7 лістапада, панядзелак
Вось і прайшоў тыдзень, як мінуў другі месяц восені. Большую частку яго, паколькі ня меў працы, я правёў на маім лецішчы. Там своеасаблівая энэргетыка: зямля, пагоркі, рака Гайна, здаровы сасновы лес зь бярозамі ў чорных прошвах, як пісаў Ніл Гілевіч, які нарадзіўся ў тых жа мясьцінах. Нарадзіўся там я сам, і гэты чароўны сьвет некалі адбіўся ў маіх яшчэ няўцямных вачах дзіцяці і застаўся там на ўсё жыцьцё.
Хапала працы і на лецішчы. Трэба было сабраць бульбоўнік ды пераараць соткі. Ураджай выдаўся няўдалы: пасадзіў чатыры мяхі, выбраў два. Неблагая была моркаў, буракі, хоць і дробныя. Трэба было ўцяпліць гарышча, вокны. Але ўсё адно жыць на лецішчы зімой немагчыма, бо занадта тонкія сьцены, зробленыя з дошкавых шчытоў. Я зрабіў печку з цэглы, нарыхтаваў дроў, але гэта каб пагрэцца калі-нікалі, як прыеду сюды на выходныя крыху падзівіцца на гэтыя адметныя мясьціны.
Дарэчы, чаму назвалі прамінулы месяц кастрычнікам. Зусім проста — у гэты час паляць кастры на палетках, спальваюць бульбоўнік, пустазельле. Я бачыў гэтыя кастры, калі вечарам выходзіў павандраваць па нашых пагорках. Кастры тлелі ўсю ноч і здалёк нагадвалі зоркі, толькі яны былі чырвонага колеру, а ня белага ці блакітнага, як на небе.
А навокал усё проста незвычайнае: і высокія пагоркі-курганы, у якіх сапраўды пахаваныя волаты, а над імі сьцерагуць іхны сон векавыя дубы; рэчка Гайна, якая віецца гэтымі курганамі, несучы воды з гаючых крыніц у Беразіну, а далей — у Дняпро.
Я ведаю адну такую крыніцу і бяру ў ёй ваду. Тутэйшыя людзі кажуць, што гэтай крыніцы тысяча гадоў, а вада ў ёй моцна гаючая. Хацелі нават у шасьцідзясятыя гады будаваць тут санаторый, але чамусьці перадумалі. Цікава, што гэтая вада зімой крыху цяплейшая, чым улетку, і ніколі не замярзае.
Пра мясцовыя краявіды я ўжо не кажу. Калі б я ўмеў маляваць, то намаляваў бы і вербы, нахіленыя над ракой, і раскідзісты дуб пасярод поля, і сасновы бор з жоўтымі бярозамі і чырвонымі рабінамі, якія адбіваюцца ў люстраной вадзе невялікай сажалкі, што побач з маім лецішчам.
Кастрычнік мінуў, настаў лістапад. Зь яго назвай усё ясна: будзе ападаць лісьце — дужа сумная зьява. Але што паробіш, прырода рыхтуецца да сну. Нам жа не даюць спаць новыя чаканьні.
8 лістапада, аўторак
Сёньня дзень нараджэньня маёй дачкі, і мае думкі толькі аб ёй. Яна далёка ад родных мясьцін: вучыцца ў Сарбоне ў Парыжы, гадуе майго ўнучка Жоржыка і адначасова працуе. Вывучае эканамічныя і юрыдычныя навукі ў адным з найлепшых унівэрсытэтаў Эўропы, хоча вярнуцца ў Беларусь, у Францыі жыць не застанецца, як і я, які пражыў там амаль дзесяць гадоў, а так і не прыжыўся. Замучыла туга па родных мясьцінах.
Успамінаю дзяцінства дачкі. Літаральна некалькі момантаў. Нарадзілася маленькай, жонка баялася купаць. Я паклаў дачушку на левую руку — галоўка на далоні, ножкі ўпіраюцца ў плячо — і апусьціў яе ў балею. Яна пакруціла вялізнымі і круглымі, як два гузікі, вочкамі, уздыхнула і ўсьміхнулася, апынуўшыся ў вадзе. З таго часу дужа любіла купацца, пайшла па бацьку і па дзеду.
Другі незабыўны выпадак быў, калі я працаваў перакладчыкам францускай мовы на востраве Мадагаскар. Тады дачцэ было ўжо каля двух гадоў. Аднойчы яна заўважыла на прыступках нашага дому мёртвага багамола і запытася ў мяне: “Тата, што зь ім, чаму ён не варушыцца?” “Ён памёр, дачушка”, — адказаў я. “А што такое памёр? Заснуў?” Я ня ведаў, як растлумачыць малому дзіцяці, што такое сьмерць, таму адказаў: “Так, дачушка, ён сьпіць”. Дый сапраўды, сьмерць нагадвае сон, нездарма ж кажуць: “Заснуў вечным сном”.
Трэці выпадак. Зіма, мароз, глыбокі пульхны сьнег. Я катаюся з дачкой на лыжах. Ёй гады чатыры, але яна яшчэ ня ўмее катацца сама, дык я саджу яе сабе на плечы і так зьяжджаю ўніз. Калі мы падаем на сьнег, абое шчасьліва сьмяемся. Потым я нясу дачку на плячах дадому. Сьнег глыбокі, а яна ў тоўстым футры — усё-такі вага — і я крыху стамляюся. А дачка спагадліва пытаецца: “Тата, табе ня цяжка?” І мне адразу робіцца так лёгка!
Няхай табе, мая самая найлепшая, будзе заўсёды ў жыцьці лёгка! І няхай збудуцца для цябе словы бацькавай песьні на верш Уладзімера Караткевіча, якую ты так любіш сьпяваць:
Беларусь мая, сонца, дарагая і родная маці, На якіх раздарожжах згубіла ты шчасьце сваё? Ці ўдасца хоць дзецям шчасьлівага дня дачакаці Пасьля мужнасьці гэткай, пасьля столькіх крывавых баёў?
9 лістапада, серада
Сродкі масавай інфармацыі кожны дзень паўтараюць пра тое, што мы можам памерці ад птушынага грыпу, што можа здарыцца панэпідэмія, якая пагражае чалавецтву раз на трыццаць-сорак гадоў. Зноў акіян нясе на сушу страшэнную буру, імя якой, як заўсёды, жаночае… Гэта і так падвышае стан неспакою, няўтульнасьці, агульнага стрэсу. Як быццам бы мала праблемаў у нашым паўсядзённым жыцьці, у сям’і, на працы… Само жыцьцё сёньня ператвараецца ў выжываньне, у барацьбу за кавалак хлеба. Я нідзе і ніколі ня бачыў гэтулькі п’яных вечарамі на вуліцах гораду. Наша грамадзтва нясецца ў прорву і без глябальных катаклізмаў. І за што гэты праклён пануе над намі? Дзе тое спакойнае шчасьлівае жыцьцё, калі яно настане?
Лаўлю сябе на тым, што мною апанавалі думкі, пра якія пісаў сто гадоў таму Янка Купала:
Божа! Гэткі сьвет тут Моц стварыла Твая! Дзе ж мой дом, дзе мой люд, Дзе Айчызна мая? Дзе той час, у яком Тут грымела жыцьцё, Свой народ быў кругом І любіў сваё ўсё…
Зьнікла ўсё, як імгла, Няма славы таей, Злая доля змагла І мой край, і людзей…
Цяжка загадаць сэрцу, каб яно не балела аб тым, што дзеецца навокал, вачам — каб яны любаваліся гэтым залатым асеньнім уборам. І дзе знайсьці сілы, каб перажыць гэтае ачмурэньне? Дзе тое апірышча, якое дасьць нам аптымізм, веру ў лепшае жыцьцё, а не ў жабрацкае існаваньне, якое мы маем цяпер?
10 лістапада, чацьвер
Захапіўся чытаньнем кнігі Анатоля Вінаградава “Тры колеры часу” пра Анры Бёйля, Стэндаля. Асабліва мяне зацікавілі апісаньні ягонага знаходжаньня ў складзе напалеонаўскай арміі, калі тая стаяла ў Маскве, а потым адыходзіла на захад. Шкада, што ў апісаньнях няма пераправы празь Беразіну. Толькі згадкі пра тое, як Анры Бёйль, інтэндант вялікай арміі, перайшоў раку па тонкім лёдзе напярэдадні агульнай пераправы.
Мяне дужа цікавяць падзеі на Беразіне, пра якія існуе шмат вэрсіяў. Расейская вэрсія сьцьвярджае, што гэта быў разгром напалеонаўскай арміі і вялікая перамога “русского воинства”. На самай жа справе, па двух мастах, збудаваных сапэрамі, пераправілася фактычна ўся армія, і пад агонь расейскіх гарматаў трапілі сем’і афіцэраў ды натоўпы валацугаў, якія ішлі паўсюль за шматмоўным войскам Напалеона.
Былі ў войску і добраахвотнікі-беларусы, па розных зьвестках ад сарака пяці да шасьцідзесяці пяці тысяч, нават больш, чым палякаў. І беларусы, якіх у кнізе называюць літоўцамі, і палякі ўскладалі на Банапарта надзеі, што ён вызваліць іх ад расейскага ярма. Але гэтага не адбылося. Большасьць беларусаў пакінула радзіму і пасялілася ў ваколіцах францускага гораду Ліён, дзе цалкам асымілявалася.
У свой час я працаваў у Міністэрстве замежных спраў, вёў францускі кірунак. Неяк мне затэлефанаваў дырэктар Інстытуту напалеонаўскіх дасьледаваньняў прафэсар Бакур і параіўся, на якіх мовах пісаць на памятным знаку, які будзе пастаўлены ля Беразіны. Я адказаў: зразумела, на францускай і на беларускай. Ён са мною пагадзіўся. А тэкст быў такі: “У памяць аб усіх тых, хто тут загінуў”. Кажуць, што памятны знак і па сёньня стаіць бяз надпісу.
11 лістапада, пятніца
Сёньня адбылася вялікая падзея ў маім жыцьці: мне патэлефанаваў выдавец і сказаў, што з друку вось-вось выйдзе мая першая кніжка. У яе ўключаныя мае вершы розных гадоў, з тузін апавяданьняў і пачатак гістарычна-фантастычнага раману “Час зьбіраць камяні”. Назва раману і вызначыла назву ўсёй кнігі.
Справа цягнулася доўга. Я хацеў выдаць кнігу да майго пяцідзесяцігодзьдзя, якое было два гады таму. Напярэдадні я перадаў з Парыжу грошы аднаму знаёмаму выдаўцу, каб ён надрукаваў мае творы. З розных прычынах, не па віне выдаўца, справа зацягнулася на два гады. І вось нарэшце я буду трымаць бліскучы каляровы асобнік маёй уласнай кнігі! Выдаць першую кнігу ў пяцідзесяцігадовым узросьце — не такі ўжо і вялікі здабытак для прафэсійнага пісьменьніка. Мае знаёмыя і сябры па пяры даўно ўжо мяне абышлі. Дый наклад самы сьціплы — сто асобнікаў, але я шчасьлівы, бо кніжку маю, як пісаў Максім Багдановіч, калі быў надрукаваны яго “Вянок”. А што да накладу, дык першы зборнік вершаў Гіёма Апалінэра “Бэстыярый, або Картэж Арфея” меў наклад сто дваццаць асобнікаў. Адзін зь іх, дарэчы, захоўваецца ў нашай Нацыянальнай бібліятэцы і яшчэ студэнтам у пачатку сямідзясятых я трымаў яго ў руках.
Так што падару па адным асобніку бібліятэцы ў роднай вёсцы Корань, маім бацькам, маім сябрам… Можа, зраблю сьціплую прэзэнтацыю. Як бы ні было, напісанае застанецца. А потым, галоўнае — пачатак. Глядзіш, за першай кніжкай зьявіцца і другая, трэцяя… Бо яны пішуцца, хоць і ня так хутка, як хацелася б.
Цяпер хвалююся, як прыме маю першую кніжку чытач, а таксама крытык. Але справа зроблена, кніжка выходзіць з друку. Ужо яе лёс будзе вызначаць ня аўтар і не выдавец. Ганаруся, што кніга напісана на роднай мове, што ў ёй уздымаюцца пытаньні: хто мы, адкуль, куды ідзем. І нездарма яна мае назву “Час зьбіраць камяні”. Сапраўды, час. І для мяне, і для ўсёй Беларусі.
Вось і прайшоў тыдзень, як мінуў другі месяц восені. Большую частку яго, паколькі ня меў працы, я правёў на маім лецішчы. Там своеасаблівая энэргетыка: зямля, пагоркі, рака Гайна, здаровы сасновы лес зь бярозамі ў чорных прошвах, як пісаў Ніл Гілевіч, які нарадзіўся ў тых жа мясьцінах. Нарадзіўся там я сам, і гэты чароўны сьвет некалі адбіўся ў маіх яшчэ няўцямных вачах дзіцяці і застаўся там на ўсё жыцьцё.
Хапала працы і на лецішчы. Трэба было сабраць бульбоўнік ды пераараць соткі. Ураджай выдаўся няўдалы: пасадзіў чатыры мяхі, выбраў два. Неблагая была моркаў, буракі, хоць і дробныя. Трэба было ўцяпліць гарышча, вокны. Але ўсё адно жыць на лецішчы зімой немагчыма, бо занадта тонкія сьцены, зробленыя з дошкавых шчытоў. Я зрабіў печку з цэглы, нарыхтаваў дроў, але гэта каб пагрэцца калі-нікалі, як прыеду сюды на выходныя крыху падзівіцца на гэтыя адметныя мясьціны.
Дарэчы, чаму назвалі прамінулы месяц кастрычнікам. Зусім проста — у гэты час паляць кастры на палетках, спальваюць бульбоўнік, пустазельле. Я бачыў гэтыя кастры, калі вечарам выходзіў павандраваць па нашых пагорках. Кастры тлелі ўсю ноч і здалёк нагадвалі зоркі, толькі яны былі чырвонага колеру, а ня белага ці блакітнага, як на небе.
А навокал усё проста незвычайнае: і высокія пагоркі-курганы, у якіх сапраўды пахаваныя волаты, а над імі сьцерагуць іхны сон векавыя дубы; рэчка Гайна, якая віецца гэтымі курганамі, несучы воды з гаючых крыніц у Беразіну, а далей — у Дняпро.
Я ведаю адну такую крыніцу і бяру ў ёй ваду. Тутэйшыя людзі кажуць, што гэтай крыніцы тысяча гадоў, а вада ў ёй моцна гаючая. Хацелі нават у шасьцідзясятыя гады будаваць тут санаторый, але чамусьці перадумалі. Цікава, што гэтая вада зімой крыху цяплейшая, чым улетку, і ніколі не замярзае.
Пра мясцовыя краявіды я ўжо не кажу. Калі б я ўмеў маляваць, то намаляваў бы і вербы, нахіленыя над ракой, і раскідзісты дуб пасярод поля, і сасновы бор з жоўтымі бярозамі і чырвонымі рабінамі, якія адбіваюцца ў люстраной вадзе невялікай сажалкі, што побач з маім лецішчам.
Кастрычнік мінуў, настаў лістапад. Зь яго назвай усё ясна: будзе ападаць лісьце — дужа сумная зьява. Але што паробіш, прырода рыхтуецца да сну. Нам жа не даюць спаць новыя чаканьні.
8 лістапада, аўторак
Сёньня дзень нараджэньня маёй дачкі, і мае думкі толькі аб ёй. Яна далёка ад родных мясьцін: вучыцца ў Сарбоне ў Парыжы, гадуе майго ўнучка Жоржыка і адначасова працуе. Вывучае эканамічныя і юрыдычныя навукі ў адным з найлепшых унівэрсытэтаў Эўропы, хоча вярнуцца ў Беларусь, у Францыі жыць не застанецца, як і я, які пражыў там амаль дзесяць гадоў, а так і не прыжыўся. Замучыла туга па родных мясьцінах.
Успамінаю дзяцінства дачкі. Літаральна некалькі момантаў. Нарадзілася маленькай, жонка баялася купаць. Я паклаў дачушку на левую руку — галоўка на далоні, ножкі ўпіраюцца ў плячо — і апусьціў яе ў балею. Яна пакруціла вялізнымі і круглымі, як два гузікі, вочкамі, уздыхнула і ўсьміхнулася, апынуўшыся ў вадзе. З таго часу дужа любіла купацца, пайшла па бацьку і па дзеду.
Другі незабыўны выпадак быў, калі я працаваў перакладчыкам францускай мовы на востраве Мадагаскар. Тады дачцэ было ўжо каля двух гадоў. Аднойчы яна заўважыла на прыступках нашага дому мёртвага багамола і запытася ў мяне: “Тата, што зь ім, чаму ён не варушыцца?” “Ён памёр, дачушка”, — адказаў я. “А што такое памёр? Заснуў?” Я ня ведаў, як растлумачыць малому дзіцяці, што такое сьмерць, таму адказаў: “Так, дачушка, ён сьпіць”. Дый сапраўды, сьмерць нагадвае сон, нездарма ж кажуць: “Заснуў вечным сном”.
Трэці выпадак. Зіма, мароз, глыбокі пульхны сьнег. Я катаюся з дачкой на лыжах. Ёй гады чатыры, але яна яшчэ ня ўмее катацца сама, дык я саджу яе сабе на плечы і так зьяжджаю ўніз. Калі мы падаем на сьнег, абое шчасьліва сьмяемся. Потым я нясу дачку на плячах дадому. Сьнег глыбокі, а яна ў тоўстым футры — усё-такі вага — і я крыху стамляюся. А дачка спагадліва пытаецца: “Тата, табе ня цяжка?” І мне адразу робіцца так лёгка!
Няхай табе, мая самая найлепшая, будзе заўсёды ў жыцьці лёгка! І няхай збудуцца для цябе словы бацькавай песьні на верш Уладзімера Караткевіча, якую ты так любіш сьпяваць:
Беларусь мая, сонца, дарагая і родная маці, На якіх раздарожжах згубіла ты шчасьце сваё? Ці ўдасца хоць дзецям шчасьлівага дня дачакаці Пасьля мужнасьці гэткай, пасьля столькіх крывавых баёў?
9 лістапада, серада
Сродкі масавай інфармацыі кожны дзень паўтараюць пра тое, што мы можам памерці ад птушынага грыпу, што можа здарыцца панэпідэмія, якая пагражае чалавецтву раз на трыццаць-сорак гадоў. Зноў акіян нясе на сушу страшэнную буру, імя якой, як заўсёды, жаночае… Гэта і так падвышае стан неспакою, няўтульнасьці, агульнага стрэсу. Як быццам бы мала праблемаў у нашым паўсядзённым жыцьці, у сям’і, на працы… Само жыцьцё сёньня ператвараецца ў выжываньне, у барацьбу за кавалак хлеба. Я нідзе і ніколі ня бачыў гэтулькі п’яных вечарамі на вуліцах гораду. Наша грамадзтва нясецца ў прорву і без глябальных катаклізмаў. І за што гэты праклён пануе над намі? Дзе тое спакойнае шчасьлівае жыцьцё, калі яно настане?
Лаўлю сябе на тым, што мною апанавалі думкі, пра якія пісаў сто гадоў таму Янка Купала:
Божа! Гэткі сьвет тут Моц стварыла Твая! Дзе ж мой дом, дзе мой люд, Дзе Айчызна мая? Дзе той час, у яком Тут грымела жыцьцё, Свой народ быў кругом І любіў сваё ўсё…
Зьнікла ўсё, як імгла, Няма славы таей, Злая доля змагла І мой край, і людзей…
Цяжка загадаць сэрцу, каб яно не балела аб тым, што дзеецца навокал, вачам — каб яны любаваліся гэтым залатым асеньнім уборам. І дзе знайсьці сілы, каб перажыць гэтае ачмурэньне? Дзе тое апірышча, якое дасьць нам аптымізм, веру ў лепшае жыцьцё, а не ў жабрацкае існаваньне, якое мы маем цяпер?
10 лістапада, чацьвер
Захапіўся чытаньнем кнігі Анатоля Вінаградава “Тры колеры часу” пра Анры Бёйля, Стэндаля. Асабліва мяне зацікавілі апісаньні ягонага знаходжаньня ў складзе напалеонаўскай арміі, калі тая стаяла ў Маскве, а потым адыходзіла на захад. Шкада, што ў апісаньнях няма пераправы празь Беразіну. Толькі згадкі пра тое, як Анры Бёйль, інтэндант вялікай арміі, перайшоў раку па тонкім лёдзе напярэдадні агульнай пераправы.
Мяне дужа цікавяць падзеі на Беразіне, пра якія існуе шмат вэрсіяў. Расейская вэрсія сьцьвярджае, што гэта быў разгром напалеонаўскай арміі і вялікая перамога “русского воинства”. На самай жа справе, па двух мастах, збудаваных сапэрамі, пераправілася фактычна ўся армія, і пад агонь расейскіх гарматаў трапілі сем’і афіцэраў ды натоўпы валацугаў, якія ішлі паўсюль за шматмоўным войскам Напалеона.
Былі ў войску і добраахвотнікі-беларусы, па розных зьвестках ад сарака пяці да шасьцідзесяці пяці тысяч, нават больш, чым палякаў. І беларусы, якіх у кнізе называюць літоўцамі, і палякі ўскладалі на Банапарта надзеі, што ён вызваліць іх ад расейскага ярма. Але гэтага не адбылося. Большасьць беларусаў пакінула радзіму і пасялілася ў ваколіцах францускага гораду Ліён, дзе цалкам асымілявалася.
У свой час я працаваў у Міністэрстве замежных спраў, вёў францускі кірунак. Неяк мне затэлефанаваў дырэктар Інстытуту напалеонаўскіх дасьледаваньняў прафэсар Бакур і параіўся, на якіх мовах пісаць на памятным знаку, які будзе пастаўлены ля Беразіны. Я адказаў: зразумела, на францускай і на беларускай. Ён са мною пагадзіўся. А тэкст быў такі: “У памяць аб усіх тых, хто тут загінуў”. Кажуць, што памятны знак і па сёньня стаіць бяз надпісу.
11 лістапада, пятніца
Сёньня адбылася вялікая падзея ў маім жыцьці: мне патэлефанаваў выдавец і сказаў, што з друку вось-вось выйдзе мая першая кніжка. У яе ўключаныя мае вершы розных гадоў, з тузін апавяданьняў і пачатак гістарычна-фантастычнага раману “Час зьбіраць камяні”. Назва раману і вызначыла назву ўсёй кнігі.
Справа цягнулася доўга. Я хацеў выдаць кнігу да майго пяцідзесяцігодзьдзя, якое было два гады таму. Напярэдадні я перадаў з Парыжу грошы аднаму знаёмаму выдаўцу, каб ён надрукаваў мае творы. З розных прычынах, не па віне выдаўца, справа зацягнулася на два гады. І вось нарэшце я буду трымаць бліскучы каляровы асобнік маёй уласнай кнігі! Выдаць першую кнігу ў пяцідзесяцігадовым узросьце — не такі ўжо і вялікі здабытак для прафэсійнага пісьменьніка. Мае знаёмыя і сябры па пяры даўно ўжо мяне абышлі. Дый наклад самы сьціплы — сто асобнікаў, але я шчасьлівы, бо кніжку маю, як пісаў Максім Багдановіч, калі быў надрукаваны яго “Вянок”. А што да накладу, дык першы зборнік вершаў Гіёма Апалінэра “Бэстыярый, або Картэж Арфея” меў наклад сто дваццаць асобнікаў. Адзін зь іх, дарэчы, захоўваецца ў нашай Нацыянальнай бібліятэцы і яшчэ студэнтам у пачатку сямідзясятых я трымаў яго ў руках.
Так што падару па адным асобніку бібліятэцы ў роднай вёсцы Корань, маім бацькам, маім сябрам… Можа, зраблю сьціплую прэзэнтацыю. Як бы ні было, напісанае застанецца. А потым, галоўнае — пачатак. Глядзіш, за першай кніжкай зьявіцца і другая, трэцяя… Бо яны пішуцца, хоць і ня так хутка, як хацелася б.
Цяпер хвалююся, як прыме маю першую кніжку чытач, а таксама крытык. Але справа зроблена, кніжка выходзіць з друку. Ужо яе лёс будзе вызначаць ня аўтар і не выдавец. Ганаруся, што кніга напісана на роднай мове, што ў ёй уздымаюцца пытаньні: хто мы, адкуль, куды ідзем. І нездарма яна мае назву “Час зьбіраць камяні”. Сапраўды, час. І для мяне, і для ўсёй Беларусі.
