Рымдзюны. Не супрантаце лятувішкай?

Ідучы па старой вуліцы вёскі Рымдзюны, я кіўнуў на літоўскае прывітаньне «лаба діена», якое мне паслала маленькая згорбленая старая. Але падтрымаць размовы ня здолеў.

Старая гаворыць па-літоўску.

— Аш ня супранту лятувішкай.

— Не супрантаце?

Зьдзіўленьне старой было настолькі шчырае, як быццам дыялёг адбываецца ў Літве. Зрэшты, літоўская мова ў Рымдзюнах — своеасаблівая лякмусавая папера на вызначэньне «свой» — «чужы». Але ці надоўга захаваецца ў нас жывая літоўшчына?

Дзьве старыя літоўкі, Ўладзіслава Вінцене і Яніна Трапшэне, часта зьбіраюцца, каб пасьпяваць старадаўнія песьні ды ўзгадаць дзяцінства. Гледзячы на іх жыцьцярадасныя твары, цяжка паверыць, што гэтыя бабулі памятаюць вайну. Вайну, як дзіцячыя забавы.

— Вайна прыпала на ваша дзяцінства. Вам было страшна? Ці вы гулялі?

— Мне ня надта было страшна. Нават у акопы былі пайшоўшы. А там жа так файна! У акопах сабе дзеці гуляюць. Страшна не было. А табе, Уладзя?

— Я ў акопах помню, як была.

— І нічога страшнага.

— Не.

— Хораша. Пайшлі ў акопы, залезем, сьпім сабе.

— А як самалёт ляціць, мама крычаць: «Хавайцеся!» Дык наадварот, вылезеш.

— Галаву высунеш.

У гэтых мясьцінах больш за ўсё баяліся байцоў Арміі Краёвай. У старой Яніны краёўцы забілі ў 44-м бацьку.

— Хадзілі бандыты па вёсках, рабавалі людзей. І зайшлі да нас. Застрэлілі кабана вялікага. Загадалі бацьку запрэгчы каня, каб іх падвезьці. Падвёз да Петрык, іх там абстралялі немцы. Іх там і замучылі. Страшна мучылі. Прывязаўшы да колаў, цягалі па вуліцы. А пасьля павесілі.

— А што гэта былі за бандыты?

— Называліся палякі. Але некаторыя па-польску гаварыць ня ўмелі.

— І яны такім чынам ваявалі за Польшчу…

— Так. Аграбалі людзей. Прыйдзе сюды, глядзіць і кажа другому: «А мама яшчэ казала і калаўрот узяць». Гэта ж былі ваякі!

— А як ставіліся немцы да вас?

— Нічога. Яны нармальна з намі жылі, немцы. Нямецкія, літоўскія былі ў лесе, каля Багданішак.

— А літоўская паліцыя, яна была набраная з тутэйшых вёсак?

— Не. Ня з нашых.

Рымдзюны славяцца сваёй літоўскай школай. Рэдкі палітык суседняй дзяржавы не завітваў сюды. Сярод старой драўлянай забудовы яна выглядае сапраўды іншародным целам. З добрай, не сылікатнай, цэглы, зробленая па аўтарскім архітэктурным праекце. Давайце завітаем і мы. Каб пагутарыць з навучэнцамі старэйшых клясаў. Прызнацца, я быў трохі ў разгубленасьці ад размовы з маладой грамадзянкай Літвы, якая вучыцца тут, таму што бацькі працуюць па кантракце. І зь яе тутэйшым бой-фрэндам.

— Я асабіста паважаю Лукашэнку за тое, што ён не дазваляе, каб яму нехта на галаву наступаў. Мне падабаецца, як ён кіруе.

— А што падабаецца, калгасы?

— Тое, што ніхто ня крадзе, як у Літве.

— А тое, што людзей пабілі 19-га?

— Гэта нядобра, канечне. Ён вельмі прывык да сваёй улады. Ён намеціў свае пляны гадоў на дваццаць і ня хоча сваю працу нікому перадаваць.

— Вы б хацелі пераехаць сюды жыць?

— Не!

— Пры такім клясным Лукашэнку…

— Тут усё па-старому. А ў Літве больш эўрапейскага. Мы ўступілі ў Эўразьвяз. Ёсьць куды паехаць, больш свабоды. Нам лепей.

— Нам вы пакідаеце такога кляснага Лукашэнку, савецкага, а сабе вы пакідаеце Эўразьвяз і адкрытыя межы?

— Так.

— Здорава.

— Я пляную адвучыцца тут, а затым паехаць у Літву паступіць. І сваё жыцьцё зьвязваю зь Літвой. Кожнаму чалавеку сваё. Мне Літва бліжэй.

Хай цынічна, але затое вельмі шчыра. Вам савецкі правадыр, а нам Эўропа.

Школа падзеленая на дзьве няроўныя часткі. На літоўскай мове навучаюцца больш за 70 вучняў. На беларускай — каля 50. Я ня думаю, што беларусаў настолькі менш. Уся справа ў пэрспэктыве зьехаць у блізкую Вільню. Паслухаем дырэктарку школы Сьвятлану Лукшэне.

— Калі ты чалавек, які ведае мову і мае літоўскія карані, то маеш такія самыя магчымасьці, як і мы. Яны могуць атрымаць візу. У іх шлях будзе складаны, бо прыйдзецца яшчэ раз даказаць, што яны могуць зразумець тую мову. Толькі так. Наагул кожны чалавек павінен зразумець, што ён хоча ў гэтым жыцьці, што для яго галоўнае, якімі каштоўнасьцямі ён будзе кіравацца. І ісьці далей.

— А кірунак Вільня і Эўропа — што пераважае, Вільня ці Менск?

— Няма перавагі. У нашых дзяцей ёсьць права выбару.

Зрэшты, далёка ня ўсе былыя віленскія студэнты застаюцца на тым баку мяжы. Вось прадавачка ў краме, маладая сымпатычная кабета, вярнулася ў родныя Рымдзюны пасьля навучаньня ў Віленскім пэдагагічным. І зусім не выглядае няўдачніцай.

— А вам хацелася застацца ў Вільні?

— У нас прымаўка такая: рабі пільна, і тут будзе Вільна. Вы ж ведаеце, што такое жыльлёвае пытаньне. А тут ідзеш па вёсцы — каму «добры дзень», каму «лаба діена».

— А якая мова гучыць часьцей сярод людзей?

— Зьмяшана. Я не заўжды разумею, што бабулі гавораць. Тут мясцовая гаворка. Дзукійская зь беларускай намяшаная.

А вось на прызбу роднай хаты прысеў пакурыць малады вясковец Віктарас.

— Перахацеў я ехаць у Літву.

— Чаму?

— Сьвежае паветра, лес недалёка. Пойдзеш, сок бярозавы спусьціш. Соку пап’еш, смачна. У Літве грошай болей плацяць. Але я не хачу ў Літву. Мне на вёсцы сама лепей. Я дзе радзіўся, тут і жыць буду.

— А многа вашых аднагодкаў зьехала?

— Не. Адны вешаліся, тапіліся і гэтак далей…

Як бачым, «эўрапейская» нацыянальнасьць — не заўжды нагода, каб пакінуць сваю радзіму. Але вернемся да нашых бабуль. Якія любяць параўноўваць двух прэзыдэнтаў. Свайго, за каго нязьменна аддаюць галасы, і тую, што кіруе краінай іх дзяцей.

— Даля, яна нічога.

— Даля Грыбаўскайце, каб ёй далі такі закон, як Лукашэнку, дык яна была б яшчэ якім добрым кіраўніком. А так, гэты Кубілюс камандуе!

— Чаго мы яго не павучылі, як ён быў у нас!

— Ага. Чарта ўжо навучыш. Кубілюс, прэм’ер-міністар. І ён жа ўсім кіруе, а ня Даля. Каб Даля была як Лукашэнка…

— Тады б парлямэнт расфармавалі б! Адзін на другога — сядзяць, цыгарэты кураць.

— Там кіраваньня няма. Які ж яна прэзыдэнт?

— А наш Лукашэнка, хоць дыктатарам называюць, але яшчэ трымае трохі.

— І ня трохі трымае. А яшчэ парадачна трымае. Каб толькі яго слухалі гэтыя ўсе…

Часта даводзіцца чуць ад старых калгасьніц нараканьні на несправядлівасьць сьвету. Для іх улада заўжды была добрая. Што Сталін, што Лукашэнка. Кепскімі і несправядлівымі былі толькі мясцовыя старшыні і брыгадзіры. Але і на тым сьвеце старыя не чакаюць справядлівасьці.

— Усюды несправядлівасьць. Але што зрабіць?

— На тым сьвеце будзе справядлівей.

— І там будзе. Каторы багаты, каторы хітры, дык і там будзе панаваць. А ты як быў бедны, дык цябе ніхто ня будзе любіць і там.

— Ну ты, Уладзя, даеш!

— Я нідзе не патраплю, акрамя смалы. Але каторы даўся мне ў знакі, дзесяць чарпакоў лішніх налью.

— Альфонсу.

— Так. Гэтаму брыгадзіру — то налью.

— Яго, можа, там і ня будзе. Ён, можа на нябёсах сядзіць.

— На нябёсах. Глядзі, каб у самым дне не сядзеў.

— Там, Уладзя, будзе справядлівасьць. Там пойдзем жыць.

— Там як шатан пакруце хвастом, так і скамандуе. Цяперака ж лепей ліпнуць да яго, чым да Бога.