ЛІТПРАЦЭС
АЛЯКСАНДРА МАКАВІК: “ЗАКЛІКАЮ ЧЫТАЧОЎ РАЗБУРЫЦЬ ПЭСЫМІЗМ БЕЛАРУСКІХ ВЫДАЎЦОЎ”
Цяперашняе пакаленьне беларускіх дзяцей будзе чытаць кнігі Астрыд Ліндгрэн на роднай мове – нядаўна ў Нацыянальнай бібліятэцы адбылася прэзэнтацыя перакладу адной з самых знакамітых яе аповесьцяў “Піпі Доўгаяпанчоха”. З нагоды выхаду кнігі ў Менск адмыслова са Швэцыі прыяжджалі перакладчык Дзьмітры Плакс, дасьледчыца творчасьці Астрыд Ліндгрэн Ула Лундквіст і дачка пісьменьніцы Карын Нюман. Піпі загаварыла па-беларуску, дзякуючы намаганьням вялікай групы зацікаўленых асобаў, а каардынавала працу Аляксандра Макавік. Зь ёй сустрэлася Валянціна Аксак.
Валянціна Аксак: “У прэсавым рэлізе да прэзэнтацыі “Піпі Доўгаяпанчоха” распавядаецца пра аўтарку, перакладчыка са швэцкай Дзьмітра Плакса, рэдактара Юрася Бушлякова, мастака Генадзя Мацура, карэктарку Галіну Рабянкову, аўтарку ілюстрацый Інгрыд Ванг Нюман, гасьцей прэзэнтацыі. Аля няма ні слова пра ініцыятарку ўсёй гэтай справы і кіраўнічку праекту Аляксандру Макавік. Давайце выправім гэтую несправядлівасьць і раскажам, як і з чаго пачаўся шлях Піпі да беларускага чытача?”
Аляксандра Макавік: “Напэўна таму, што сама пісала ўвесь гэты прэс-рэліз, нічога там пра сябе не апавядала, бо гэта было б не зусім дарэчна ад свайго імя распавядаць пра сябе ў трэцяй асобе. Мне больш цікавыя рэакцыі людзей, якія прачытаюць кнігу. Пра сябе ж магу сказаць, што я – філёляг, скончыла Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт па спэцыяльнасьці “беларуская мова і літаратура”. Прачытала шмат усялякіх кніжак ня толькі як чытач, але ўжо і ў якасьці карэктара і рэдактара – мне гэта падабаецца і я думаю, што буду і далей гэтым займацца”.
Аксак: “Швэдзкая казачніца напісала больш чатырох дзясяткаў кнігаў, а чаму для першага выданьня свайго праекту вы выбралі менавіта гэты яе твор?”
Макавік: “Я думаю, што гэта – адна з самых папулярных кніг у гісторыі літаратуры ўвогуле. Кніга вельмі сьмешная, але што цікава – яе магло і ня быць. Астрыд Ліндгрэн у дзяцінстве называлі Сэльмай Лягерлёф і казалі, што яна, як вырасьце, то будзе таксама пісьменьніцай. Таму яна вырашыла для сябе, што ніколі ня будзе нічога пісаць. А гэтая кніжка – плён хваробы і няшчаснага выпадку. Захварэла на запаленьне лёгкіх дачка і запатрабавала ад маці расказваць ёй незвычайныя гісторыі, а пасьля Астрыд сама пасьлізнулася на коўзкім лёдзе і пашкодзіла нагу. Лежачы ў ложку, вырашыла запісаць гісторыю пра Піпі, якую распавядала дачцэ.
Нашы суседзі маюць нават некалькі перакладаў гэтай кніжкі. 63 гады яна выдаецца мільённымі накладамі ва ўсім сьвеце. Цікавае супадзеньне: за 63 гады яна перакладзеная на 63 мовы, а першы беларускі пераклад на 64 годзе з часу першага выданьня на радзіме стаў 64 іншамоўным выданьнем”.
Аксак: “А як вы лічыце, чаму так доўга ўсясьветна вядомы дзіцячы бэстсэлер не цікавіў беларускіх выдаўцоў?”
Макавік: “Нават і ня ведаю. Цяжкая сытуацыя апошніх гадоў, калі вельмі мала перакладаецца ў нас замежнае літаратуры, пагатоў дзіцячае. Калі выдаецца дзіцячая кніжка, то ўвогуле спэцыфічныя патрабаваньні да яе. Калі падыходзіць па-сапраўднаму, то яна мусіць быць у цьвёрдай вокладцы, з каляровымі ілюстрацыямі – ня так і проста гэта ўсё. Я зьвярталася з гэтаю кнігай да розных выдаўцоў, і яны былі вялікімі пэсымістамі, што да пэрспэктываў распаўсюду. Казалі: ой, гэта ніхто ня купіць, у нас тут ёсьць іншая дзіцячая кніжка, якая ляжыць на складзе гадамі, і мы ня хочам зноў у такое ўвязвацца. Магчыма, менавіта з такіх практычных прычынаў Піпі і не было дагэтуль па-беларуску. Таму я ўвесь час заклікаю беларускіх чытачоў разбураць гэтыя пэсымістычныя ўяўленьні выдаўцоў...”
Аксак: “... і чытаць кнігу “Піпі Доўгаяпанчоха”. Дарэчы, пра імя галоўнай гераіні. Ужо некалькі пакаленьняў беларускіх дзяцей ведаюць яе з расейскамоўных перакладаў як Пэпі. У беларускім варыянце яна Піпі. А як насамрэч у арыгінале?”
Макавік: “Насамрэч яна завецца Піпі, а прозьвішча мае Доўгаяпанчоха. І ў найбольш нам вядомым расейскім перакладзе Ліліяны Лунгіной яна сапраўды Пэпі. Але ёсьць яшчэ іншы расейскі пераклад Людмілы Браўдэ, дзе яна Піпі. Гэты пераклад выйшаў, здаецца, у 1993 годзе і таксама як бы аднавіў гістарычную справядлівасьць, што нарэшце па-расейску гэтую дзяўчынку правільна назвалі. Тое ж самае ці падобнае адбылося ў Польшчы. Там яе пераклалі дастаткова хутка па выхадзе арыгіналу, дзесьці ў пачатку 50-х. І называлася яна Фізя Панчашанка, але празь некалькі гадоў палякі аднавілі імя арыгіналу, і кніга і гераіня сталі называцца Піпі Панчашанка”.
Аксак: “Калі мы ўжо загаварылі пра мову арыгіналу і перакладу, то не магу не спытацца ў вас як надзвычай дасьведчанага рэдактара і карэктара, наколькі вас задаволіў пераклад Дзьмітра Плакса, які на сёньняшні дзень у нас – адзін зь нямногіх, хто вольна валодае, апрача беларускае, швэдзкаю літаратурнаю мовай?”
Макавік: “Я думаю, што гэта – даволі ўдалы пераклад. Ён і творчы, і ён улічвае асаблівасьці аўдыторыі дзяцей, якія будуць гэта чытаць. Дзьмітры выпрабоўваў пераклад на сваім пяцігадовым сыне. Сыну былі сьмешныя гісторыі пра Піпі, так што дастаткова жыва яго бацька ўсё пераклаў. Я хачу сказаць, што немалая заслуга тут належыць рэдактару кнігі Юрасю Бушлякову, які ўвесь час раіўся пра нейкія рэчы зь перакладчыкам, яны абмяркоўвалі варыянты. Так што гэта сумесная праца некалькіх людзей”.
Аксак: “Свой праект вы задумвалі, пэўна, ня дзеля адной кнігі Астрыд Ліндгрэн. Ад чаго ці ад каго залежыць, ці будуць беларускія дзеці мець магчымасьць чытаць на роднай мове іншыя кнігі швэдзкае казачніцы?”
Макавік: “Напэўна, гэта залежыць ад вельмі многіх рэчаў і найперш, відаць, ад жаданьня людзей, якія могуць усё гэта рабіць, якія зацікаўленыя ў працэсе і захопленыя тым, што ствараюць. У маім выпадку гэта былі амаль што ўсе сябры, якіх захапіла гэтая ідэя”.
Аксак: “А ці залежыць працяг праекту ад чытачоў?”
Макавік: “Ад чытачоў ён залежыць у першую чаргу. Калі ім будзе цікава чытаць “Піпі Доўгуюпанчоху” на беларускай мове, калі кніга ня будзе ляжаць на складзе, як мяне палохалі некаторыя выдаўцы, то, напэўна, хутчэй будуць зьяўляцца і іншыя кніжкі”.
АЎТАР І ТВОР
АКСАНА СПРЫНЧАН: “У РОДЗЕ СПРЫНЧАНОЎ – ЧАТЫРЫ ПАЭТЫ”
Прафэсійная дынастыя, – патомны настаўнік, ці патомны вайсковец, – зьява не такая ўжо й рэдкая ў нашым грамадзтве. А вось Аксана Спрынчан – патомная паэтка. Ейныя прапрадзед, дзед і бацька – вядомыя ва Ўкраіне і ў Беларусі літаратары. З паэткай у чацьвёртым пакаленьні сустрэўся Міхась Скобла.
Міхась Скобла: “Аксана, творчая дынастыя Спрынчаноў – факт унікальны ў гісторыі беларускай літаратуры. А ці лёгка быць патомнай паэткай?”
Аксана Спрынчан: “Патомны – гэта калі штогод выдаваць па тому, па тому, па тому (сьмяецца)… Нядаўна я даведалася, што мой прапрадзед, які жыў ва Ўкраіне, пісаў вершы па-ўкраінску. Ён увогуле быў цікавым чалавекам, расьпісваў цэрквы, фатаграфаваў. Так што ў роде Спрынчаноў чатыры паэты, якія пісалі й пішуць на трох мовах: па-ўкраінску, па-расейску і па-беларуску. Быць патомным паэтам і лёгка, і нялёгка, як і ўсё ў гэтым жыцьці. Існуе ў грамадзтве пэўнае стаўленьне да дзеда, да бацькі, часам гэта пераносіцца на мяне. Так, мы ўсе Спрынчаны, але мы вельмі розныя як паэты”.
Скобла: “Падазраю, што ў сям’і расейскамоўных літаратараў размаўлялі па-расейску. Як ты прыйшла да беларускай мовы?”
Спрынчан: “Я навучылася беларускай мове пераважна ў школе – на ўроках роднай літаратуры. У мяне была цудоўная настаўніца беларускай мовы, і ўжо з шостае клясы я сама хацела выкладаць родную мову й літаратуру. Дзед і бацька працавалі ў выдавецтве, дзед вельмі шмат перакладаў беларускіх паэтаў. Ён, дарэчы, і бацьку схіляў да беларушчыны, раіў яму паступаць на беларускае аддзяленьне філфаку. Але ён усё ж пайшоў на расейскае, і толькі яго дачка абрала беларускую мову. Бацька прыносіў дахаты горы беларускамоўных рукапісаў, часам трэба было падчытваць услых. Прыходзілі часта беларускія паэты да нас. Так што беларуская мова ў нашай хаце ўвесь час гучала”.
Скобла: “Твой дзед Браніслаў Спрынчан заўсёды падкрэсьлена размаўляе па-расейску, ды яшчэ з такім характэрным “оканьнем”. Ці не ўспрыняў ён тваю творчасьць, як пэўную здраду ўнучкі – дзеду?”
Спрынчан: “Адназначна – не. Ён хацеў, каб і сын ягоны Вадзім, мой бацька, пісаў па-беларуску. Ён заўсёды выступаў за беларускую мову, і цяпер ён на памяць столькі беларускіх вершаў ведае! Больш, чым любы паэт беларускі”.
Скобла: “Ты – маладая маці, тваёй дачушцы восем месяцаў. Пампэрсы, вымушаныя бяссоньні, дзіцячыя капрызы – ці не засланіла ўсё гэта для цябе літаратурную творчасьць? Я ведаў многіх таленавітых аўтарак, якія са стварэньнем сям’і перасталі пісаць. Як з гэтым у цябе?”
Спрынчан: “Не, дачушка мяне ад літаратуры не адхіліла і не адхіліць. Яна – анёлак, днём вясёлая, актыўная, добра сьпіць па начах, стараецца не перашкаджаць маме. Наадварот, яна мне дапамагае паглядзець на сьвет са зьдзіўленьнем, убачыць тое, пра што я ўжо забылася. Пад яе “ўплывам” я пачала пісаць дзіцячыя вершы. Так што не перашкаджае, а спрыяе”.
Скобла: “Разам з паэтам Зьмітром Арцюхом вы займаецеся арганізацыяй розных літаратурных імпрэзаў, дапамагаеце камусьці наладзіць творчую вечарыну. Што вам гэта дае? Чаму вы гэта робіце ў наш прагматычны час?”
Спрынчан: “Нават у прагматычны час мне хочацца ствараць людзям сьвята. Мне падабаецца сабраць разам цікавых людзей. Гэта ўжо сталася арганічнай часткай майго жыцьця. Я не магу не пісаць і не магу не ладзіць нейкія вечарыны. Скажам, у Музэі Максіма Багдановіча мы ладзім пачаргова сустрэчы з паэтамі, якія нарадзіліся пад аднолькавымі знакамі задыяку. Як творцы – яны ўсе розныя. А вось як у людзей, у іх пэўныя рысы часам супадаюць, за гэтым цікава паназіраць”.
Скобла: “Нядаўна ў нашай Акадэміі навук быў складзены сьпіс сацыяльна значнай літаратуры, які не спадабаўся ўладам (там значацца імёны Натальлі Арсеньневай, Ларысы Геніюш, Васіля Быкава). Наўрад ці сьпіс гэты ўлічаць пры складаньні плянаў у дзяржвыдавецтвах. Складзіце свой міні-сьпіс – назавіце, скажам, пяць аўтараў, якіх, на вашу думку, неабходна неадкладна выдаць”.
Спрынчан: “Паколькі я вучылася ў асьпірантуры акадэмічнага Інстытуту літаратуры, то, думаю, скласьці такі “сьпіс” маю права. Мне здаецца, што даўно насьпеў час выдаць акадэмічны Збор твораў Уладзімера Дубоўкі (недапісаная мной дысэртацыя – якраз па ягонай творчасьці). Прыйшоў час выдаць поўнага Ўладзімера Жылку, збор твораў Алеся Разанава. І ня шкодзіла б выдаць кнігі Сяргея Верацілы й Галіны Дубянецкай. Яны пішуць даўно, пішуць цікава, арыгінальна, а кніг сваіх да гэтай пары ня маюць. Я б выправіла гэтую гістарычную несправядлівасьць”.
АКСАНА СПРЫНЧАН. З НОВЫХ ВЕРШАЎ
* * *
Разнасьцежаныя дзьверы царквы,
ніхто не заходзіць...
І я праяжджаю міма
і толькі шапчу:
«Божа, памілуй...»
Нібыта з малітвы, словы кіроўцы:
«Плошча Свабоды».
Дзьверы адчыняюцца,
ніхто не выходзіць...
* * *
Апошняя кветка язьміну
вось-вось у нябёсы памкнецца
пад марш пахавальны восаў...
Старая зьбірае тару,
нэктар зьбірае пчала...
І хто пакладзе сабе ў рот
перадсьмяротны мёд,
ня ведае
аніхто,
хто тару здасьць ад яго...
А труцень
зь лянотным ценем,
а труны
зь ільном вакол цела...
І слоікі ёсьць ад мёду,
і ёсьць бутэлькі ад гора...
* * *
Ты мяне ратаваў
ад шэршня,
я цябе ратавала
ад шэрасьці,
ад зашэрхласьці адзіноты,
я дарыла табе самоту,
даравала табе – са-мной-ты,
паэтычнаю і празаічнай,
трагедыйнаю і камічнай,
ашалелаю і вясёлай,
шашаль труны тачыў
нам новыя…
Шэдэўральна
яны рассыпаліся,
як да шчасьця ў жыцьці
дакраналіся…
* * *
Cтамілася
глядзець у акно –
падышла да суседняга.
І за ім тое ж самае...
Стамілася
глядзець у неба –
зірнула ў калюгу.
І ёю плылі аблокі...
Стамілася
глядзець у люстэрка –
паглядзела ў вочы каханага.
Пакуль кахаю(ць) – прыгожая...
Стамілася
глядзець у сябе –
няма куды падзецца...
І зноўку гляджу
ў акно і акно,
у неба і ягонае адлюстраваньне,
у люстэрка і нябёсы вачэй.
Кінесься з акна –
душа адляціць у неба,
зірнуўшы на разьвітаньне
ў калюгу з аблокамі,
люстэрка завесяць,
зь нябёсаў вачэй закрапае дождж.
А акно застанецца
шчасьлівым.
Суседняе.
І за ім
тое ж самае...
КРЫТЫКА
ГАННА КІСЬЛІЦЫНА. У ЦЕНЮ АНЁЛА
Максім Клімковіч, Уладзімер Сьцяпан. Цень анёла / Маладосьць, № 1-3, 2008.
Цягам апошніх дзесяці дзён адбылося адразу некалькі цікавых літаратурных падзеяў. Яны прайшлі досыць непрыкметна.
Спачатку я трапіла на ўручэньне дыплёму за лепшую публікацыю вершаў, якую ўручаў “тоўсты” расейскі часопіс “Современная поэзия” Андрэю Хадановічу. Пасьля прачытала абвестку пра тое, што Максім Клімковіч і Ўладзімер Сцяпан уганараваны спэцыяльным прызам ад беларусаў Масквы за лепшы гістарычны раман. А потым з сайту паўночнаамэрыканскай асацыяцыі беларускіх дасьледаваньняў даведалася, што стала ўладальніцай прэміі імя Зоры Кіпель.
Што аб’ядноўвае гэтыя прыемныя з усіх бакоў падзеі? Тое, што прызнаньне аўтары атрымалі звонку. А беларусы? А беларусы па-ранейшаму скардзяцца на тое, што “нічога ня маюць”. Наш нацыянальна-культурніцкі мазахізм, на мой погляд, ужо патрабуе адмысловага вывучэньня, і, па-шчырасьці, я ня бачу шляхоў яго пераадольваньня. Прынамсі, крытыка ня здольная пераканаць чытачоў у тым, што тут і цяпер нехта здольны рабіць цікавы літаратурны прадукт. Такі, напрыклад, як раман Клімковіча і Сьцяпана “Цень анёла”, які друкаваўся ў першых трох нумарах “Маладосьці” за гэты год.
Прызнаюся, я не вялікая прыхільніца ані часопісу “Маладосьць”, ані прыгодніцкай літаратуры. Бо раман, прэміяваны як гістарычны, безумоўна адносіцца да авантурна-прыгодніцкай літаратуры, той самай, на адсутнасьць якой так любіць наракаць наш чытач. Аднак я ня стаўлю пад сумнеў дакладнасьць гістарычных крыніцаў, якія былі скарыстаныя аўтарамі. І ўсё ж, дзеля праўды, заўважу, што не мінуўшчына зьяўляецца аб’ектам гэтага захапляльна-інтрыгоўнага чытва. З гвалтоўнымі сьмерцямі – іх нават цяжка падлічыць, пагонямі – як мінімум тры аўтадарожных здарэньні зь лятальным вынікам, крадзяжамі – ад манастырскага золата да фотанэгатываў. А яшчэ зь вялікімі каханьнямі – прычым зь першага погляду, і ўдала дазаванай містыкай.
Сярод чарады герояў асобна варта выдзеліць анёла, таго самага, чый цень даў ня толькі назву твору, але і непасрэдна ўдзельнічаў у развіцьці ладнай часткі падзеяў. Прынамсі на яго рахунак – за адсутнасьцю іншых тлумачэньняў – я запісала нават зьнікненьне трупа аднаго з галоўных герояў зь лядоўні моргу. Тым, хто знаёмы з “бандыянай” Яна Флемінга не па кіно, а па кнігах, гэты нябачны, але адчувальны анёл здасца знаёмым. Цікава, што як і ўсе пэрсанажы раману, ён мае свайго двайніка з апавядальна-гістарычнага мінулага…У дадзеным выпадку яго “прататып” трымаў сьвечку на карціне Дзюрэра. Увогуле злучэньне-перацяканьне вобразаў і падзей – адна з самых цікавых адметнасьцяў раману, які завязваецца ажно ў сямнаццатым стагодзьдзі.
“На сьцяне кармэліцкага сабору, збудаванага ў Мсьціславе ў гонар Дзевы Марыі, ёсьць дзьве фрэскі. На адной невядомы жывапісец, мяркуючы па стылі італьянец, намаляваў захоп горада Мсьціслава ў 1654 годзе войскамі князя Трубяцкога. На другой – жахлівай у сваёй выразнасьці – разьню мсьціслаўскіх ксяндзоў. Варожыя войскі, калі захапілі і падпалілі горад, выразалі ўсіх, ці не да апошняга, каталіцкіх сьвятароў. Катавалі, шукалі схаваныя імі скарбы. Перастараліся каты князя Трубяцкога, занадта шчыравалі… Скарб шукалі доўга і ўпарта. І хто толькі ні шчыраваў у спадзяваньні на зьменлівую ўдачу. І мясцовыя рупліўцы, і з ваколіц людзі, і прыежджая набрыдзь… За доўгія гады беспасьпяховых пошукаў – фактаў, якія абверглі б існаваньне вялікага скарбу, не дадалося. А вось тых, якія пераконвалі ў існаваньні езуіцкага золата, толькі пабольшала. Падзеі 1654 году адсунуліся ў часе далёка, але не забыліся…”
Другая гістарычная кропка, праз якую рухаецца імклівая нітка гэтага твору, – пасьлярэвалюцыйны тэрор. Частка сюжэту, якая прыпадае на гэты пэрыяд, выпісана, як на мой густ, найбольш падрабязна і пераканальна. Прынамсі, псыхалягічныя замалёўкі, якія б выходзілі за межы дынамічных схемаў сучаснага “экшану”, я сустрэла толькі тут. Разумеючы, што дэтэктыўна-прыгодніцкая літаратура – ня той жанр, які вымагае “чалавеказнаўства”, усё ж адзначу вельмі запамінальны момант, калі падчас вобшуку ў сьвятара яго сын аддае рабаўнікам-рэвалюцыянэрам свой скарб – драўлянага коніка, бляшанку з-пад манпасье, павелічальнае шкло, цьвічкі, калейдаскоп, каляровыя алоўкі, фаянсавага анёла…
Не сакрэт, што Максім Клімковіч і Ўладзімір Сьцяпан – сталыя аўтары вострасюжэтнай літаратуры на расейскай мове. Можа, таму апісаньні пагоняў і боек удаліся ім болей, чым дыялёгі, якія вызначаюцца пэўным вульгарызмам, які могуць быць апраўданыя хіба ў той частцы, дзе падзеі кранаюць вясну сорак пятага і сучаснасьць. Аднак нават зробленыя аўтарам пазначэньні – гаварыў з выразным польскім, ці слабым нямецкім, ці нават з паўднёваамэрыканскім акцэнтам – мала мяняюць уражаньне: у гэтым шматфігурным рамане дзейнічаюць шмат пэрсанажаў, а гаворыць адзін. Напрыклад, так: “Маць тваю, новы рухавік, і на табе, кірагаз галімы, спакуха хлопец”.
Некаторыя месцы раману нагадваюць анэкдоты, некаторыя – што прыемна – укручаныя ў сюжэт грэгерыі Ўладзімера Сьцяпана. У любым выпадку, нягледзячы на густапралітую кроў старых і дзяцей, – раман атрымаўся вясёлым. Адны імёны чаго вартыя – Ганна Мятліцкая, Сяргей Іванавіч Дубавіцкі, Эдуард Тарлецкі… Шукайце, купляйце, чытайце – можа знойдзеце і сваё.
АЛЯКСАНДРА МАКАВІК: “ЗАКЛІКАЮ ЧЫТАЧОЎ РАЗБУРЫЦЬ ПЭСЫМІЗМ БЕЛАРУСКІХ ВЫДАЎЦОЎ”
Цяперашняе пакаленьне беларускіх дзяцей будзе чытаць кнігі Астрыд Ліндгрэн на роднай мове – нядаўна ў Нацыянальнай бібліятэцы адбылася прэзэнтацыя перакладу адной з самых знакамітых яе аповесьцяў “Піпі Доўгаяпанчоха”. З нагоды выхаду кнігі ў Менск адмыслова са Швэцыі прыяжджалі перакладчык Дзьмітры Плакс, дасьледчыца творчасьці Астрыд Ліндгрэн Ула Лундквіст і дачка пісьменьніцы Карын Нюман. Піпі загаварыла па-беларуску, дзякуючы намаганьням вялікай групы зацікаўленых асобаў, а каардынавала працу Аляксандра Макавік. Зь ёй сустрэлася Валянціна Аксак.
Валянціна Аксак: “У прэсавым рэлізе да прэзэнтацыі “Піпі Доўгаяпанчоха” распавядаецца пра аўтарку, перакладчыка са швэцкай Дзьмітра Плакса, рэдактара Юрася Бушлякова, мастака Генадзя Мацура, карэктарку Галіну Рабянкову, аўтарку ілюстрацый Інгрыд Ванг Нюман, гасьцей прэзэнтацыі. Аля няма ні слова пра ініцыятарку ўсёй гэтай справы і кіраўнічку праекту Аляксандру Макавік. Давайце выправім гэтую несправядлівасьць і раскажам, як і з чаго пачаўся шлях Піпі да беларускага чытача?”
Аксак: “Швэдзкая казачніца напісала больш чатырох дзясяткаў кнігаў, а чаму для першага выданьня свайго праекту вы выбралі менавіта гэты яе твор?”
Макавік: “Я думаю, што гэта – адна з самых папулярных кніг у гісторыі літаратуры ўвогуле. Кніга вельмі сьмешная, але што цікава – яе магло і ня быць. Астрыд Ліндгрэн у дзяцінстве называлі Сэльмай Лягерлёф і казалі, што яна, як вырасьце, то будзе таксама пісьменьніцай. Таму яна вырашыла для сябе, што ніколі ня будзе нічога пісаць. А гэтая кніжка – плён хваробы і няшчаснага выпадку. Захварэла на запаленьне лёгкіх дачка і запатрабавала ад маці расказваць ёй незвычайныя гісторыі, а пасьля Астрыд сама пасьлізнулася на коўзкім лёдзе і пашкодзіла нагу. Лежачы ў ложку, вырашыла запісаць гісторыю пра Піпі, якую распавядала дачцэ.
Нашы суседзі маюць нават некалькі перакладаў гэтай кніжкі. 63 гады яна выдаецца мільённымі накладамі ва ўсім сьвеце. Цікавае супадзеньне: за 63 гады яна перакладзеная на 63 мовы, а першы беларускі пераклад на 64 годзе з часу першага выданьня на радзіме стаў 64 іншамоўным выданьнем”.
Аксак: “А як вы лічыце, чаму так доўга ўсясьветна вядомы дзіцячы бэстсэлер не цікавіў беларускіх выдаўцоў?”
Макавік: “Нават і ня ведаю. Цяжкая сытуацыя апошніх гадоў, калі вельмі мала перакладаецца ў нас замежнае літаратуры, пагатоў дзіцячае. Калі выдаецца дзіцячая кніжка, то ўвогуле спэцыфічныя патрабаваньні да яе. Калі падыходзіць па-сапраўднаму, то яна мусіць быць у цьвёрдай вокладцы, з каляровымі ілюстрацыямі – ня так і проста гэта ўсё. Я зьвярталася з гэтаю кнігай да розных выдаўцоў, і яны былі вялікімі пэсымістамі, што да пэрспэктываў распаўсюду. Казалі: ой, гэта ніхто ня купіць, у нас тут ёсьць іншая дзіцячая кніжка, якая ляжыць на складзе гадамі, і мы ня хочам зноў у такое ўвязвацца. Магчыма, менавіта з такіх практычных прычынаў Піпі і не было дагэтуль па-беларуску. Таму я ўвесь час заклікаю беларускіх чытачоў разбураць гэтыя пэсымістычныя ўяўленьні выдаўцоў...”
Аксак: “... і чытаць кнігу “Піпі Доўгаяпанчоха”. Дарэчы, пра імя галоўнай гераіні. Ужо некалькі пакаленьняў беларускіх дзяцей ведаюць яе з расейскамоўных перакладаў як Пэпі. У беларускім варыянце яна Піпі. А як насамрэч у арыгінале?”
Макавік: “Насамрэч яна завецца Піпі, а прозьвішча мае Доўгаяпанчоха. І ў найбольш нам вядомым расейскім перакладзе Ліліяны Лунгіной яна сапраўды Пэпі. Але ёсьць яшчэ іншы расейскі пераклад Людмілы Браўдэ, дзе яна Піпі. Гэты пераклад выйшаў, здаецца, у 1993 годзе і таксама як бы аднавіў гістарычную справядлівасьць, што нарэшце па-расейску гэтую дзяўчынку правільна назвалі. Тое ж самае ці падобнае адбылося ў Польшчы. Там яе пераклалі дастаткова хутка па выхадзе арыгіналу, дзесьці ў пачатку 50-х. І называлася яна Фізя Панчашанка, але празь некалькі гадоў палякі аднавілі імя арыгіналу, і кніга і гераіня сталі называцца Піпі Панчашанка”.
Аксак: “Калі мы ўжо загаварылі пра мову арыгіналу і перакладу, то не магу не спытацца ў вас як надзвычай дасьведчанага рэдактара і карэктара, наколькі вас задаволіў пераклад Дзьмітра Плакса, які на сёньняшні дзень у нас – адзін зь нямногіх, хто вольна валодае, апрача беларускае, швэдзкаю літаратурнаю мовай?”
Макавік: “Я думаю, што гэта – даволі ўдалы пераклад. Ён і творчы, і ён улічвае асаблівасьці аўдыторыі дзяцей, якія будуць гэта чытаць. Дзьмітры выпрабоўваў пераклад на сваім пяцігадовым сыне. Сыну былі сьмешныя гісторыі пра Піпі, так што дастаткова жыва яго бацька ўсё пераклаў. Я хачу сказаць, што немалая заслуга тут належыць рэдактару кнігі Юрасю Бушлякову, які ўвесь час раіўся пра нейкія рэчы зь перакладчыкам, яны абмяркоўвалі варыянты. Так што гэта сумесная праца некалькіх людзей”.
Аксак: “Свой праект вы задумвалі, пэўна, ня дзеля адной кнігі Астрыд Ліндгрэн. Ад чаго ці ад каго залежыць, ці будуць беларускія дзеці мець магчымасьць чытаць на роднай мове іншыя кнігі швэдзкае казачніцы?”
Макавік: “Напэўна, гэта залежыць ад вельмі многіх рэчаў і найперш, відаць, ад жаданьня людзей, якія могуць усё гэта рабіць, якія зацікаўленыя ў працэсе і захопленыя тым, што ствараюць. У маім выпадку гэта былі амаль што ўсе сябры, якіх захапіла гэтая ідэя”.
Аксак: “А ці залежыць працяг праекту ад чытачоў?”
Макавік: “Ад чытачоў ён залежыць у першую чаргу. Калі ім будзе цікава чытаць “Піпі Доўгуюпанчоху” на беларускай мове, калі кніга ня будзе ляжаць на складзе, як мяне палохалі некаторыя выдаўцы, то, напэўна, хутчэй будуць зьяўляцца і іншыя кніжкі”.
АЎТАР І ТВОР
АКСАНА СПРЫНЧАН: “У РОДЗЕ СПРЫНЧАНОЎ – ЧАТЫРЫ ПАЭТЫ”
Прафэсійная дынастыя, – патомны настаўнік, ці патомны вайсковец, – зьява не такая ўжо й рэдкая ў нашым грамадзтве. А вось Аксана Спрынчан – патомная паэтка. Ейныя прапрадзед, дзед і бацька – вядомыя ва Ўкраіне і ў Беларусі літаратары. З паэткай у чацьвёртым пакаленьні сустрэўся Міхась Скобла.
Міхась Скобла: “Аксана, творчая дынастыя Спрынчаноў – факт унікальны ў гісторыі беларускай літаратуры. А ці лёгка быць патомнай паэткай?”
Скобла: “Падазраю, што ў сям’і расейскамоўных літаратараў размаўлялі па-расейску. Як ты прыйшла да беларускай мовы?”
Спрынчан: “Я навучылася беларускай мове пераважна ў школе – на ўроках роднай літаратуры. У мяне была цудоўная настаўніца беларускай мовы, і ўжо з шостае клясы я сама хацела выкладаць родную мову й літаратуру. Дзед і бацька працавалі ў выдавецтве, дзед вельмі шмат перакладаў беларускіх паэтаў. Ён, дарэчы, і бацьку схіляў да беларушчыны, раіў яму паступаць на беларускае аддзяленьне філфаку. Але ён усё ж пайшоў на расейскае, і толькі яго дачка абрала беларускую мову. Бацька прыносіў дахаты горы беларускамоўных рукапісаў, часам трэба было падчытваць услых. Прыходзілі часта беларускія паэты да нас. Так што беларуская мова ў нашай хаце ўвесь час гучала”.
Скобла: “Твой дзед Браніслаў Спрынчан заўсёды падкрэсьлена размаўляе па-расейску, ды яшчэ з такім характэрным “оканьнем”. Ці не ўспрыняў ён тваю творчасьць, як пэўную здраду ўнучкі – дзеду?”
Спрынчан: “Адназначна – не. Ён хацеў, каб і сын ягоны Вадзім, мой бацька, пісаў па-беларуску. Ён заўсёды выступаў за беларускую мову, і цяпер ён на памяць столькі беларускіх вершаў ведае! Больш, чым любы паэт беларускі”.
Скобла: “Ты – маладая маці, тваёй дачушцы восем месяцаў. Пампэрсы, вымушаныя бяссоньні, дзіцячыя капрызы – ці не засланіла ўсё гэта для цябе літаратурную творчасьць? Я ведаў многіх таленавітых аўтарак, якія са стварэньнем сям’і перасталі пісаць. Як з гэтым у цябе?”
Спрынчан: “Не, дачушка мяне ад літаратуры не адхіліла і не адхіліць. Яна – анёлак, днём вясёлая, актыўная, добра сьпіць па начах, стараецца не перашкаджаць маме. Наадварот, яна мне дапамагае паглядзець на сьвет са зьдзіўленьнем, убачыць тое, пра што я ўжо забылася. Пад яе “ўплывам” я пачала пісаць дзіцячыя вершы. Так што не перашкаджае, а спрыяе”.
Скобла: “Разам з паэтам Зьмітром Арцюхом вы займаецеся арганізацыяй розных літаратурных імпрэзаў, дапамагаеце камусьці наладзіць творчую вечарыну. Што вам гэта дае? Чаму вы гэта робіце ў наш прагматычны час?”
Спрынчан: “Нават у прагматычны час мне хочацца ствараць людзям сьвята. Мне падабаецца сабраць разам цікавых людзей. Гэта ўжо сталася арганічнай часткай майго жыцьця. Я не магу не пісаць і не магу не ладзіць нейкія вечарыны. Скажам, у Музэі Максіма Багдановіча мы ладзім пачаргова сустрэчы з паэтамі, якія нарадзіліся пад аднолькавымі знакамі задыяку. Як творцы – яны ўсе розныя. А вось як у людзей, у іх пэўныя рысы часам супадаюць, за гэтым цікава паназіраць”.
Скобла: “Нядаўна ў нашай Акадэміі навук быў складзены сьпіс сацыяльна значнай літаратуры, які не спадабаўся ўладам (там значацца імёны Натальлі Арсеньневай, Ларысы Геніюш, Васіля Быкава). Наўрад ці сьпіс гэты ўлічаць пры складаньні плянаў у дзяржвыдавецтвах. Складзіце свой міні-сьпіс – назавіце, скажам, пяць аўтараў, якіх, на вашу думку, неабходна неадкладна выдаць”.
Спрынчан: “Паколькі я вучылася ў асьпірантуры акадэмічнага Інстытуту літаратуры, то, думаю, скласьці такі “сьпіс” маю права. Мне здаецца, што даўно насьпеў час выдаць акадэмічны Збор твораў Уладзімера Дубоўкі (недапісаная мной дысэртацыя – якраз па ягонай творчасьці). Прыйшоў час выдаць поўнага Ўладзімера Жылку, збор твораў Алеся Разанава. І ня шкодзіла б выдаць кнігі Сяргея Верацілы й Галіны Дубянецкай. Яны пішуць даўно, пішуць цікава, арыгінальна, а кніг сваіх да гэтай пары ня маюць. Я б выправіла гэтую гістарычную несправядлівасьць”.
АКСАНА СПРЫНЧАН. З НОВЫХ ВЕРШАЎ
* * *
Разнасьцежаныя дзьверы царквы,
ніхто не заходзіць...
І я праяжджаю міма
і толькі шапчу:
«Божа, памілуй...»
Нібыта з малітвы, словы кіроўцы:
«Плошча Свабоды».
Дзьверы адчыняюцца,
ніхто не выходзіць...
* * *
Апошняя кветка язьміну
вось-вось у нябёсы памкнецца
пад марш пахавальны восаў...
Старая зьбірае тару,
нэктар зьбірае пчала...
І хто пакладзе сабе ў рот
перадсьмяротны мёд,
ня ведае
аніхто,
хто тару здасьць ад яго...
А труцень
зь лянотным ценем,
а труны
зь ільном вакол цела...
І слоікі ёсьць ад мёду,
і ёсьць бутэлькі ад гора...
* * *
Ты мяне ратаваў
ад шэршня,
я цябе ратавала
ад шэрасьці,
ад зашэрхласьці адзіноты,
я дарыла табе самоту,
даравала табе – са-мной-ты,
паэтычнаю і празаічнай,
трагедыйнаю і камічнай,
ашалелаю і вясёлай,
шашаль труны тачыў
нам новыя…
Шэдэўральна
яны рассыпаліся,
як да шчасьця ў жыцьці
дакраналіся…
* * *
Cтамілася
глядзець у акно –
падышла да суседняга.
І за ім тое ж самае...
Стамілася
глядзець у неба –
зірнула ў калюгу.
І ёю плылі аблокі...
Стамілася
глядзець у люстэрка –
паглядзела ў вочы каханага.
Пакуль кахаю(ць) – прыгожая...
Стамілася
глядзець у сябе –
няма куды падзецца...
І зноўку гляджу
ў акно і акно,
у неба і ягонае адлюстраваньне,
у люстэрка і нябёсы вачэй.
Кінесься з акна –
душа адляціць у неба,
зірнуўшы на разьвітаньне
ў калюгу з аблокамі,
люстэрка завесяць,
зь нябёсаў вачэй закрапае дождж.
А акно застанецца
шчасьлівым.
Суседняе.
І за ім
тое ж самае...
КРЫТЫКА
ГАННА КІСЬЛІЦЫНА. У ЦЕНЮ АНЁЛА
Максім Клімковіч, Уладзімер Сьцяпан. Цень анёла / Маладосьць, № 1-3, 2008.
Спачатку я трапіла на ўручэньне дыплёму за лепшую публікацыю вершаў, якую ўручаў “тоўсты” расейскі часопіс “Современная поэзия” Андрэю Хадановічу. Пасьля прачытала абвестку пра тое, што Максім Клімковіч і Ўладзімер Сцяпан уганараваны спэцыяльным прызам ад беларусаў Масквы за лепшы гістарычны раман. А потым з сайту паўночнаамэрыканскай асацыяцыі беларускіх дасьледаваньняў даведалася, што стала ўладальніцай прэміі імя Зоры Кіпель.
Што аб’ядноўвае гэтыя прыемныя з усіх бакоў падзеі? Тое, што прызнаньне аўтары атрымалі звонку. А беларусы? А беларусы па-ранейшаму скардзяцца на тое, што “нічога ня маюць”. Наш нацыянальна-культурніцкі мазахізм, на мой погляд, ужо патрабуе адмысловага вывучэньня, і, па-шчырасьці, я ня бачу шляхоў яго пераадольваньня. Прынамсі, крытыка ня здольная пераканаць чытачоў у тым, што тут і цяпер нехта здольны рабіць цікавы літаратурны прадукт. Такі, напрыклад, як раман Клімковіча і Сьцяпана “Цень анёла”, які друкаваўся ў першых трох нумарах “Маладосьці” за гэты год.
Прызнаюся, я не вялікая прыхільніца ані часопісу “Маладосьць”, ані прыгодніцкай літаратуры. Бо раман, прэміяваны як гістарычны, безумоўна адносіцца да авантурна-прыгодніцкай літаратуры, той самай, на адсутнасьць якой так любіць наракаць наш чытач. Аднак я ня стаўлю пад сумнеў дакладнасьць гістарычных крыніцаў, якія былі скарыстаныя аўтарамі. І ўсё ж, дзеля праўды, заўважу, што не мінуўшчына зьяўляецца аб’ектам гэтага захапляльна-інтрыгоўнага чытва. З гвалтоўнымі сьмерцямі – іх нават цяжка падлічыць, пагонямі – як мінімум тры аўтадарожных здарэньні зь лятальным вынікам, крадзяжамі – ад манастырскага золата да фотанэгатываў. А яшчэ зь вялікімі каханьнямі – прычым зь першага погляду, і ўдала дазаванай містыкай.
Сярод чарады герояў асобна варта выдзеліць анёла, таго самага, чый цень даў ня толькі назву твору, але і непасрэдна ўдзельнічаў у развіцьці ладнай часткі падзеяў. Прынамсі на яго рахунак – за адсутнасьцю іншых тлумачэньняў – я запісала нават зьнікненьне трупа аднаго з галоўных герояў зь лядоўні моргу. Тым, хто знаёмы з “бандыянай” Яна Флемінга не па кіно, а па кнігах, гэты нябачны, але адчувальны анёл здасца знаёмым. Цікава, што як і ўсе пэрсанажы раману, ён мае свайго двайніка з апавядальна-гістарычнага мінулага…У дадзеным выпадку яго “прататып” трымаў сьвечку на карціне Дзюрэра. Увогуле злучэньне-перацяканьне вобразаў і падзей – адна з самых цікавых адметнасьцяў раману, які завязваецца ажно ў сямнаццатым стагодзьдзі.
“На сьцяне кармэліцкага сабору, збудаванага ў Мсьціславе ў гонар Дзевы Марыі, ёсьць дзьве фрэскі. На адной невядомы жывапісец, мяркуючы па стылі італьянец, намаляваў захоп горада Мсьціслава ў 1654 годзе войскамі князя Трубяцкога. На другой – жахлівай у сваёй выразнасьці – разьню мсьціслаўскіх ксяндзоў. Варожыя войскі, калі захапілі і падпалілі горад, выразалі ўсіх, ці не да апошняга, каталіцкіх сьвятароў. Катавалі, шукалі схаваныя імі скарбы. Перастараліся каты князя Трубяцкога, занадта шчыравалі… Скарб шукалі доўга і ўпарта. І хто толькі ні шчыраваў у спадзяваньні на зьменлівую ўдачу. І мясцовыя рупліўцы, і з ваколіц людзі, і прыежджая набрыдзь… За доўгія гады беспасьпяховых пошукаў – фактаў, якія абверглі б існаваньне вялікага скарбу, не дадалося. А вось тых, якія пераконвалі ў існаваньні езуіцкага золата, толькі пабольшала. Падзеі 1654 году адсунуліся ў часе далёка, але не забыліся…”
Другая гістарычная кропка, праз якую рухаецца імклівая нітка гэтага твору, – пасьлярэвалюцыйны тэрор. Частка сюжэту, якая прыпадае на гэты пэрыяд, выпісана, як на мой густ, найбольш падрабязна і пераканальна. Прынамсі, псыхалягічныя замалёўкі, якія б выходзілі за межы дынамічных схемаў сучаснага “экшану”, я сустрэла толькі тут. Разумеючы, што дэтэктыўна-прыгодніцкая літаратура – ня той жанр, які вымагае “чалавеказнаўства”, усё ж адзначу вельмі запамінальны момант, калі падчас вобшуку ў сьвятара яго сын аддае рабаўнікам-рэвалюцыянэрам свой скарб – драўлянага коніка, бляшанку з-пад манпасье, павелічальнае шкло, цьвічкі, калейдаскоп, каляровыя алоўкі, фаянсавага анёла…
Не сакрэт, што Максім Клімковіч і Ўладзімір Сьцяпан – сталыя аўтары вострасюжэтнай літаратуры на расейскай мове. Можа, таму апісаньні пагоняў і боек удаліся ім болей, чым дыялёгі, якія вызначаюцца пэўным вульгарызмам, які могуць быць апраўданыя хіба ў той частцы, дзе падзеі кранаюць вясну сорак пятага і сучаснасьць. Аднак нават зробленыя аўтарам пазначэньні – гаварыў з выразным польскім, ці слабым нямецкім, ці нават з паўднёваамэрыканскім акцэнтам – мала мяняюць уражаньне: у гэтым шматфігурным рамане дзейнічаюць шмат пэрсанажаў, а гаворыць адзін. Напрыклад, так: “Маць тваю, новы рухавік, і на табе, кірагаз галімы, спакуха хлопец”.
Некаторыя месцы раману нагадваюць анэкдоты, некаторыя – што прыемна – укручаныя ў сюжэт грэгерыі Ўладзімера Сьцяпана. У любым выпадку, нягледзячы на густапралітую кроў старых і дзяцей, – раман атрымаўся вясёлым. Адны імёны чаго вартыя – Ганна Мятліцкая, Сяргей Іванавіч Дубавіцкі, Эдуард Тарлецкі… Шукайце, купляйце, чытайце – можа знойдзеце і сваё.
