нагадаю, што я адзіны з каманды чалавек, які пакаяўся яшчэ ў 1996 годзе. За месяц да рэфэрэндуму, 18 кастрычніка, выйшла “Народная Воля” з маім артыкулам “Памылка”, дзе я расказаў, што было, як было, і дзе я прызнаў сваю віну за тое, што адбылося. Неўзабаве пасьля таго на вуліцы я сустрэў разумнага і паважанага мною чалавека — Генадзя Мікалаевіча Бураўкіна. І ён мне сказаў: “Саша, чаму ты ўвесь час пішаш так, нібы просіш прабачэньня? Ты яго ўжо папрасіў. Хай іншыя знойдуць у сабе мужнасьці, каб зрабіць тое самае”.
Але я так і не пабачыў ніводнага чалавека, які выбачыўся перад народам за свой уклад у перамогу Лукашэнкі. Мала таго, я памятаю 1994 год. Я памятаю тую ноч, калі падлічвалі лічбы. І я добра памятаю, што нават у Менску за яго прагаласавала большасьць дарослага насельніцтва. І калі сёньня ў мяне на вуліцы людзі пытаюць, а хто ж за яго прагаласаваў, я кажу: вы! Таму што я помню, як тады хадзіў па горадзе, і людзі глядзелі адзін на аднаго і ганарыліся: мы выбралі! Нешта я сёньня ня бачу гэтых менчукоў. Нешта ніхто, хто галасаваў за Лукашэнку на выбарах і рэфэрэндумах, не прызнаецца, што — так, я галасаваў, але я зразумеў сваю памылку.
Дык я сваю памылку зразумеў яшчэ ўзімку 1995 году, калі пайшоў у адстаўку. А колькі людзей яшчэ засталося працаваць ва ўладзе, ужо “белыя плямы” ў газэтах былі, дэпутатаў зьбілі, ужо было зразумела, што дэмакратыі ня будзе. А цяпер вінаватая толькі каманда?! А тыя, хто цягам двух гадоў байкатаваў мясцовыя і парлямэнцкія выбары, не нясуць адказнасьці? Калі ў 2001 годзе пасьля выбараў мяне спаткаў адзін зь лідэраў БНФ і сказаў: “Вы навязалі Лукашэнку беларускаму народу!” Я не пагадзіўся: “За 1994 год я адказваю, а за 2001 адказваеце вы! Вы зрабілі ўсё дзеля таго, каб ён застаўся!”
(Скобла: ) “Вы цэлы год працавалі поплеч з Лукашэнкам і, пэўна ж, лепш ведаеце павадкі вашага колішняга шэфа. Але мяне зьдзівіла вашае сьцьверджаньне, быццам ягонае вядомае выказваньне пра Гітлера — не няўдалы экспромт, а “сьвядомы зандаж грамадзкай думкі”. Вы лічыце, што ў Беларусі такі зандаж можа прыносіць палітычныя дывідэнды?”
(Фядута: ) “Мяркую, што Лукашэнка лічыў і лічыць, што зрабіць моцную дзяржаву можна толькі выкарыстоўваючы сілавы рэсурс. Гэта калі тваё слова выконваецца абавязкова, калі не існуе ніводнага іншага закону, які задавальняе цябе як кіраўніка, калі ты не абраны прэзыдэнт, а правадыр, фюрэр.
Адзін з супрацоўнікаў кансалтынгавай фірмы Эйдзіна (на жаль, ён ужо не жыве) расказваў мне, як іх папрасілі напісаць праграму новай дзяржаўнай ідэалёгіі. Яны ў фірме паглядзелі гэтак званую ўводную — тое, што прапаноўвала дзяржава. І зразумелі, што справа ідзе пра тое, што ўжо напісана, пра ідэалёгію нацыянал-сацыялізму. Нацыянал-сацыялізму, дзе галоўным зьяўляецца сацыялізм, а пад нацыянальным складнікам маецца на ўвазе складнік дзяржаўны.
Я займаюся гісторыяй грамадзкай думкі і літаратуры Расеі першай паловы ХІХ стагодзьдзя, і я б сказаў, што задуманая ідэалёгія адпавядала клясычнай увараўскай фармулёўцы: праваслаўе, самадзяржаўе, народнасьць. І калі ў фірме Эйдзіна гэта зразумелі, і калі я пра гэта даведаўся, для мяне стала зразумела: развагі Лукашэнкі пра Гітлера — не выпадковая агаворка. Проста, каб ён быў больш адукаваным, ён сапраўды абышоўся б бяз Гітлера. Ён сказаў бы: ня ўсё дрэннае было зьвязана зь Бісмаркам. Бісмарк таксама жалезам, полымем і крывёю зрабіў моцную германскую імпэрыю. Тое, што тая імпэрыя была прыгодная толькі для вайны, што яна потым разьвязала першую сусьветную вайну, забылася б. А гаварылася б так: жорсткая ўлада зрабіла моцную дзяржаву. Ну, Лукашэнка і насамрэч думае, што толькі жорсткая ўлада можа зрабіць так, што народу будзе хораша”.
(Скобла: ) “Магчыма, з гэтага шэрагу і наступнае пытаньне. Шмат гаворыцца пра алягічнасьць учынкаў Лукашэнкі. Самы сьвежы прыклад — перайменаваньне праспэкту Машэрава. Ён жа так стараўся быць палітычным нашчадкам Машэрава, ведае, наколькі Машэраў папулярны ў народзе. І раптам гэтак зьняважыць ягоную памяць”.
(Фядута: ) “Ён не зьняважыў памяць Машэрава. Тое, што Лукашэнка вырабляе з тапаграфіяй Менску, ідзе толькі ў адным кірунку: ён зьмяняе палітычны ляндшафт, які існаваў да яго, у 1991—1994 гады. Па-першае, Лукашэнка добра памятае, што адбывалася на плошчы Незалежнасьці ў сакавіку-красавіку 1991 году. І таму на плошчы Незалежнасьці ў нас цяпер будзе нейкі падземны кірмаш, а галоўнай будзе тая плошча, якая калісьці насіла імя Сталіна. Заўважце: праспэкт Машэрава ня зьнік цалкам, ён будзе там, дзе дазволіць Лукашэнка! Зразумейце: вельмі цяжка кожны дзень езьдзіць на працу па праспэкце, які носіць імя чалавека, зь якім цябе параўноўваюць, Лукашэнка вельмі ня любіць гэтага параўнаньня.
Памятаеце, калісьці Вольга Іпатава на сустрэчы прэзыдэнта зь беларускай інтэлігенцыяй прыгадала імя Машэрава. І Лукашэнка амаль крычаў на яе. Не таму, што яна пісьменьніца, не таму, што гаварыла па-беларуску. А таму, што яна прыпомніла Машэрава. А ўжо было вядома, што дачка Машэрава знаходзілася ў больш-менш мяккай апазыцыі. Лукашэнка ня здолеў выкарыстаць імя Машэрава ў сваіх мэтах, знайшоўся іншы чалавек. Памятаеце выбары 2001 году? Рост рэйтынгу Натальлі Машэравай? Я так і пішу ў сваёй кнізе: “Пятроўна ішла, як танк”. Яна і сапраўды ішла, як танк. І што б там ні казалі пра яе, у той час яна магла перамагчы ўсіх, таму што за ёю стаяў яе бацька! Народ паміж жахлівым і літасьцівым царом, зразумела, выбірае літасьцівага. А Машэраў быў менавіта літасьцівым царом. Параўнаньне з Машэравым Лукашэнка прайграе заўжды. З Машэравым немагчыма параўноўвацца. У Машэрава былі дзьве зоркі — Героя Саюзу і Героя Працы. І народ добра ведаў, што абедзьве зоркі былі ім цалкам заслужаныя”.
(Скобла: ) “У сваёй кнізе вы дзе-нідзе як бы любуецеся сваім героем. Напрыклад, калі апісваеце, як у Нагана, на Алімпіядзе, ён праходзіць праз здранцьвелую ад страху японскую ахову “як нож праз масла”. Гэта камплімэнт. На прэмію “За духоўнае адраджэньне” разьлічваеце?”
(Фядута: ) “У кнізе шмат іншых, непрыемных для яго майго героя, момантаў. А што датычыць таго, ці не любуюся я ім… Ведаеце, кожны аўтар любуецца сваімі героямі, прычым як станоўчымі, так і адмоўнымі. Таму што, калі ты не знаходзіш у сваім герою пэўнай моцы, навошта пісаць пра яго кнігу? Пра выпадковага прэзыдэнта чалавек, які сябе паважае, кнігі пісаць ня будзе. Лукашэнка — постаць гістарычная, гэта першы ўсенародна абраны кіраўнік Беларусі, гэта моцны палітык. Калі б ён ня быў моцным палітыкам, ён ужо ня быў бы прэзыдэнтам. У адзін дзень зь ім абралі прэзыдэнта Рэспублікі Крым Юрыя Мяшкова — таксама папуліста, таксама дэмагога, таксама чалавека з народу. І дзе ён цяпер? Пра яго ўсе забыліся. А пра Лукашэнку ведае амаль увесь сьвет”.
(Скобла: ) “Вашы шанцы на прэмію растуць. Пакуль тая прэмія, вам заўтра прынясуць падзяку прэзыдэнта ў рамачцы… Але працягнем гутарку. Вы слушна сказалі пра адносіны аўтара да сваіх адмоўных герояў. Памятаю, мяне зьдзівіла, як Віктор Гюго ў рамане “Сабор Парыскай Божай Маці” любуецца Квазымода”.
(Фядута: ) “Ня толькі Квазымода, але й Клёдам Фралё таксама. А прыгадайце, як выпісвае сваіх адмоўных герояў Уладзімер Караткевіч! Ён любіў іх таксама, як і станоўчых. І тое, што свой раман “Хрыстос прызямліўся ў Гародні” ён назваў Эвангельлем ад Юды, таксама невыпадкова. У сьвядомасьці кожнага чалавека, выхаванага на хрысьціянскіх каштоўнасьцях, Юда — гэта толькі адмоўны пэрсанаж. А вось ня толькі. Юда — складаны пэрсанаж. І Лукашэнка — вельмі складаны пэрсанаж. Вы кажаце, што я ім любуюся. Прабачце, а чаго я не сказаў з таго, што можна паставіць яму ў віну? Ці схаваў я ад чытача хоць што-небудзь? Не. А калі я нічога з адмоўнага не схаваў, то чаму я павінен хаваць тое, што зьяўляецца яго моцным бокам?”
(Скобла: ) “У сваёй кнізе вы згадваеце, як падаравалі Лукашэнку сваю кнігу пра Пушкіна. А ён увогуле нешта чытае, апрача дакладных запісак і “вершаў” Васіля Быкава?”
(Фядута: ) “Напэўна, нешта чытае. Я дакладна ведаю, што ён чытаў Івана Шамякіна, ня думаю, што па-беларуску, хутчэй за ўсё, у перакладзе на расейскую мову. І тое, што ён з павагай адносіўся да Шамякіна, гэта я таксама ведаю”.
(Скобла: ) “З такой павагай, што не адказаў на чатыры лісты народнага пісьменьніка”.
(Фядута: ) “Што не адказаў — дрэнна. На лісты трэба адказваць. Магчыма, стаўленьне Лукашэнкі да Шамякіна з часам зьмянілася, і ранейшай павагі ня стала”.
(Скобла: ) “Наклад вашай кнігі — 10 тысяч асобнікаў. Якая частка накладу трапіць у Беларусь?”
(Фядута: ) “Ня ведаю, гэта справа выдавецтва. Але многія людзі пытаюцца пра кнігу, ім, як і мне, таксама хочацца асэнсаваць: што з намі адбылося. Бо часта нашыя незалежныя выданьні толькі канстатуюць, што ў нашай краіне дрэнна, але не тлумачаць сапраўдных прычынаў. Я паспрабаваў растлумачыць”.
(Скобла: ) “Вашая кніга, нягледзячы на складанасьць тэмы і аб’ём 700 старонак, лёгка чытаецца. Ці зацікавіліся вашым творам замежныя выдаўцы?”
(Фядута: ) “Прапановы з замежжа ўжо ёсьць. І я вельмі ўдзячны спадарыні Кандалізе Райс за тую рэкляму, якую яна зрабіла майму герою, а значыць — і маёй кнізе. А ў тым, што кніга лёгка чытаецца, заслуга яе рэдактара Яўгена Будзінаса. Я разумею, што рэдагаваньне кнігі было для яго цяжкой працай, дый аўтар я нязручны, паколькі вельмі не люблю вяртацца і дапрацоўваць напісанае”.
(Скобла: ) “А ці выйдзе вашая кніга па-беларуску?”
(Фядута: ) “А каму яна патрэбная па-беларуску? Калі ў кагосьці ёсьць грошы на выданьне, на перакладчыка, хай лепш выдасьць па-беларуску “Дон Кіхота” Сэрвантэса. Гэта будзе зьявай нацыянальнай культуры. Ёсьць яшчэ сто кніг, якія неабходна перакласьці на беларускую мову. А “Лукашэнка” будзе прачытаны і па-расейску”.
(Скобла: ) “Хачу вас пацешыць: зь Фінляндыі прыйшла добрая навіна — Якуб Лапатка, які там жыве, пераклаў “Дон Кіхота”. Цяпер справа за выдаўцамі. Вы, Аляксандар, займаецеся пушкіністыкай. Адкажыце на пушкінскае пытаньне: “Навошта людзям кліч свабоды?”
(Фядута: ) “Кліч свабоды людзям патрэбны заўжды. Калі няма свабоды, няма чым дыхаць. Памятаеце, Блок у сваёй пушкінскай прамове сказаў: “Пушкіна забіла ня куля Дантэса, яго забіла адсутнасьць паветра”. Мая кніга прыйдзецца недаспадобы па абодва бакі барыкадаў. Таму што па абодва бакі барыкадаў даводзіцца сёньня чуць падказкі: як пісаць, пра што пісаць і пра што думаць. І я разумею, наколькі меў рацыю Гаўрыла Дзяржавін, які пісаў: “Спаймалі птушку галасісту — пішчыць, бядняжка, замест сьвісту. А ёй крычаць — сьпявай, сьпявай”. Птушка, якой здушылі глотку, сьпяваць ня здольная. Пушкіна забіла адсутнасьць паветра. А што, Янку Купалу забіла не адсутнасьць паветра? Нядаўна мы з вамі былі на грамадзянскай паніхідзе па Анатолю Сысу ў сталічным Доме літаратара. Што, яго забіла не адсутнасьць паветра? Калі няма свабоды — няма чым дыхаць”.
