Наглая сьмерць

На ўезьдзе ў гэтую маленькую вёсачку стаяць два крыжы. Адзін высокі, драўляны, з укосінай пасярэдзіне, якая ў нашых краях стала прыкметай праваслаўя. Другі крыж — невысокі, з каменнай крошкі. Але вось надпіс на ім прымусіць задумацца кожнага. Цытую, як напісана: «Од наглай и неспадеванай сьмерти сохрани нас госпади». З надпісу можна разумець, што ў вёсцы жывуць людзі, для якіх кірылічнае пісьмо не чужое. Слова «неспадеванай» беспамылкова сьведчыць, што тут жывуць беларусы. А вось што азначае «наглая сьмерць»? Такую характарыстыку сьмерці я на помніку сустракаю ўпершыню.

Паэт Андрэй Хадановіч жартаваў, што на Падляшшы жывуць такія самыя беларусы, як і ў нас. Праўда, гавораць па-польску, а ва ўсім астатнім яны такія самыя. У гэтым жарце ёсьць доля жарту. «Па-гарадзкому» гавораць, як і ў нас, у мястэчках і гарадах. А вось у вёсках прыродная мова нікуды не адступіла. І, зьвярнуўшыся да чалавека па-беларуску, чакайце адчыненых дзьвярэй і гасьцінна прапанаванай кавы. Як у хаце бабы Жэні, бадзёрай 80-гадовай старой. Дзеці разьехаліся па розных гарадах і краінах. Унукі жывуць у Нью-Ёрку і Брусэлі. Але, як кажа старая, родную мову не забываюць.

— А ці даўно паставілі гэты крыж?

— Ня памятаю. Але паставілі ўсёй вёскай. Усе склаліся.

— А хто такі надпіс прыдумаў?

— Ну, надпіс... Каб Бог захаваў ад агню ці ад чаго. Бо ўсё бывае.

Да старой завітала суседка-каталічка. Мяне як журналіста яна прыняла за карэспандэнта Радыё Рацыя. Ня толькі таму, што гавару па-беларуску. Але і таму, што гэта ўлюбёнае яе радыё. І, слухаючы яе дытырамбы на адрас «Рацыі», я радаваўся як за калегаў, так і за зусім не гаротны лёс роднага слова.

— З «Рацыі» больш даведаесься, чым з польскага радыё. Пра нашую старану.

— А ёсьць любімыя перадачы?

— «Крыначка», экумэнічная перадача. Стасункі паміж касьцёлам і царквой мяне цікавяць. Канцэрт па пажаданьнях у суботу. Песьні харошыя. Пра даўніну расказваюць.

Сынкаўцы

Але пакрысе наша размова выйшла на 40-я гады мінулага стагодзьдзя. Калі тут панавала «наглая сьмерць». Штопраўды, сям’ю Яўгеніі тая сьмерць абышла.

— Хадзілі тут начныя. Адным грошы трэба былі, другім ня ведаю што. Памятаю, прыехалі ноччу. Тата пад ложак схаваўся. Мама пайшла адчыняць. «Ліхтар маеш? Запалі ліхтар, дай і не выходзь з хаты». А яны пайшлі ў хлеў, дзе сьвінчо было. Сьвінчо закалолі, паклалі на воз. Мама бачыла, але каго там ноччу пазнаеш. Самі трасьліся ад страху. Падалі ліхтар. «Нікому не гавары». Ні суседзям, нікому. І паехалі.

Мая наступная суразмоўца — 70-гадовая Галіна Марчык. Хударлявая, прыгожая, усьмешлівая спадарыня. Народжаная ў 45-м годзе, з рэаліямі тых часоў Галіна знаёмая толькі па ўспамінах сваіх сваякоў. Але тых успамінаў хопіць не на адну кнігу.

— Хадзілі тут такія бандзёры. І яны толькі праваслаўных людзей, не каталікоў, мардавалі. Многа тады людзей выехала зь вёскі. Цэлымі вёскамі ўцякалі. Уцякалі, бо іх забівалі. Хаты палілі і цэлыя вёскі нават палілі. Такая была ўлада. У маіх бацькоў таксама хату спалілі. Гэта было ў 46-м, у 47-м годзе. На мае хрысьціны прыйшлі першы раз. Выбілі акно ў хаце. Даведаліся, што будуць хрысьціны. Бацьку пабілі. Дзеда пабілі. І пасьля калі зноў прыходзілі, то мужчыны ўцякалі з хаты. У хаце не начавалі. Толькі бабка была і мама зь дзецьмі. А потым на астатак узялі і спалілі. У 49-м годзе. У чым спалі, у тым і вышлі. Я гэта ўсё помню ўрыўкамі.

— Гэта бандытызм чынілі свае людзі, суседзі ці прышлыя?

— Свае суседзі. Са сваёй вёскі, з суседніх вёсак. Яны хацелі зьнішчыць на гэтых тэрыторыях праваслаўе.

— Я не магу гэтага зразумець.

— Я таксама не магу гэтага зразумець, для чаго гэта было? Хацелі зямлю ўзяць. Бо навошта ісьці кагосьці рабаваць?

— Гэтая рана ўжо зажыла?

— Не. Яна не зажыве ніколі. Бацька мусіў паўгода так уцякаць зь дзедам разам. А пасьля яшчэ спалілі. А мама з трыма малымі дзецьмі голыя засталіся на вуліцы. Гэта быў лістапад, холад. І гэта ніколі не зажывала. І ведаем, хто паліў. Але зь імі сустракаліся, руку падавалі. А зараз у тых людзей... Не дарма кажуць, што Бог карае. У аднаго з тых, што, будучы маладым хлопцам, вельмі шмат рабіў шкоды, то яму так выйшла — сын адзін памёр, другі сын іншага сына віламі забіў. Пасьля і таго сына скруціла сьмерць. Бог карае. У гэтай вёсцы нават звон калісьці вісеў. Каб бандзёраў ганяць. І ў той звон званілі. Усёй вёскай зьбіраліся. Бо тут вёска цалкам праваслаўная была.

А вось суседка Галіны, Марыя Марчык, ціхая, памяркоўная, невысокая кабета тыя паваенныя жахі памятае сама. «Наглая сьмерць» забрала яе роднага дзеда Марціна Мазурчыка.

— Тата пайшоў на вайну. Быў на вайне, а пасьля трапіў у лягер. У Аўшвіцы быў. А пасьля немцы забралі яго да работы. Як пайшоў на вайну, дык шэсьць гадоў не было яго ў хаце. А мы зь дзедам і з мамаю гадаваліся. А потым згарэла вёска, і мы пабудавалі, у зямлі выкапалі зямлянку. І жылі там. Вярнуўся тата ад немцаў. І прыйшлі гэтыя начныя і забілі дзеда ў той зямлянцы. І невядома за што. Мая старэйшая сястра вісела мо з гадзіну ў дзеда на плячах. Яны ўсё чакалі, а пасьля сказалі: «Пусьць, яму ніц не бэньдзе». Як толькі яна адпусьціла, дык дзеду адразу кулю ў лоб.

— За што?

— Казалі, што дзед выдаў некага. А потым, калі той вярнуўся з турмы, сказаў, што дзед нявінны. Дарма забілі. Выдаў ня дзед, а нехта іншы.

Вясна і лета 1945 году ў першую чаргу асацыюецца з канцом ІІ сусьветнай вайны, з радасьцю Перамогі, з пачаткам новага жыцьця. Але менавіта гэтая пара стала самай змрочнай для праваслаўных беларусаў Падляшша. У той час з Заходняй Беларусі пачаўся масавы сыход польскага насельніцтва і адступленьне атрадаў Арміі Краёвай. І праваслаўнае насельніцтва Падляшша стала ахвяраю для вымяшчэньня злобы. Маўляў, праваслаўны — значыць рускі. Людзей не ратавала нават тое, што іх сваякі былі ў польскім войску і ў нямецкім палоне. Як бацька маёй суразмоўніцы.

— Гэта значыць, бацька ваяваў у польскім войску, а польскія партызаны прыйшлі...

— І ў той зямляначцы дзеда забілі. А потым хадзілі абкрадалі. Пазабіралі ў мамы дзе што. Усё, што ткалі.

— Гэта былі чужыя людзі?

— А хто іх ведае? Але тут яны паразумеліся адны з аднымі.

— Гэтая рана зажыла?

— Не зажыла. Я пакуль спала, ня бачыла. Але сястра і да сёньня ня дасьць рады. Такія хваробы з сэрцам. Так перажывала, што яна вісела на дзедавай шыі і плакала. Але яны ўжо не жывуць, усе тыя. Адзін неяк прыйшоў да нашай хаты, мы ткалі сядзелі. Ён кажа: «Я яшчэ мушу аднаго рускага забіць». Такія яны мелі думкі. Перасьледавалі. Як мы калісць хадзілі на рэлігійныя сьвяты па вёсках сьпяваць, дык калючым дротам гарадзілі. Зьдзекаваліся над намі, што тут зробіш. А цяпер даюць узнагароды. За тое, што былі ў Арміі Краёвай і мардавалі.

— Але ў моладзі ўжо няма гэтай канфрантацыі, гэтага падзелу.

— Цяпер іначай троху. Але раней папросту ксяндзы так навучалі. Яны так навучалі... Каб людзей... Ужо цяпер яны іначай, бо ў нас многа стала зьмешаных сем’яў.

Якімі б рэлігійнымі ці палітычнымі прычынамі ні прыкрываліся бандыты, сапраўдныя матывы ў бандытаў усіх часоў і народаў былі самыя простыя і жыцейскія. Адабраць маёмасьць ці жывёлу. Мой наступны суразмоўца — Уладзімер Галіцкі. Ягонага бацьку, Аляксандра Галіцкага, забілі ў ліпені 1945 году. Забілі, каб забраць каня.

— Гэта былі бандыты. Яны падшываліся пад Армію Краёву, але гэта звычайныя бандыты.

— А што адбылося з вашым бацькам?

— Хадзілі па вёсцы, рабавалі. У нашага бацькі быў малады конь. Прыйшлі — запрагай, падвязеш нас. Увечары. Запрог каня і павёз. І ўжо не вярнуўся. Каня і воз забралі. А яго забілі. У яму кінулі. Забіў свой, са свае вёскі. А каня прадалі на рынку.

— А як клікалі гэтага чалавека? Які забіў?

— Бакун. Генрык. Ён яшчэ жыве.

— Да гэтае пары?

— Так. Да гэтае пары жыве.

— Ён за гэта ніяк не пацярпеў? У турме не сядзеў?

— Стаў афіцэрам! Дзьве зоркі мае. Забілі 12 ліпеня 45-га. Я меў год і тры месяцы.

Галіна Марчык распавядае, як яе бацька, вэтэран вайны, адмовіўся ўступаць у вэтэранскі зьвяз, каб ня быць у адной арганізацыі з былымі бандытамі.

— Мой бацька, калі меў 75 гадоў... У Польшчы ёсьць закладзены такі Зьвёнзэк комбатантуф. Вэтэраны. І з Кузьніцы запрасілі двух чалавек зь вёскі. І пайшлі яны ў гміну. І дастаў бацька крыж, бо на вайне быў. А як зайшоў на той сход, а там, кажа, у прэзыдыюме за сталом адны гэтыя бандыты. А за таго, другога, і дахаты. «Нам тут ня месца». І мой бацька не хацеў тых грошай. Бо ім там большую пэнсію давалі. Ён пабачыў там гэтых начных бандытаў. Тут быў рэлігійны расізм.

Рэлігійны расізм. Вельмі дакладнае вызначэньне тым падзеям. Але самым нечаканым для мяне было даведацца пра зусім нядаўнія рэцыдывы гэтага «рэлігійнага расізму». Слова пані Галіне.

— 25 гадоў таму. Як пачынаў правіць Валэнса і «Салідарнасьць», у тым часе праваслаўных таксама не любілі. Ня ведаю, чаму. Мы тады жылі ў Саколцы, і ў нас на дзьвярах было пазначана, што мы праваслаўныя. А мы з суседзямі вельмі добра жылі. Мы не былі ні камуністамі, ні... Але дзьверы былі пазначаныя, дзе жылі праваслаўныя. Такімі маленькімі крыжыкамі.

На вуліцы я разгаварыўся зь вельмі калярытным на выгляд дзядзькам. Барадаты, маршчыністы, у шапцы-аблавушцы. Падобны да ляснога разбойніка. Паляк Уладак прыехаў у вёску адведаць свайго беларускага сябра. Беларускі сябра запіў горкую, і Ўладак наведаўся з суседняга мястэчка, каб пераканацца, што таварыш не памёр ад голаду, і ня даць яму памерці ад холаду. Дружба народаў у дзеяньні.

— Я як у Беласток паеду, дык дахаты хутчэй уцякаю. А як да Гродна паеду, дык весь дзень там магу быць. Мне там лепей падабаецца.

— Чаму?

— Я просты чалавек і па-простаму хачу жыць.

— А ў Беластоку людзі ня простыя?

— Шляхта. А я люблю простую старану. Як менш грошай, то лепей жывецца. А як больш грошай, то больш распусты.

Да нашай размовы далучыўся іншы паляк. І ваш пакорны слуга адчуў на сабе тутэйшую сэгрэгацыю. Бо, жывучы ў Беларусі, ня маю «карты паляка».

— Ты ня маеш пашпарту паляцкага?

— Не.

— Дык што зь ім гаварыць, калі ня мае «карты паляка»?

— А што ён, іншы чалавек? Іншы колер скуры мае?

— Іначай выхаваны. Бо хто мае «карту паляка», іначай гавораць. Цягнуцца за намі. Бо Гродна — то нашы польскія даўнейшыя тэрэны! І там жылі да 39-га року палякі!

Сёньня беларусам Падляшша грэх скардзіцца на польскую дзяржаву. Бо правы нацыянальнай меншасьці эўрапейская дзяржава забясьпечвае бездакорна. Але тэма паваеннага тэрору — гэта табу. Якога не павінна быць. Бо чым больш адкрыта і часта гаварыць пра мінулыя крыўды, тым меней будзе нагодаў крыўдзіцца ў будучыні.

1