Гэта ў дэмакратычных рэжымах у выпадку ваеннай няўдачы вярхоўны галоўнакамандуючы ці прэзыдэнт падае ў адстаўку, абвяшчаюць новыя выбары, фармуецца новы ўрад. Пры дыктатуры ў распальшчыка вайны іншая доля. Тут ужо альбо маршальскія пагоны, бронзавыя статуі ды пажыцьцёвая слава вялікага правадыра і военачальніка, альбо ампула з цыяністым каліем у бункеры, ці шыбеніца на плошчы, ці расстрэльная каманда ля сьценаў турмы.
Зрэшты, яшчэ задоўга да таго, як надыходзіць момант поўнай паразы і капітуляцыі, толькі пры першых прыкметах будучай катастрофы, што набліжаецца, амаль усе такія дыктатуры праходзяць яшчэ праз адно выпрабаваньне. І выпрабаваньне гэтае — змова ў блізкім атачэньні, здрада прыдворных. Прынамсі, менавіта так здарылася падчас Другой сусьветнай вайны, калі дыктатарскія рэжымы краінаў «восі» апынуліся перад рэальнай пагрозай блізкай капітуляцыі.
Змова супраць Мусаліні ў Італіі 25 ліпеня 1943 года
Да лета 1943 года, пасьля разгрому нямецка-італьянскіх войскаў у Паўночнай Афрыцы і Сталінградзе, Італія была пазбаўлена ўсіх сваіх калёніяў і страціла экспэдыцыйны корпус на Ўсходнім фронце. Мара пра абяцаную Мусаліні італьянцам новую «Рымскую імпэрыю» зьнікала на вачах. Ды і сам дучэ, пакутуючы ад дэпрэсіі, з усё меншым імпэтам займаўся дзяржаўнымі справамі. Незадаволеныя гэтымі паразамі фашысцкія функцыянэры ў атачэньні Мусаліні сфармавалі некалькі апазыцыйных груповак і запатрабавалі скліканьня Вялікай фашысцкай рады. Адна зь іх пры падтрымцы караля Віктара Эмануіла ІІІ правяла праз Раду рэзалюцыю аб перадачы вярхоўнай улады і галоўнакамандаваньня каралю і аб роспуску фашысцкіх інстытутаў улады. 25 ліпеня дучэ выклікалі на аўдыенцыю да караля і там жа арыштавалі.
Разгневаны Гітлер тут жа паслаў у Італію свае войскі. Мусаліні пасьля месяца арышту вызвалілі, і ён нават абвесьціў на поўначы краіны марыянэтачную, цалкам залежную ад немцаў Італьянскую сацыяльную рэспубліку — у супрацьвагу каралеўскаму ўраду, які перайшоў на бок саюзьнікаў. Пратрымалася новая «рэспубліка» нядоўга: у красавіку 1945 года нямецкія і ляяльныя Мусаліні войскі ў Італіі былі канчаткова разгромленыя, а сам дучэ захоплены і расстраляны італьянскімі партызанамі за два дні да сьмерці Гітлера. Мёртвыя целы Дучэ і ягонай каханкі падвесілі за ногі на плошчы ў Міляне.
Замах на Гітлера 20 ліпеня 1944 года: апэрацыя «Валькірыя»
Лета 1944-га. Час вялікіх паразаў гітлераўскай арміі. На захадзе саюзьнікі адкрылі другі фронт. На ўсходзе Чырвоная армія імкліва наступае, вызваляючы Беларусь і Ўкраіну, і вось-вось выйдзе на рубеж даваенных межаў СССР.
Удзельнікі змовы — група старшых афіцэраў і генэралаў вэрмахту, якія былі перакананы, што Гітлер вядзе Нямеччыну да катастрофы. Летам 1944-га ўжо было відавочна, што параза гітлераўскай Нямеччыны ў вайне немінучая. Мэтай змоўшчыкаў было фізычна зьнішчыць Гітлера, пасьля чаго спыніць вайну, хутка заключыць мірную дамову і такім чынам уратаваць Нямеччыну ад канчатковага разгрому.
Знакавая фігура змовы — палкоўнік вэрмахту Кляўс Штаўфэнбэрг. Гэта ён 20 ліпеня 1944 года пранёс партфэль з выбуховым прыстасаваньнем у памяшканьне ў стаўцы фюрэра «Воўчае логава» ва Ўсходняй Прусіі, дзе Гітлер праводзіў нараду. Аднак за лічаныя сэкунды да выбуху палкоўнік Гайнц Брант пераставіў партфэль. Гэта, а таксама масіўны дубовы стол, выратавала Гітлера. З 24 асобаў, якія былі ў памяшканьні, чацьвёра загінулі, 17 былі параненыя. А Гітлер атрымаў толькі лёгкую кантузію.
Вынікам правалу сталі пакараньне сьмерцю большасьці змоўшчыкаў і ўзмацненьне рэпрэсій супраць іншых удзельнікаў нямецкага Супраціву. На загад Гітлера большасьць асуджаных на сьмерць не расстрэльвалі, а вешалі на раяльных струнах, прымацаваных да крука мясьніка на столі, у турме Плёцэнзээ. Адрозна ад звычайнага павешаньня, сьмерць надыходзіла не ад пералому шыі і не ад параўнальна хуткага ўдушша, а ад пакутлівага расьцягваньня шыі і маруднага задушэньня. Пакараньне сьмерцю адмыслова для Гітлера здымалі на кінаплёнку. Сярод асуджаных на сьмерць 200 чалавек былі: адзін фэльдмаршал (Эрвін фон Віцлебэн), 19 генэралаў, 26 палкоўнікаў.
Адзін з апошніх дзёньнікавых запісаў Кляўса Штаўфэнбэрга перад замахам:
«Хто знойдзе ў сабе мужнасьць зрабіць гэта, увойдзе ў гісторыю як здраднік, але калі ён адмовіцца гэта зрабіць, то будзе здраднікам перад сваім сумленьнем».
У сёньняшняй дэмакратычнай Нямеччыне Кляўс Штаўфэнбэрг і іншыя ўдзельнікі змовы супраць Гітлера лічацца нацыянальнымі героямі, якія аддалі жыцьцё дзеля свабоды сваёй Радзімы.
Змова супраць румынскага дыктатара Антанэску 23 жніўня 1944 года
У канцы жніўня 1944 года баі ішлі ўжо ў Малдове і на паўночным усходзе Румыніі. Разгром нямецка-румынскіх сілаў у Яска-Кішынёўскай апэрацыі быў відавочны. Юны румынскі кароль Міхай І, змовіўшыся са сваімі прыхільнікамі зь ліку генэралітэту і антыфашысцкіх палітычных сілаў, задумалі адхіліць «кандукэтара» ад улады. 23 жніўня 1944 года Антанэску быў запрошаны да караля. Міхай І быў па-каралеўску галянтны (цытата з афіцыйнага пратакола):
«Паважаны маршал, улічваючы жаданьне майго народу, выказанае прадстаўнікамі большасьці, лідэрамі дэмакратычных партый — выйсьці неадкладна з вайны, каб уратаваць краіну ад катастрофы — мы вырашылі зрынуць вас сёньня».
Калі «кандукэтар» пачаў абурацца і пярэчыць, яго тут жа арыштавала каралеўская ахова. У хуткім часе былы румынскі фюрэр трапіў у засьценкі НКВД. Пасьля вайны Масква перадала яго для суду новай камуністычнай уладзе Румыніі. 17 траўня 1946 года Антанэску быў асуджаны на расстрэл як ваенны злачынца. Першага чэрвеня 1946 года ў лесе недалёка ад Жылаўскай турмы яго расстралялі.
Гэта былі розныя рэжымы, розныя гістарычныя традыцыі і розныя асобы дыктатараў. Але заканамернасьць адна. Заўсёды знаходзіліся сілы, якія на этапе пералому ў вайне спрабавалі спыніць ашалелага фюрэра. Матывы змоўшчыкаў бывалі рознымі. Нехта абгрунтоўваў свой удзел у спробе перавароту тым, што дбаў пра выратаваньне няшчаснай Айчыны. Хтосьці клапаціўся пра ўласныя мільярды, страчаныя праз авантурнасьць правадыра, і задумваўся пра ўласны лёс у будучым пасьляваенным сьвеце. І ўсе разам не хацелі ісьці на дно разам з галоўнакамандуючым, які ўсё больш відавочна страчваў адэкватнае ўспрыманьне рэальнасьці.
Прычым змовы сьпелі гадамі. Але вырашальная фаза надыходзіла тады, калі варожая кананада ўжо была чуваць удалечыні, калі прывід капітуляцыі стукаўся ў дзьверы. Залежнасьць тут непасрэдная: чым бліжэйшая параза, тым большая пагроза для трона з боку прыдворных.
Думкі, выказаныя ў блогах, перадаюць погляды саміх аўтараў і не абавязкова адлюстроўваюць пазыцыю рэдакцыі.
