(Вячаслаў Ракіцкі: ) “Нашыя маладзейшыя слухачы могуць не паверыць, што быў такі час, калі ў Менску працаваў кінатэатар “Навіны дня”, і каля яго стаялі чэргі, каб паглядзець дакумэнтальныя фільмы — і замежныя, і беларускія. Сёньня нават заўзятыя аматары кіно, ня тое што шырокая публіка, наўрад ці змогуць назваць хоць адзін дакумэнтальны фільм, зроблены ў Беларусі апошнімі гадамі, за выключэньнем хіба што спэцыфічнай тэлепрадукцыі, якой тут ня будзем кранаць. Таму, напэўна, для пачатку варта было б увогуле зразумець, ці ёсьць у нас прадмет размовы. І вось маё першае пытаньне экспэртам (пакуль без усялякіх ацэнак): ці здымаецца ў краіне дакумэнтальнае кіно і калі так, ці шмат зьявілася дакумэнтальных кінастужак?”
(Віктар Асьлюк: ) “Дакумэнтальнае кіно здымаецца. Болей за тое, з майго гледзішча, цяпер не найгоршыя часы для яго. Зьявіліся новыя магчымасьці, і магчымасьці ня толькі здымаць на студыях, якія існуюць у Беларусі, а здымаць самастойна. Настолькі тэхніка пайшла наперад, што прыйшоў час, і гэты час захапіў увесь сьвет, калі аўтар мае сваю апаратуру і робіць фільмы на даволі высока-якасным тэхнічным узроўні. Цяпер можна і настудыях рабіць фільмы, якія будуць цікавыя. Можна рабіць, дакладней. Пакуль я не кажу, ці робяць іх”.
(Ракіцкі: ) “Спадар Жбанкоў, вы згодныя з гэтым меркаваньнем?”
(Максім Жбанкоў: ) “З тэхнічнага гледзішча, напэўна, так яно і ёсьць. Але ж у якасьці факту грамадзкага жыцьця беларускае дакумэнтальнае кіно не існуе так, як яно магло бы існаваць. Фільмы ёсьць, але няма грамадзкага рэзансу”.
(Асьлюк: ) “Гэта праблема існуе ва ўсіх краінах. Дакумэнтальнае кіно ні ў адной краіне сьвету не паказваецца шырока. Я бачу ў гэтым вале дакумэнтальных стужак — і расейскім, і польскім, і беларускім — шмат тэлевізійнай прадукцыі, якая не зьяўляецца фільмамі. Яны не падпадаюць на пад якія крытэры мастацкага твору. А калі і ёсьць нейкія мастацкія дасягненьні, то яны вельмі рэдкія”.
(Ракіцкі: ) “Тады паўстае пытаньне: а ў якім фармаце сёньня існуе беларускае дакумэнтальнае кіно — хранікальным, аўтарскім, прапагандысцкім, ці нейкім іншым?”
(Жбанкоў: ) “Найболей запатрабаваным у нас зьяўляецца перадусім альбо фармат турыстычнага даведніка “Мая краіна Беларусь” (і гэта тое, што ахвотна тыражуецца і распаўсюджваецца, у тым ліку і на відэакасэтах), альбо фармат палітычнага памфлету ці палітычнага камэнтару (гэта тое, што мы, прыкладам, бачым на тэлевізіі, ці тое, што робіць спадар Хашчавацкі). Трэці фармат, які мне падаецца найболей важкім, і гэта менавіта той фармат, пра які кажа спадар Асьлюк, — фармат якаснага, мастацкага выказваньня. Але яго я ня бачу, яго практычна, бадай, толькі за выключэньнем фільмаў спадара Асьлюка, у Беларусі няма. А што ж ёсьць? Ёсьць тое, што засталося ад савецкага часу, што было для нас найболей камфортным у той час. Застаўся паліткамэнтар, засталася глянцавая карцінка краіны. Вось толькі ня ведаю, ці засталася хроніка. Магмыма, калі і засталася сучасная хроніка, то толькі ў архівах Камітэту дзяржбясьпекі, які акурат і робіць гэтую працу дакумэнтацыі бягучых падзеяў”.
(Ракіцкі: ) “Дзеля таго, каб здымаць кіно, патрэбныя грошы. Дакумэнтальнае кіно за рэдкім выключэньнем ня ёсьць камэрцыйным мастацтвам. Але ад гэтага не зьмяншаецца патрэба грамадзтва, краіны, вузей — пэўных сацыяльных групаў, у дакумэнтальна-хранікальным фіксаваньні падзеяў і зьяваў рэчаіснасьці, у аналізе дакумэнту і факту, дасьледаваньні псыхалёгіі чалавека, нацыі. Ці выказваюць дзяржава, грамадзтва, пэўныя ягогрупы запатрабаваньне альбо заказ на такое кіно? Дзе, за якія грошы і як здымаецца сёньня беларускае дакумэнтальнае кіно?”
(Асьлюк: ) “Беларускае дакумэнтальнае кіно здымаецца ў дзьвюх дзяржаўных установах на дзяржаўныя грошы. Але хоць там палітыка, якую праводзіць рэдактура, і састарэлая, яна ўсё ж не катастрафічная. Там ня робяць ніякіх прпагандысцкіх фільмаў, але адначасна яны і нецікавыя. Таму можна гаварыць пра марнатраўства, пра выкінутыя грошы, бо фільмы ня зробленыя таленавіта. Карацей, я магу сказаць, што на “Беларусьфільме”, ці на “Белвідэацэнтры” палітычных тэмаў няма, яны наагул выкінутыя”.
(Ракіцкі: ) “А ў чым прычына?”
(Асьлюк: ) “Можа быць, прычына ў інстынкце замазахаваньня. Бо здымаць фільмы палітычнай тэматыкі вельмі небясьпечна. І ўвогуле, чаму студыя павінна займацца такой прадукцыяй!?”
(Ракіцкі: ) “У такім выпадку, мы павінны казаць, што адбыліся нейкія прынцыповыя зьмены. Мы добра памятаем, што ў савецкі час, пра які мы нярэдка гаворым нават ледзь не як пра росквіт мастацтва, уключна з дакумэнтальным кіно, існаваў кінэматограф заідэалягізаваны. І дакумэнтальны, найперш…”
(Асьлюк: ) “Гэта на сябе ўзяла наша “выдатная” тэлевізія. На маё шчасьце, я працую на кінастудыі “Беларусьфільм”, якая насуперак усяму спрабуе ўтрымацца на нейкім усё ж узроўні. Наша праблема палягае на тым, што няма добрых сцэнароў, няма добрых рэжысэраў. Мы хочам гаварыць пра іншае. Я хачу быць вольным чалавекам ад многіх шораў. Іншая справа, што мне гэтага не даюць”.
(Ракіцкі: ) “Гэта было меркаваньне практыка, рэжысэра. А цяпер хацелася б пачуць погляд аналітыка на гэтую ж праблему”.
(Жбанкоў: ) “Існуе іншы бок гэтай жа праблемы. Я на яе гляджу ня толькі як кінааналітык, а як і звычайны глядач. Найперш у дакумэнтальных фільмах хочацца бачыць актуальнае жыцьцё сваёй краіны. І, прабачце, казаць пра тое, што ёсьць, натуральна, палітыка, але мы яе не кранаем, гэта, на мой погляд, ня вельмі натуральна, бо ёсьць у нашым жыцьці й палітычны бок, ёсьць і штодзённы, а таксама і прафэсійны, і агульнакультурны. Іншая справа, што гэта не заўсёды адлюстроўваецца ў дакумэнтальных стужках. Мне вось і цікава запытацца: а чаму? Мо гэта ўвогуле нецікава тым, хто робіць дакумэнтальнае кіно? А мо ўсё ж існуюць нейкія іншыя бар’еры? Мне падаецца, што так гэта і ёсьць”.
(Асьлюк: ) “Я не магу дарэмна траціць сваё жыцьцё на тое, што цяпер абсалютна немагчыма. І не таму, што я ад гэтага ўцякаю. Я проста знаходжу сваю нішу, і ў гэтай нішы я хачу захаваць усё, што мне дарагое, — беларушчыну, свае пачуцьці да свайго народу, сваёй радзімы. Я хачу паказаць сучаснасьць так, як я яе бачу. Я здымаю дакумэнтальныя фільмы. Я здымаю людзей, якія існуюць рэальна. І гэта я раблю ў той нішы, у якую мяне загнаў час”.
(Ракіцкі: ) “Кіно здымаецца ня дзеля захаваньня на паліцах, ня дзеля ўласнага карыстаньня і нават ня дзеля фэстываляў, на якіх вы, спадар Асьлюк, атрымліваеце заслужаныя ўзнагароды. Перадусім, кінатвор павінны бачыць і ацэньваць людзі. Дык у якой ступені ў сучаснай Беларусі складаны, пераадольны шлях да гледача?”
(Жбанкоў: ) “Дзе, спадар Асьлюк, можна паглядзець вашыя фільмы?”
(Асьлюк: ) “Фактычна нідзе. У Расеі час ад часу іх паказваюць на тэлеканале “Культура”. Цяпер, калі канал “Культура” стаў амаль недаступным беларускаму гледачу, фільмаў у Беларусі паглядзець нельга. Здараецца, што і па Беларускім тэлебачаньні іх пакажуць, але ў вельмі нязручны час — у дзесць ці ў дванаццаць гадзінаў раніцы. У кінатэатрах паказу абсалютна няма. Гэтая сытуацыя існуе ўжо гадоў пятнаццаць. Мае фільмы апошнія два гады паказваліся на самых розных міжнародных фэстывалях, за мяжой, натуральна. Я, прыкладам, ведаю, дзе сёньня паказваюць мой фільм, — яго паказваюць у Більбао, а пятай гадзіне ўвечары. На кожным фэстывалі, на якім і я быў, паказваюць мае фільмы два-тры разы, і паглядзець іх прыходзяць па чатырыста-пяцьсот разоў. Я сваю праблему амаль што вырашыў. Іншая справа, што хацелася б, каб фільмы глядзелі там, дзе яны ствараюцца. Але, пэўна, не ў палітыцы справа. Гэта проста такое агульнае стаўленьне да дакумэнтальнага кіно”.
(Жбанкоў: ) “Я хацеў бы дадаць, што гэта стаўленьне і да культуры ўвогуле. У нас найболей ахвотна тыражуюцца тыя культурныя прадукты, якія найбольш традыцыйна арыентаваныя і ў якіх мастацкая вартасьць прысутнічае ў найменшай ступені. Што найболей тыражаванае? Танныя забаўляльныя тэлесэрыялы ці ўвогуле забаўляльныя праграмы, альбо нібыта гістарычныя штучкі кшталту сумнавядомай “Анастасіі Слуцкай”. Справа ў тым, што сапраўдны мастацкі штучны прадукт мае вельмі складаны шлях да свайго гледача. Тое, што ў нас нельга паглядзець нашага нацыянальнага якаснага дакумэнтальнага прадукту, гэта, прабачце, нонсэнс. Гэта вельмі некарысна і для нашай культуры, і для гледача, і ўвогуле для нашай культурнай сытуацыі.
Мы ня ведаем сваіх мастакоў. Гэта ж ня проста мастакі. Гэта — тыя, хто робяць сапраўды нешта важнае для нас з вамі. Гэта тыя, хто дапамагае ў суладзьдзі са сваім талентам асэнсаваць нам свой час і саміх сябе. Калі гэтага мы не атрымліваем, нам не хапае кіслароду, нам няма чым дыхаць”.
(Ракіцкі: ) “І зараз давайце падсумуем размову адказам на пытаньне: дык якое дакумэнтальнае кіно ёсьць у сучаснай Беларусі?”
(Асьлюк: ) “Спадзяюся, што рознае. Дзякуй Богу, рознае. І яшчэ раз паўтару: у Беларусі ёсьць рэжысэры, якія б гэта маглі рабіць. Хтосьці толькі пачынае, хтосьці нешта пакуль робіць ня так, але яны ёсьць. Час, які яны цяпер перажываюць, напэўна, ня самы горшы. Проста трэба знайсьці самога сябе. А ўвогуле цяпер выдатны час, каб рабіць выдатнае кіно. Цяпер абсалютна гістарычны час. Трэба адчуваць яго і ніколі ня плакаць, што няма грошай. Пра грошы трэба гаварыць у апошнюю чаргу. Як правіла, калі шмат гаворыш пра грошы, іх ня знойдзеш. А вось калі пра іх ня думаеш, табе заўсёды нехта нейкім чынае прапануе: ня там, дык тут, ня тут, дык там. І сьвет шырокі, і пакуль што, дзякуй Богу, адкрыты… А зачыняць — ну, што ж, трэба будзе шукаць іншыя варыянты”.
(Жбанкоў: ) “З гледзішча назіраньня за культурніцкім ляндшафтам, я дадаў бы наступнае. У нас ёсьць шырокатыражаванае дакумэнтальнае кіно, зь якім мы ня згодныя, і ёсьць дакумэнтальнае кіно, зь якім мы згодныя, але ня маем магчымасьці атрымаць. Гэта — праблема. Гэта — адкрытае пытаньне, якое трэба вырашаць”.
(Віктар Асьлюк: ) “Дакумэнтальнае кіно здымаецца. Болей за тое, з майго гледзішча, цяпер не найгоршыя часы для яго. Зьявіліся новыя магчымасьці, і магчымасьці ня толькі здымаць на студыях, якія існуюць у Беларусі, а здымаць самастойна. Настолькі тэхніка пайшла наперад, што прыйшоў час, і гэты час захапіў увесь сьвет, калі аўтар мае сваю апаратуру і робіць фільмы на даволі высока-якасным тэхнічным узроўні. Цяпер можна і настудыях рабіць фільмы, якія будуць цікавыя. Можна рабіць, дакладней. Пакуль я не кажу, ці робяць іх”.
(Ракіцкі: ) “Спадар Жбанкоў, вы згодныя з гэтым меркаваньнем?”
(Максім Жбанкоў: ) “З тэхнічнага гледзішча, напэўна, так яно і ёсьць. Але ж у якасьці факту грамадзкага жыцьця беларускае дакумэнтальнае кіно не існуе так, як яно магло бы існаваць. Фільмы ёсьць, але няма грамадзкага рэзансу”.
(Асьлюк: ) “Гэта праблема існуе ва ўсіх краінах. Дакумэнтальнае кіно ні ў адной краіне сьвету не паказваецца шырока. Я бачу ў гэтым вале дакумэнтальных стужак — і расейскім, і польскім, і беларускім — шмат тэлевізійнай прадукцыі, якая не зьяўляецца фільмамі. Яны не падпадаюць на пад якія крытэры мастацкага твору. А калі і ёсьць нейкія мастацкія дасягненьні, то яны вельмі рэдкія”.
(Ракіцкі: ) “Тады паўстае пытаньне: а ў якім фармаце сёньня існуе беларускае дакумэнтальнае кіно — хранікальным, аўтарскім, прапагандысцкім, ці нейкім іншым?”
(Жбанкоў: ) “Найболей запатрабаваным у нас зьяўляецца перадусім альбо фармат турыстычнага даведніка “Мая краіна Беларусь” (і гэта тое, што ахвотна тыражуецца і распаўсюджваецца, у тым ліку і на відэакасэтах), альбо фармат палітычнага памфлету ці палітычнага камэнтару (гэта тое, што мы, прыкладам, бачым на тэлевізіі, ці тое, што робіць спадар Хашчавацкі). Трэці фармат, які мне падаецца найболей важкім, і гэта менавіта той фармат, пра які кажа спадар Асьлюк, — фармат якаснага, мастацкага выказваньня. Але яго я ня бачу, яго практычна, бадай, толькі за выключэньнем фільмаў спадара Асьлюка, у Беларусі няма. А што ж ёсьць? Ёсьць тое, што засталося ад савецкага часу, што было для нас найболей камфортным у той час. Застаўся паліткамэнтар, засталася глянцавая карцінка краіны. Вось толькі ня ведаю, ці засталася хроніка. Магмыма, калі і засталася сучасная хроніка, то толькі ў архівах Камітэту дзяржбясьпекі, які акурат і робіць гэтую працу дакумэнтацыі бягучых падзеяў”.
(Ракіцкі: ) “Дзеля таго, каб здымаць кіно, патрэбныя грошы. Дакумэнтальнае кіно за рэдкім выключэньнем ня ёсьць камэрцыйным мастацтвам. Але ад гэтага не зьмяншаецца патрэба грамадзтва, краіны, вузей — пэўных сацыяльных групаў, у дакумэнтальна-хранікальным фіксаваньні падзеяў і зьяваў рэчаіснасьці, у аналізе дакумэнту і факту, дасьледаваньні псыхалёгіі чалавека, нацыі. Ці выказваюць дзяржава, грамадзтва, пэўныя ягогрупы запатрабаваньне альбо заказ на такое кіно? Дзе, за якія грошы і як здымаецца сёньня беларускае дакумэнтальнае кіно?”
(Асьлюк: ) “Беларускае дакумэнтальнае кіно здымаецца ў дзьвюх дзяржаўных установах на дзяржаўныя грошы. Але хоць там палітыка, якую праводзіць рэдактура, і састарэлая, яна ўсё ж не катастрафічная. Там ня робяць ніякіх прпагандысцкіх фільмаў, але адначасна яны і нецікавыя. Таму можна гаварыць пра марнатраўства, пра выкінутыя грошы, бо фільмы ня зробленыя таленавіта. Карацей, я магу сказаць, што на “Беларусьфільме”, ці на “Белвідэацэнтры” палітычных тэмаў няма, яны наагул выкінутыя”.
(Ракіцкі: ) “А ў чым прычына?”
(Асьлюк: ) “Можа быць, прычына ў інстынкце замазахаваньня. Бо здымаць фільмы палітычнай тэматыкі вельмі небясьпечна. І ўвогуле, чаму студыя павінна займацца такой прадукцыяй!?”
(Ракіцкі: ) “У такім выпадку, мы павінны казаць, што адбыліся нейкія прынцыповыя зьмены. Мы добра памятаем, што ў савецкі час, пра які мы нярэдка гаворым нават ледзь не як пра росквіт мастацтва, уключна з дакумэнтальным кіно, існаваў кінэматограф заідэалягізаваны. І дакумэнтальны, найперш…”
(Асьлюк: ) “Гэта на сябе ўзяла наша “выдатная” тэлевізія. На маё шчасьце, я працую на кінастудыі “Беларусьфільм”, якая насуперак усяму спрабуе ўтрымацца на нейкім усё ж узроўні. Наша праблема палягае на тым, што няма добрых сцэнароў, няма добрых рэжысэраў. Мы хочам гаварыць пра іншае. Я хачу быць вольным чалавекам ад многіх шораў. Іншая справа, што мне гэтага не даюць”.
(Ракіцкі: ) “Гэта было меркаваньне практыка, рэжысэра. А цяпер хацелася б пачуць погляд аналітыка на гэтую ж праблему”.
(Жбанкоў: ) “Існуе іншы бок гэтай жа праблемы. Я на яе гляджу ня толькі як кінааналітык, а як і звычайны глядач. Найперш у дакумэнтальных фільмах хочацца бачыць актуальнае жыцьцё сваёй краіны. І, прабачце, казаць пра тое, што ёсьць, натуральна, палітыка, але мы яе не кранаем, гэта, на мой погляд, ня вельмі натуральна, бо ёсьць у нашым жыцьці й палітычны бок, ёсьць і штодзённы, а таксама і прафэсійны, і агульнакультурны. Іншая справа, што гэта не заўсёды адлюстроўваецца ў дакумэнтальных стужках. Мне вось і цікава запытацца: а чаму? Мо гэта ўвогуле нецікава тым, хто робіць дакумэнтальнае кіно? А мо ўсё ж існуюць нейкія іншыя бар’еры? Мне падаецца, што так гэта і ёсьць”.
(Асьлюк: ) “Я не магу дарэмна траціць сваё жыцьцё на тое, што цяпер абсалютна немагчыма. І не таму, што я ад гэтага ўцякаю. Я проста знаходжу сваю нішу, і ў гэтай нішы я хачу захаваць усё, што мне дарагое, — беларушчыну, свае пачуцьці да свайго народу, сваёй радзімы. Я хачу паказаць сучаснасьць так, як я яе бачу. Я здымаю дакумэнтальныя фільмы. Я здымаю людзей, якія існуюць рэальна. І гэта я раблю ў той нішы, у якую мяне загнаў час”.
(Ракіцкі: ) “Кіно здымаецца ня дзеля захаваньня на паліцах, ня дзеля ўласнага карыстаньня і нават ня дзеля фэстываляў, на якіх вы, спадар Асьлюк, атрымліваеце заслужаныя ўзнагароды. Перадусім, кінатвор павінны бачыць і ацэньваць людзі. Дык у якой ступені ў сучаснай Беларусі складаны, пераадольны шлях да гледача?”
(Жбанкоў: ) “Дзе, спадар Асьлюк, можна паглядзець вашыя фільмы?”
(Асьлюк: ) “Фактычна нідзе. У Расеі час ад часу іх паказваюць на тэлеканале “Культура”. Цяпер, калі канал “Культура” стаў амаль недаступным беларускаму гледачу, фільмаў у Беларусі паглядзець нельга. Здараецца, што і па Беларускім тэлебачаньні іх пакажуць, але ў вельмі нязручны час — у дзесць ці ў дванаццаць гадзінаў раніцы. У кінатэатрах паказу абсалютна няма. Гэтая сытуацыя існуе ўжо гадоў пятнаццаць. Мае фільмы апошнія два гады паказваліся на самых розных міжнародных фэстывалях, за мяжой, натуральна. Я, прыкладам, ведаю, дзе сёньня паказваюць мой фільм, — яго паказваюць у Більбао, а пятай гадзіне ўвечары. На кожным фэстывалі, на якім і я быў, паказваюць мае фільмы два-тры разы, і паглядзець іх прыходзяць па чатырыста-пяцьсот разоў. Я сваю праблему амаль што вырашыў. Іншая справа, што хацелася б, каб фільмы глядзелі там, дзе яны ствараюцца. Але, пэўна, не ў палітыцы справа. Гэта проста такое агульнае стаўленьне да дакумэнтальнага кіно”.
(Жбанкоў: ) “Я хацеў бы дадаць, што гэта стаўленьне і да культуры ўвогуле. У нас найболей ахвотна тыражуюцца тыя культурныя прадукты, якія найбольш традыцыйна арыентаваныя і ў якіх мастацкая вартасьць прысутнічае ў найменшай ступені. Што найболей тыражаванае? Танныя забаўляльныя тэлесэрыялы ці ўвогуле забаўляльныя праграмы, альбо нібыта гістарычныя штучкі кшталту сумнавядомай “Анастасіі Слуцкай”. Справа ў тым, што сапраўдны мастацкі штучны прадукт мае вельмі складаны шлях да свайго гледача. Тое, што ў нас нельга паглядзець нашага нацыянальнага якаснага дакумэнтальнага прадукту, гэта, прабачце, нонсэнс. Гэта вельмі некарысна і для нашай культуры, і для гледача, і ўвогуле для нашай культурнай сытуацыі.
Мы ня ведаем сваіх мастакоў. Гэта ж ня проста мастакі. Гэта — тыя, хто робяць сапраўды нешта важнае для нас з вамі. Гэта тыя, хто дапамагае ў суладзьдзі са сваім талентам асэнсаваць нам свой час і саміх сябе. Калі гэтага мы не атрымліваем, нам не хапае кіслароду, нам няма чым дыхаць”.
(Ракіцкі: ) “І зараз давайце падсумуем размову адказам на пытаньне: дык якое дакумэнтальнае кіно ёсьць у сучаснай Беларусі?”
(Асьлюк: ) “Спадзяюся, што рознае. Дзякуй Богу, рознае. І яшчэ раз паўтару: у Беларусі ёсьць рэжысэры, якія б гэта маглі рабіць. Хтосьці толькі пачынае, хтосьці нешта пакуль робіць ня так, але яны ёсьць. Час, які яны цяпер перажываюць, напэўна, ня самы горшы. Проста трэба знайсьці самога сябе. А ўвогуле цяпер выдатны час, каб рабіць выдатнае кіно. Цяпер абсалютна гістарычны час. Трэба адчуваць яго і ніколі ня плакаць, што няма грошай. Пра грошы трэба гаварыць у апошнюю чаргу. Як правіла, калі шмат гаворыш пра грошы, іх ня знойдзеш. А вось калі пра іх ня думаеш, табе заўсёды нехта нейкім чынае прапануе: ня там, дык тут, ня тут, дык там. І сьвет шырокі, і пакуль што, дзякуй Богу, адкрыты… А зачыняць — ну, што ж, трэба будзе шукаць іншыя варыянты”.
(Жбанкоў: ) “З гледзішча назіраньня за культурніцкім ляндшафтам, я дадаў бы наступнае. У нас ёсьць шырокатыражаванае дакумэнтальнае кіно, зь якім мы ня згодныя, і ёсьць дакумэнтальнае кіно, зь якім мы згодныя, але ня маем магчымасьці атрымаць. Гэта — праблема. Гэта — адкрытае пытаньне, якое трэба вырашаць”.
