ЛІТЮБІЛЕІ
МІКОЛА АЎРАМЧЫК: “УСЁ ЖЫЦЬЦЁ Я БЫЎ НЕВЫЯЗНЫМ”
14 студзеня споўнілася 90 гадоў паэту, ляўрэату Дзяржаўнай прэміі імя Янкі Купалы Міколу Аўрамчыку. Праз усё жыцьцё ён ня мог атрымаць дазвол на выезд нават у краіны гэтак званага сацыялістычнага лягеру. Нядобранадзейным з гледзішча савецкіх спэцслужбаў паэт стаў пасьля вяртаньня зь нямецкага палону ў 1945-м. Пра малавядомыя старонкі са сваёй біяграфіі Мікола Аўрамчык расказаў Міхасю Скоблу.
Міхась Скобла: “Мікола Якаўлевіч, рады вас павітаць у “Доме літаратара”. У 1945 годзе ў вас была магчымасьць застацца на Захадзе. Ці не шкадавалі вы, што яе не выкарысталі?”
Скобла: “Многія былыя ваеннапалонныя трапілі ў савецкія лягеры. Вам яшчэ пашанцавала”.
Аўрамчык: “Дарэчы, маскоўскія, леніградзкія сябры-паэты гаварылі мне пра тое самае: яшчэ ўсё добра абышлося. А абышлося ўсё вельмі проста. Генэрал Уласаў быў маім камандармам, а татарскі паэт Муса Джаліль – маім старшым палітруком і рэдактарам нашай армейскай газеты. Я яму аднойчы свае вершы прынёс. Дык ён доўга патыліцу чухаў – не разумеў жа па-беларуску. Мой палон заўсёды ўсплываў на розных праверках. Адзін палкоўнік, помню, калі мы праходзілі дзяржаўную праверку, вяртаючыся зь Нямеччыны, яшчэ ў Данбасе, як звычайна, пачаў запісваць анкетныя дадзеныя: прозьвішча, месца нараджэньня, вайсковая частка. Калі я назваў 242-гі асобны гвардзейскі мінамётны дывізіён, ён усклікнуў: “Кацюшы?!” І далей – матам, а потым выгнаў мяне”.
Скобла: “На Захадзе засталіся некаторыя вашы сябры, прыкладам, паэт Алесь Салавей. Памятаю, вы неяк расказвалі, як савецкія спэцслужбы спрабавалі з вашай дапамогай вярнуць Салаўя ў Савецкі Саюз. Як гэта было?”
Аўрамчык: “Прыходзіць аднойчы да мяне на працу рэдактар газэты “За вяртаньне на Радзіму” Леанід Прокша і кажа: “Слухай, ты ж Салаўём добра знаёмы?”. “Знаёмы, – адказваю, – мы разам былі на месячных курсах у Саюзе пісьменьнікаў”. Там, дарэчы, мы з Салаўём (ён яшчэ тады быў Альфрэдам Радзюком) пасябравалі, мы амаль равесьнікі: я з 1920 году, ён з 1921-га. Але ў той час у нашых газэтах і часопісах не друкавалася, што я быў у палоне, цэнзура здымала абзац пра гэта. Я пра тое сказаў Прокшу, а ён на гэта: ты не хвалюйся, я дзе трэба дамоўлюся. Бачу – не адчэпіцца. Тады я кажу, што на тых курсах былі яшчэ пяцёра: Аркадзь Марціновіч, Валянцін Зуб, Мікола Ткачоў, Адам Русак, Уладзімер Шахавец, так што калектыўны ліст Салаўю трэба пісаць. А Прокша на гэта: яны ж не былі ў палоне, а ты быў і вярнуўся, таму і зьвяртаесься да яго. Паабяцаў пасьля ўзгадненьня са сваім начальствам вярнуцца да нашай размовы. Але больш да мяне не прыйшоў”.
Скобла: “А што магло чакаць Салаўя ў СССР?”
Аўрамчык: “Самае горшае. Калі да мяне былі такія насьцярожаныя адносіны, то можна ўявіць, як бы ўлады паставіліся да чалавека, які жыў пад акупацыяй, друкаваўся, працаваў у часопісе “Новы шлях”. Я адразу адчуў, што мне прапануецца непрыстойная роля. Пасьля размовы з Прокшам я адразу адчуў ілжывасьць усёй гэтай задумы”.
Скобла: “У нашым “Доме літаратара” штотыдзень экспэрты выбіраюць 5 найлепшых кніг у пэўным жанры. А якія кнігі вы лічыце самымі значнымі ў нашай літаратуры?”
Аўрамчык: “Для мяне гэта ў першую чаргу “Новая зямля” Якуба Коласа, “Людзі на балоце” Івана Мележа, “Чужая бацькаўшчына” Вячаслава Адамчыка, “Раскіданае гняздо” Янкі Купалы, “Знак бяды” Васіля Быкава, “Каласы пад сярпом тваім” Уладзімера Караткевіча, “Сьвята пчалы” Рыгора Барадуліна. Бачыце, у пяцёрку нават не ўпісаўся”.
Скобла: “Вы і на дзясятым дзясятку – у добрай фізычнай форме. Над чым вы сёньня працуеце?”
Аўрамчык: “Цяпер безвылазна сяджу дома. Упершыню ў жыцьці тры месяцы не выходзіў з кватэры, і ні разу не карыстаўся інгалятарам. Зрабіў такое мэдыцынскае адкрыцьцё для сябе. А пішу мала. Вяртаюся часьцей да сваіх старых рэчаў. Я вельмі люблю правіць свае творы, асабліва паэзію. Гэтым цяпер больш за ўсё заняты. Ну, і час ад часу нешта дапісваю ў рукапіс кнігі ўспамінаў, якую назваў “Бывальшчына”. А калі шчыра прызнацца, то я за сваё жыцьцё не напісаў тры кнігі. Тры аповесьці: адну пра знаходжаньне былых ваеннапалонных у шахтах Данбасу. Другую – пра наш запасны артылерыйскі полк, у якім служылі тысяча чалавек студэнтаў і людзей з вышэйшай адукацыяй, і якім камандавалі непісьменныя людзі. І трэцюю – пра свой палон, пра знаходжаньне ў нямецкай вёсцы, у баўэра. Пра гэта няма ні ў расейскай літаратуры, ні ў Тухачэўскага, які тройчы ўцякаў з палону”.
АЎТАР І ТВОР
ЯН МАКСІМЮК: “АДСУТНАСЬЦЬ ДОБРЫХ ПЕРАКЛАДАЎ НА БЕЛАРУСКУЮ МОВУ – ГЭТА КУЛЬТУРНАЯ КАТАСТРОФА”
Наш сёньняшні госьць – знаны перакладчык і журналіст Ян Максімюк. Ён пільна сочыць за навінкамі на сусьветным кніжным рынку і з жалем канстатуе, што перакласьці на беларускую ўсе сучасныя шэдэўры ў яго ня хопіць часу. Таму спадар Ян прапануе зрабіць гэта сваім маладзейшым калегам, а каб падахвоціць іх, прапануе фрагмэнты ўласных перакладаў. Яны зьмешчаныя на нашым сайце ў праграме “Пяцікніжжа Свабоды”. Зь Янам Максімюком сустрэлася Валянціна Аксак.
Валянціна Аксак: “Спадар Ян, выбіраючы кніжкі з сучаснай замежнай клясыкі, якія, на Вашу думку, ня лішне было б перакласьці на беларускую мову, якімі крытэрамі вы найперш кіраваліся?”
Аксак: “У вашым сьпісе – пяць кніг з амэрыканскай, швэдзкай, брытанскай, нарвэскай і польскай літаратуры. Усе творы вялікія па аб'ёме, складаныя па стылістыцы, з заблытанымі сюжэтамі і з багата насычанай сучасным слэнгам мовай. Ці ёсьць ў Беларусі, па вашым досьведзе, дастаткова кваліфікаваныя адмыслоўцы для перакладу такіх твораў з мовы арыгіналу?”
Максімюк: “Такія тоўстыя і складаныя кніжкі трэба перакладаць маладому беларускаму перакладчыку, незалежна ад таго, ёсьць у яго літаратурны досьвед ці не. Калі ў перакладчыка ёсьць літаратурны талент, досьвед ён набудзе падчас працы. Старэйшаму перакладчыку тоўстая кніга пад 600 ці 700 старонак у такой выдавецкай сытуацыі, якая цяпер у Беларусі, не пад сілу. І энэргіі няма, і часу, і нешта ж трэба рабіць, каб зарабіць на ежу. А малады можа гэта адужаць, нават не даядаючы. Бо ў маладога ёсьць запас ідэалізму, які можа даць патрэбную яму энэргію. Да таго ж, малады можа і адмысловую стыпэндыю атрымаць, каб заняцца літаратурнай працай. Старому ніхто такой стыпэндыі даваць ня будзе”.
Аксак: “Прапануючы да перакладу раман Томаса Пінчана “Вясёлка гравітацыі”, вы пішаце, што гэты першы амэрыканскі постмадэрнісцкі раман зьявіўся амаль на трыццаць гадоў раней за першы беларускі постмадэрнісцкі раман, якім крытыкі называюць твор Ігара Бабкова “Адам Клакоцкі і яго цені”. І высноўваеце, што менавіта розьніца ў часе зьяўленьня гэтых твораў і паказвае, наколькі беларуская літаратура адстае ад амэрыканскай. А вось аналягаў кнігі для падлеткаў швэда Пэра Крыстыяна Ершыльда “Дзіцячы востраў” вы наогул не знаходзіце ў сучаснай беларускай літаратуры, з чаго можна меркаваць, што ад швэдзкай яна адстала безнадзейна. Дык можа беларускім літаратарам у гэтай сытуацыі варта спыніць спробы стварэньня ўласнага літаратурнага прадукту, а ўсе сілы скіраваць на пераклады замежнага?”
Максімюк: “Гэтыя мае вылічэньні запозьненасьці і адсталасьці беларускай літаратуры, безумоўна, жарт, такая сабе літаратурная правакацыя. Я там і смайлікі пры тых матэматычных формулах пададаваў. Нядаўна ва Ўроцлаве я сустракаўся зь Ігарам Бабковым, якога вы згадалі, і мы якраз абмяркоўвалі гэтае пытаньне – адстае беларуская літаратура ад заходняй ці не? Мы сышліся на тым, што гэтае пытаньне ня мае сэнсу ў адносінах да літаратуры. Кожная літаратура мае свой адмысловы шлях разьвіцьця і рэагуе на жыцьцё, як ёй дазваляюць і вонкавыя абставіны, і нутраны, інтэлектуальны патэнцыял. Беларуская літаратура, як нам падаецца, выкарыстоўвае няблага тыя магчымасьці, якія ёй дадзеныя на сёньняшні дзень. Постмадэрнізм, відаць, ёй і ня надта патрэбны. Раз ужо не было мадэрнізму як сьлед, дык навошта постмадэрнізм? Так што тут ня трэба адчуваць нейкіх комплексаў, што ў нас няма такoй ці сякой плыні, такога ці сякога жанру. Гэта ня так істотна. Але вось тое, што ў нас няма добрых перакладаў на беларускую мову, – гэта сапраўдная культурная катастрофа. Пакуль мы ня будзем іх мець, а будзем працягваць чытаць усясьветную літаратуру ў расейскіх перакладах, мы не раскрыем напоўніцу ні тых магчымасьцяў, якія закладзеныя ў беларускай мове, ні тых, што закладзеныя ў галовах беларускіх пісьменьнікаў”.
Аксак: “І на завяршэньне – пра асабістае. Некалькі месяцаў таму вы супольна з Сяргеем Шупам стварылі інтэрнэт-часопіс перакладаў замежных твораў на беларускую мову litaratura.org. Гэтая прыемная акалічнасьць правакуе чытачоў на спадзеў хутка ўбачыць там поўны тэкст вашага перакладу Джойсавага “Уліса”. Калі парадуемся?”
Максімюк: “Мне адпачынку ад штодзённага жыцьця і адмысловай стыпэндыі на тое, каб скончыць пераклад “Уліса”, ніхто ня дасьць. Прыйдзецца выкручвацца неяк інакш, пры нагодзе штодзённай працы. Я мяркую, што паступова, на працягу двух бліжэйшых гадоў, дам рады апублікаваць на нашым сайце тыя разьдзелы “Ўліса”, якіх няма ў першай частцы перакладу, выдадзенай у 1993 годзе ў Беластоку. Наш сайт для мяне – маральны імпэратыў, каб гэты пераклад завяршыць”.
З НОВЫХ ПЕРАКЛАДАЎ ЯНА МАКСІМЮКА
Лярш Собю Крыстэнсэн, "Паўбрат", Нарвэгія (Lars Saabye Christensen, "Halvbroren", 2001)
Але тут жа да яе даходзіць, што гэта ня можа быць маці, ні Рахіля, бо гэтыя крокі маюць іншы рытм, іншы цяжар, масьнічыны пад імі амаль не ўгінаюцца, голуб у куце раптам перастае вуркаваць, гэта ваенныя крокі, якія ідуць далей, і перш чым Вэра вырашыць адвярнуцца, нехта яе хапае і моцна заціскае, сухая рука прыкрывае яе твар і яна не пасьпявае крыкнуць. Яна адчувае церпкі пах нямытай скуры, сыры смурод з рота незнаёмага мужчыны, язык, які шаруе па яе карку. Яна спрабуе яго ўкусіць, зубы заглыбляюцца ў шурпатую скуру, але заціск ня слабне. Вэра ня можа дыхаць. Ён падымае яе, яна таўхае яго з усёй сілы нагою, адзін чаравік ссоўваецца, мужчына кідае яе на калені і пахіляе ўперад. Падаючы, яна бачыць сукенку на вяроўцы, якая крыва вісіць на адной прышчэпцы, і цягне яе за сабою. Ён адымае руку зь яе рота, і яна пераводзіць дых, але цяпер, калі можа крычаць, яна гэтага ўсё роўна ня робіць. Бачыць ягоныя рукі, як задзіраюць яе спадніцу, бачыць ад яго ўсяго толькі рукі, на адной бракуе пальца, яна запускае пазногці ў гэтую руку, але мужчына не выдае ні зыку, дзевяць пальцаў, нічога больш. Ён прыціскае яе твар да падлогі, шчака шаруе аб шурпатыя масьнічыны, сьвятло падае ў сярэдзіну касяком, кош зь бялізнай ляжыць перакулены, голуб чысьціць пёркі. Яна адчувае ягоныя рукі на бёдрах, дзевяць пальцаў драпаюць яе скуру, а потым ён распалавіньвае яе, разьдзяляе напалам, яна яго ня чуе, запіхвае ў рот сукенку, раз-пораз заціскае зубы на тонкім матэрыяле, сонца тузаецца ў ваконцы на паддашы, ён уплішчваецца ў яе, і ў той момант пачынаюць біць царкоўныя званы, раззвоньваюцца ўсе званы ў горадзе, голуб падрываецца са свайго седала ў кутку над шахтай з коксам і пачынае дзіка кружляць, яна адчувае павевы ад птушыных крылаў, якія б'юцца над ёю, і цяпер ужо на ўсё запозна, хоць ёй яшчэ няма і дваццаці, і пад канец чуваць ягоны выкрык.
П.К. Ершыльд, "Дзіцячы востраў", Швэцыя (P C Jersild, "Barnens Ö", 1976)
Нора села на ложку і пачала зьнімаць свой тонкі камбінэзон. Скрывіўшыся, яна папрасіла:
– Ты мне не пасобіш, а? Я нацягнула шыю.
Рэйнэ падыйшоў і пацягнуў за адзін рукаў, так што камбінэзон аб'ехаў з плячэй. Пад ім Нора ня мела нічога. Смочкі грудзей былі заклееныя ружовым плястырам, па два скрыжаваныя пасачкі на кожным смочку. Нора пачала адлепліваць плястыр і зноў скрывілася.
– Аддзяры, калі ласка! Толькі хутка!
Рэйнэ пахіліўся бліжэй і ўхапіў адлеплены кончык пасачка. Нора заплюшчыла вочы. Ён коратка тузануў, усё роўна, што аддзіраючы плястыр самому сабе.
– Дзякуй. А цяпер яшчэ другі.
Нора падставіла другі смочак, і ён паўтарыў тое самае. Ён ня ведаў, што яму рабіць з аддзертымі пасачкамі, але ўрэшце прыляпіў іх пад ложкам, як рабіў са жвачкай.
– Божа, якая палёгка!
Нора высьлізнула з камбінэзона. Пад ім яна мела толькі белыя трусікі, не шырэйшыя за марлевую павязку. На сьцяне над ложкам віселі на раменьчыках дзьве аксамітныя падушкі. Нора села, упершыся сьпінай у іх. Рукі яна скрыжавала на сваёй лысай макаўцы. У яе не было валасоў і пад пахамі.
– На працы нам нельга бяз станікаў. Бо інакш відаць цыцкі. І тады пачынае ўзбухаць шэф аддзелу. Таму я іх залепліваю.
– А табе ня мулка? – запытаў Рэйнэ.
– Не, яны нямеюць на ўвесь дзень. Усё роўна што вянуць. Сядай сюды.
Яна паляпала верхам далоні па свабоднай падушцы. Рэйнэ прымасьціўся адным паўзадкам на ложку, але адна ягоная ступня ўсё яшчэ краналася падлогі. Ад Норы ішоў фантастычны пах; ня тое, што ад пракіслага крэму, якім шмаруецца нанач мамуля.
– Чаму нельга, калі відаць цыцкі?
– Гэта няклясна – паказваць цыцкі.
