Вядомы пісьменьнік і бард Сяржук Сокалаў Воюш, які ўжо амаль пятнаццаць гадоў жыве ў Злучаных Штатах Амэрыкі, у чарговы прыезд на радзіму прэзэнтаваў менскай публіцы свой фантасмагарычны раман пра Фэлікса Дзяржынскага “Крывавы памол”, а таксама новую песенную праграму “Песьні лісоўчыкаў”. І кніга, і песьні былі цёпла прынятыя чытачамі-слухачамі на вечарыне ў Доме літаратара, пасьля якой Сяржук завітаў у менскую студыю Свабоды.
(Міхась Скобла: ) “Сяржук, вядомы расейскі пісьменьнік Марк Алданаў лічыў максымальным тэрмінам эміграцыі дзесяць гадоў. Герой ягонага раману “Дзевятае тэрмідора” гаворыць: “Я ў сваіх знаёмых эмігрантаў пытаюся: ці маеце вы магчымасьць перачакаць за мяжой 10 гадоў? Маеце — тады захоўвайце позу і высока трымайце сьцяг… А калі ня маеце, то патроху пачынайце цьвердзіць, што і на радзіме далёка ня ўсё кепскае, ёсьць добрыя пачаткі, ідэі, каштоўныя заваёвы”. Ці можам мы прычакаць падобных прызнаньняў ад беларускай эміграцыі?”
(Сяржук Сокалаў-Воюш: ) “За ўсю эміграцыю гаварыць ня буду, а за сябе магу. Я не эмігрант. Я не эміграваў зь Беларусі, я выехаў у сілу сямейных абставінаў. Я нават кватэру сваю не прадаваў і кватарантам яе не здаваў. Кватэра чакае гаспадара. Мы прыехалі ўсёй сям’ёй, зрабілі ў ёй рамонт. Чалавек, які не зьбіраецца вяртацца, ён жа ня будзе рабіць рамонт, праўда? Сэнсу няма. А раз рамонт робіцца ў кватэры, значыць — рамонт адбудзецца і ў дзяржаве, позна ці рана. І ўсё стане на свае месцы. А я зьяўлюся ў Беларусі, напэўна, раней, чым будзе зроблены рамонт у дзяржаве. Што да іншай эміграцыі… Аднойчы Андрэй Рымашэўскі, які эміграваў зь Беларусі й жыве ў Чэхіі, сказаў мне: “Паглядзім, хто пры зьмене сытуацыі вернецца ў Беларусь. Я гатовы”. Але вернуцца далёка ня ўсе. Нават пытаньня няма. Многія людзі за мяжой уладзіліся вельмі няблага”.
(Скобла: ) “Апошнім часам беларускія ўлады трацяць нямала сродкаў і высілкаў на разьвіцьцё ў краіне турызму. Ты пабачыў сьвету, як лічыш, ці стане Беларусь у блізкай пэрспэктыве турыстычнай краінай?”
(Сокалаў-Воюш: ) “Гэта залежыць ад многіх чыньнікаў. Найперш, павінна адбыцца рэстаўрацыя помнікаў гісторыі — нашых замкаў, палацаў. І нейкія беларускія экзоты павінны быць. Вось я нядаўна даведаўся, што па Прыпяці можна сплаўляцца на плытах. На плытах збудавалі хаты, у іх, дарэчы, ёсьць усе выгоды, можна плысьці, вудзіць рыбу, а гід будзе расказваць пра палескія дастапомнасьці. Так што Беларусь мае шанцы стаць турыстычнай, але дзеля гэтага трэба зрабіць вельмі шмат. Бо замак аднавіць — ня хату на плыце пабудаваць”.
(Скобла: ) “Замкі і палацы пакуль не адноўленыя. А што можа прывабіць турыста, апрача рыбалкі на Прыпяці ды зуброў у Белавескай пушчы? Апрача прыроды?”
(Сокалаў-Воюш: ) “Калі б ты спытаўся пра гэта гадоў пятнаццаць таму, я б адказаў: людзі ў нас прывабныя. На жаль, людзі нашы становяцца ўсё менш прывабнымі. Яны сьпіваюцца, і гэта вельмі выразна відаць. Па дарозе ў Сітна да Паўла Севярынца я падвозіў жанчыну. Дык яна была п’янюткая! У тых мясьцінах бутэлька гарэлкі, гэтак званая “максімка”, каштуе 2 100. Што гэта, як не мэтанакіраванае спойваньне народу?! Там проста павальнае п’янства. Ды і ў Менску пляшкі паўсюль валяюцца. Спойваньне — гэта чарговая хваля генацыду, толькі ў іншай форме.
А замежнікам я б парэкамэндаваў беларускі экстрэмальны турызм — пераход праз балоты. Прычым, пераход не на паўгадзіны, а вандроўкі па балотах на некалькі дзён. У нас такія магчымасьці яшчэ дзе-нідзе захаваліся. І, павер мне, балотны турызм — ня менш складаная справа, чым падняцца на Эвэрэст, альбо ў часе шторму пераплысьці Ла-Манш. І ён, дзякуючы свайму экстрыму, карыстаўся б папулярнасьцю, я перакананы”.
(Скобла: ) “Кожны творца, як правіла, дбае пра свае аўтарскія правы. Можна згадаць нядаўні прыклад: паэт Алесь Разанаў і мастак Віктар Маркавец прад’явілі прэтэнзіі “Мабільным тэлесыстэмам” у тым, што МТС выкарыстоўвае ў якасьці фірмовага знаку іх сумесны твор — яйкаквадрат… А ты пішаш: “Мой верш — нічый… І аніякі ў сьвеце капірайт яму не забароніць шматгалосься”. Ты гэтак лёгка можаш адмовіцца ад сваіх твораў?”
(Сокалаў-Воюш: ) “Не, я не адмаўляюся ад твораў. Я проста дазваляю іх выкарыстоўваць у які заўгодна спосаб, калі гэта не пярэчыць нацыянальнай ідэі й не прыносіць шкоды беларускаму народу. Вядомы кампазытар Мікола Пятрэнка, калі ў яго пыталіся пра песьню “Ручнікі”, адказваў: “А гэта ўжо даўно не мая песьня, яна — усіхняя”.
(Скобла: ) “А вось і вынік тваёй шчодрасьці. Я трымаю ў руках улётку, якая чамусьці з выявай Божай Маці Жыровіцкай, дзе без пазначэньня прозьвішча аўтара надрукаваны твой вершык для дзяцей: “Блакіт нябёс і белы бусел, і хмаркі ў небе — як абрус…”
(Сокалаў-Воюш: ) “Мой край завецца Беларусьсю, і сам я — хлопчык беларус”.
(Скобла: ) “Няўжо не шкада, што твае радкі так далёка пайшлі ў народ, што забыліся на свайго “бацьку”?”
(Сокалаў-Воюш: ) “Не шкада. Ёсьць і іншыя падобныя прыклады ў нашай культуры. Скажам, песьня “Бывайце здаровы”. Яе напісаў Адам Русак, але яна даўно лічыцца народнай. І, па-мойму, гэта вялікі плюс для аўтара ў сэнсе маральнага задавальненьня: твой твор запатрабаваны народам. Ну, не пазначана маё імя на ўлётцы… І Бог зь ім. Я тут ня схільны прад’яўляць нейкія прэтэнзіі, на нешта прэтэндаваць. І судзіцца з аўтарамі гэтай улёткі не зьбіраюся”.
(Скобла: ) “У Менску ты прадставіў на суд публікі сваю новую музычную праграму — “Песьні лісоўчыкаў”. Чым яны адрозьніваюцца ад тваіх жа шырокавядомых “Песьняў касінераў”?”
(Сокалаў-Воюш: ) “Яны адрозьніваюцца і складам, і ладам. Я наўмысна ўзяў фальклёрны стыль, бо фальклёр дае проста неверагодныя магчымасьці. Напрыклад, можна паэтызаваць героя як заўгодна. У мяне ў адной зь песьняў гаворыцца: “Вось прыехалі яны — ў пазалоце жупаны”. Жупаны не маглі быць “у пазалоце”. Як і “залатыя шаблі”. А ў фальклёрных песьнях усё гэта ёсьць. Стылізацыя пад фальклёр дае магчымасьць вольна рыфмаваць, часам па апошняй літары рыфма ідзе. Націск можна рабіць рухомым, словы старыя ўжываць і новыя вынаходзіць.
А беларуская бардаўская песьня сёньня зазнае пэўны крызыс, зь якога трэба шукаць выйсьце. Пажадана было б, каб і іншыя барды заняліся такімі пошукамі, экспэрымэнтамі. Іхняя творчасьць стала застандартнай, бардаўская песьня павінна неяк мяняцца. І вось я шукаю, як абнавіць традыцыю. “Песьні лісоўчыкаў” сьпяваюцца без гітары, хоць у мяне была спроба прасьпяваць іх пад леру. Але я не валодаю гэтым інструмэнтам ды й ня маю яго. Але ж раней нашыя барды называліся менавіта лернікамі”.
(Скобла: ) “На вечарыне ты на зьдзіўленьне слухачоў сьпяваў акапэльна. Прадэманструй якую-небудзь “песьню лісоўчыка” слухачам Свабоды”.
(Сокалаў-Воюш, сьпявае: )
“Ой, хадзіла-хадзіла Чорная сіла, Ой, касіла старых ды малых, Ой, жанок касіла. Пан Якуб у Вільні быў, Новую шаблячку набыў. Вярнуўся дадому — вецер сьвішча Па-над папялішчам. Каб прагнаці гэтую бяду — Чорную сілу са двара — Ой, паеду, ой ды я паеду Да пана Ляксандара, Да пана Лісоўскага — Да спадара-гаспадара, Ворага маскоўскага. Яго войска моцнае, Яго войска дужае — Там жа ўсе сябры мае, Ён ворага здужае. Яго войска слыннае, Яго войска спраўнае. Ён па Маскоўшчыне гуляе Ды пазыкі вяртае — За забітых брацетак, Абражоных сёстрачак. Ой, ды за зьдзек над родным краем Ворага карае…”
(Скобла: ) “Файна! А ці доўга яшчэ беларусам сьпяваць паўстанцкія песьні?”
(Сокалаў-Воюш: ) “Паўстанцкія песьні ніколі не старэюць. Паедзь ва Ўкраіну, паслухай, што яны сьпяваюць — на Львоўшчыне, Чарнігаўшчыне ці яшчэ дзе-небудзь. Фантастыка! І пра палкоўніка Сагайдачнага, і пра атаманаў розных. Такія песьні не старэюць, і гэта добра”.
(Скобла: ) “Ты — аўтар фантасмагарычнага рамана “Крывавы памол”. Твор мастацкі, выдуманы, а ягоны герой мае гістарычнае імя: Фэлікс Дзяржынскі. Чаму ты вырашыў зрабіць пэрсанажам свайго раману менавіта “жалезнага Фэлікса”?”
(Сокалаў-Воюш: ) “Гэтую ідэю мне падказаў мой сябар Вінцук Вячорка. Неяк у размове, не датычнай літаратуры, ён сказаў: ёсьць такі найвядомейшы пэрсанаж у нашай гісторыі — Фэлікс Дзяржынскі. Палякі яго ня хочуць, расейцы яго ня хочуць, і мы таксама ад яго адпіхваемся. А ён наш. Сапраўдны беларускі шляхціч, род Дзяржынскіх вядомы з 17 стагодзьдзя. А тое, што маем, мы павінны не адкідаць, а ўжываць. Стварэньне беларускага Дракулы — галоўная ідэя майго раману. І потым, “Крывавы памол” — ён збольшага не прыдуманы. Я вывучыў біяграфію Дзяржынскага. І ягонае зямное жыцьцё (не жыцьцё вупара зь ікламі, а менавіта зямное) — цалкам адпавядае апісанаму ў кнізе. Але, натуральна, у маёй інтэрпрэтацыі”.
(Скобла: ) “Я нездарма спытаўся пра твайго героя Дзяржынскага. Летась у Варшаве я пазнаёміўся з паэтам Яцкам Любартам-Кшысіцам, які жыве ў Кракаве. Ён адрэкамэндаваўся сваяком Дзяржынскага і плянуе прыехаць у Беларусь. Калі ён прачытае “Крывавы памол”, то можа пакрыўдзіцца за свайго родзіча і падаць на аўтара ў суд за абразу шляхецкага гонару. Ты гатовы да гэткага разьвіцьця падзеяў?”
(Сокалаў-Воюш: ) “О, было б клясна! Толькі перад гэтым ён павінен прызнаць, што Дзяржынскі — беларускі шляхціч. З нашчадкам беларускага шляхціча судзіцца было б цікава. Бо шляхецтва — гэта ня толькі маёмасны, але й духоўны статус. Так што я гатовы. Але сумняваюся, што ён падасьць у суд. Рэальныя нашчадкі Дракулы ня маюць жа нічога супраць таго вобраза свайго продка, які створаны ў літаратуры й кіно”.
(Скобла: ) “Дзяржынскі ў цябе — крывасмок, вупар. А Фэліксу Эдмундавічу ў Менску нядаўна яшчэ адзін помнік паставілі і збудавалі ў лесе пад Койданавам шыкоўны музэй. Як ты да гэтага ставісься?”
(Сокалаў-Воюш: ) “Вось і цудоўна! Мы якраз і гаварылі пра тое, што можа прывабіць у Беларусь замежных турыстаў. Калі мая кніга спадабаецца чытачам, то радзіма Дзяржынскага стане адным з культавых месцаў, куды можна прыехаць і паглядзець на помнікі беларускаму Дракулу. Я быў у музэі Дзяржынскага, я быў на тым месцы, дзе стаяў маёнтак Дзяржынскіх. Я знайшоў тую яму на месцы падвалу, куды ўпала маці Фэлікса перад тым, як яго нарадзіць. Яна пасьлізнулася на прыступках і ўпала. І там гэтае месца выразна відаць. Я аб’ехаў навакольныя вёскі, размаўляў зь мясцовымі жыхарамі, з супрацоўнікамі музэю. У той мясцовасьці я цяпер добра арыентуюся і добра ведаў, пра што пішу”.
(Скобла: ) “У нядаўна выдадзенай энцыкляпэдыі “Беларускі фальклёр” розных нячысьцікаў не зьлічыць. Чаму нашыя людзі так цікавяцца інфэрнальным сьветам? Вось і ты паспрабаваў зазірнуць па той бок. А не баісься, што апісаныя табой істоты пачнуць нейкім чынам удзельнічаць у тваім жыцьці?”
(Сокалаў-Воюш: ) “Страху няма. Хутчэй, ёсьць цікавасьць. Я чалавек, які трохі ўмее трымаць у руках асадку. І калі б нешта падобнае, пра што ты кажаш, адбылося, то тады я змог бы напісаць больш цікавыя рэчы… Мы часам чытаем пра Індыю, Тыбет, пра тое, якія дагістарычныя веды схаваныя ў тамтэйшых паданьнях, што трэба іх расшыфраваць… Ды ў нас усё схавана! У беларускіх народных песьнях і казках!. Толькі іх трэба ўважліва прачытаць.
Просты прыклад. Казка: “Сьпі, вочка адно, сьпі, вочка адно, сьпі, вочка адно, сьпі, вочка другое, сьпі, вочка другое… А каза мела тры вокі, і нават трэцім бачыла…” Гэта ж тыповы гіпнатычны сэанс. Паўтаруся: у беларускім фальклёры ёсьць усё! І веды, узятыя адтуль, нічым ня горшыя за веды тыбецкіх манахаў, а можа, нават супадаюць зь іхнімі. У нашым фальклёры ёсьць свае комплексы фізычных і духоўных практыкаваньняў, якія нам трэба выцягнуць на белы сьвет. А чаму выцягнуць? Ды таму, што нашаму чалавеку адпавядае тая сыстэма, якая склалася за стагодзьдзі й тысячагодзьдзі тут, на гэтай зямлі. Перанесьці тыбецкую сыстэму на нашага чалавека можа й цікава. Магчыма, сапраўды нейкая акапунктура ў нас і спрацуе. Але я ўпэўнены, што ў нас была свая сыстэма, і яна ня горшая за тыбецкую”.
(Скобла: ) “Фонд Пётры Крэчэўскага, які знаходзіцца ў Нью-Ёрку, заснаваў літаратурную прэмію імя Янкі Юхнаўца. Ты — сябра адмысловай камісіі, якая гатовая даць прэмію твору, калі ён: нацыянальная, моўная і вольная зьява. Патлумач, што азначаюць гэтыя крытэры?”
(Сокалаў-Воюш: ) “Моўная зьява — значыць, чалавек можа экспэрымэнтаваць у галіне мовы. Гуляць са словам, не баяцца. Гэта хіба больш тычыцца вершаў. Бо іншыя літаратуры прайшлі праз падобныя экспэрымэнты, напрыклад, праз гукапіс, калі паэт выяўляе свае пачуцьці праз пэўныя гукі. Згадаем “дыр-бул-шчы”, “бо-бэ-обе” ды падобнае ў літаратуры расейскай. Моўная зьява — гэта яшчэ і стварэньне новых словаў, і выцягваньне словаў з дыялектных слоўнікаў… Наогул, моўная сьмеласьць павінна быць. Мова ад гэтага толькі выйграе. Хоць чалавек і прайграе... Згадай Янку Станкевіча, які гаварыў на той мове, якую ён лічыў сапраўды беларускай. Часам зь яго сьмяяліся”.
(Скобла: ) “Мне згадалася эпіграма Рыгора Крушыны на Янку Станкевіча, у якой акурат падкрэсьленыя ягоныя моўныя пошукі: “Пад скабамі тыхтала б’ецца, Як порсткі таўкач у мяжджэрыку. У Крывію дух мой імкнецца, А кодаўб вязу я ў Амэрыку”.
(Сокалаў-Воюш: ) “Насьмешак хапала. Вельмі многія не разумелі Станкевіча. Але сёньня слова “спадар”, якое ён выцягнуў наверх, умацавалася ў сучаснай беларускай мове. Многія словы Станкевіча не прыжыліся. Але з-за аднаго “спадара” чалавеку можна пакланіцца і помнік паставіць.
Вольная зьява — гэта вольнасьць выказваньня думкі, вольнасьць інтэрпрэтацыі чаго заўгодна, вольнасьць у самым шырокім сэнсе, калі аўтар ня мае ўнутранага цэнзара, перадусім — палітычнага.
І нацыянальная зьява — гэта важнасьць твору для жыцьця нацыі, яго запатрабаванасьць. Неабавязкова, каб твор меў масавага чытача незалежна ад узросту. Тут істотныя менавіта запатрабаванасьць, надзённасьць твору. А ён можа быць пра што заўгодна, нават пра ўсход сонца. Усё залежыць ад таго, як гэта напісана”.
(Скобла: ) “Гадоў пяць-шэсьць таму ты заўзята складаў слоўнік беларускіх рыфмаў. Ці давершыў ты яго? Ці ўдалося абняць неабдымнае?”
(Сокалаў-Воюш: ) “Неабдымнае абняць не ўдалося. Слоўнік рыфмаў застаўся незавершаным, і цяпер ён адкладзены, бо ўзьнікла тэрміновая патрэба ў другім слоўніку. І я яго зрабіў — тэрміналягічны слоўнік Асманскай імпэрыі, Крымскага ханства, Малдовы, Трансільваніі й Валохіі. Рэч у тым, што героі майго раману трапілі ў Асманскую імпэрыю, і я з жахам зразумеў, што, апрача чалмы й мінарэту, нічога пра мусульманаў ня ведаю. Давялося сядаць за слоўнік. Праца над ім практычна скончаная, займае ён больш за 500 старонак. Упершыню ў слоўніку падаюцца біяграфіі ўсіх турэцкіх султанаў, усіх крымскіх ханаў. Я ўпершыню паспрабаваў сабраць імёны беларускіх паслоў у Крымскім ханстве і крымскіх паслоў у Беларусі. Падчас працы над слоўнікам траплялася шмат цікавых фактаў. Напрыклад, хто ведае, што ў Чуфут-Кале, вядомай крымскай турме для палітзьняволеных, першым вязьнем быў беларускі пасол Левус… Больш пра яго нічога невядома, толькі імя. Так што, у маім слоўніку чытач знойдзе вельмі шмат унікальнага беларускага матэрыялу”.
(Скобла: ) “Беларусь прыцягальная для беларусаў, дзе б яны ні знаходзіліся. Гэткая ўжо нашая мэнтальнасьць. “Бо чужына сэрца джаліць, цісьне, як зьмяя”, — хто ня ведае гэтых тваіх радкоў. Але мінаюць гады, і што — ужо ня так цісьне і ня так джаліць? Ці джаліць пачынае — радзіма?”
(Сокалаў-Воюш: ) “Не, радзіма ня джаліць. Усё ў цытаванай песьні гучыць правільна — аж да радка: “Мне краёў чужых ня трэба”. Калі чалавек апынаецца ў чужых краях, гэта не азначае, што яны яму патрэбныя. Часам так складаецца жыцьцё. Але я не прыжыўся на чужыне. Я не вучыў і не вучу ангельскую мову. У краме хлеба папытаць здолею, а дасканаліць ангельскую мне навошта? Фільмы галівудзкія можна глядзець і бяз веданьня мовы — там усё зразумела па сюжэце. Тое самае і ў амэрыканскім тэатры, куды мы часам ходзім з жонкай. Гэта ў Купалаўскім тэатры беларускае слова важнае, без яго не зразумееш, што адбываецца на сцэне... Паўтараю сказанае напачатку нашай гутаркі — я зьбіраюся вярнуцца ў Беларусь. Чужына для мяне пэрсанальна па-ранейшаму застаецца непрымальнай”.
На здымку: Сяржук Сокалаў-Воюш у студыі Свабоды.
(Міхась Скобла: ) “Сяржук, вядомы расейскі пісьменьнік Марк Алданаў лічыў максымальным тэрмінам эміграцыі дзесяць гадоў. Герой ягонага раману “Дзевятае тэрмідора” гаворыць: “Я ў сваіх знаёмых эмігрантаў пытаюся: ці маеце вы магчымасьць перачакаць за мяжой 10 гадоў? Маеце — тады захоўвайце позу і высока трымайце сьцяг… А калі ня маеце, то патроху пачынайце цьвердзіць, што і на радзіме далёка ня ўсё кепскае, ёсьць добрыя пачаткі, ідэі, каштоўныя заваёвы”. Ці можам мы прычакаць падобных прызнаньняў ад беларускай эміграцыі?”
(Сяржук Сокалаў-Воюш: ) “За ўсю эміграцыю гаварыць ня буду, а за сябе магу. Я не эмігрант. Я не эміграваў зь Беларусі, я выехаў у сілу сямейных абставінаў. Я нават кватэру сваю не прадаваў і кватарантам яе не здаваў. Кватэра чакае гаспадара. Мы прыехалі ўсёй сям’ёй, зрабілі ў ёй рамонт. Чалавек, які не зьбіраецца вяртацца, ён жа ня будзе рабіць рамонт, праўда? Сэнсу няма. А раз рамонт робіцца ў кватэры, значыць — рамонт адбудзецца і ў дзяржаве, позна ці рана. І ўсё стане на свае месцы. А я зьяўлюся ў Беларусі, напэўна, раней, чым будзе зроблены рамонт у дзяржаве. Што да іншай эміграцыі… Аднойчы Андрэй Рымашэўскі, які эміграваў зь Беларусі й жыве ў Чэхіі, сказаў мне: “Паглядзім, хто пры зьмене сытуацыі вернецца ў Беларусь. Я гатовы”. Але вернуцца далёка ня ўсе. Нават пытаньня няма. Многія людзі за мяжой уладзіліся вельмі няблага”.
(Скобла: ) “Апошнім часам беларускія ўлады трацяць нямала сродкаў і высілкаў на разьвіцьцё ў краіне турызму. Ты пабачыў сьвету, як лічыш, ці стане Беларусь у блізкай пэрспэктыве турыстычнай краінай?”
(Сокалаў-Воюш: ) “Гэта залежыць ад многіх чыньнікаў. Найперш, павінна адбыцца рэстаўрацыя помнікаў гісторыі — нашых замкаў, палацаў. І нейкія беларускія экзоты павінны быць. Вось я нядаўна даведаўся, што па Прыпяці можна сплаўляцца на плытах. На плытах збудавалі хаты, у іх, дарэчы, ёсьць усе выгоды, можна плысьці, вудзіць рыбу, а гід будзе расказваць пра палескія дастапомнасьці. Так што Беларусь мае шанцы стаць турыстычнай, але дзеля гэтага трэба зрабіць вельмі шмат. Бо замак аднавіць — ня хату на плыце пабудаваць”.
(Скобла: ) “Замкі і палацы пакуль не адноўленыя. А што можа прывабіць турыста, апрача рыбалкі на Прыпяці ды зуброў у Белавескай пушчы? Апрача прыроды?”
(Сокалаў-Воюш: ) “Калі б ты спытаўся пра гэта гадоў пятнаццаць таму, я б адказаў: людзі ў нас прывабныя. На жаль, людзі нашы становяцца ўсё менш прывабнымі. Яны сьпіваюцца, і гэта вельмі выразна відаць. Па дарозе ў Сітна да Паўла Севярынца я падвозіў жанчыну. Дык яна была п’янюткая! У тых мясьцінах бутэлька гарэлкі, гэтак званая “максімка”, каштуе 2 100. Што гэта, як не мэтанакіраванае спойваньне народу?! Там проста павальнае п’янства. Ды і ў Менску пляшкі паўсюль валяюцца. Спойваньне — гэта чарговая хваля генацыду, толькі ў іншай форме.
А замежнікам я б парэкамэндаваў беларускі экстрэмальны турызм — пераход праз балоты. Прычым, пераход не на паўгадзіны, а вандроўкі па балотах на некалькі дзён. У нас такія магчымасьці яшчэ дзе-нідзе захаваліся. І, павер мне, балотны турызм — ня менш складаная справа, чым падняцца на Эвэрэст, альбо ў часе шторму пераплысьці Ла-Манш. І ён, дзякуючы свайму экстрыму, карыстаўся б папулярнасьцю, я перакананы”.
(Скобла: ) “Кожны творца, як правіла, дбае пра свае аўтарскія правы. Можна згадаць нядаўні прыклад: паэт Алесь Разанаў і мастак Віктар Маркавец прад’явілі прэтэнзіі “Мабільным тэлесыстэмам” у тым, што МТС выкарыстоўвае ў якасьці фірмовага знаку іх сумесны твор — яйкаквадрат… А ты пішаш: “Мой верш — нічый… І аніякі ў сьвеце капірайт яму не забароніць шматгалосься”. Ты гэтак лёгка можаш адмовіцца ад сваіх твораў?”
(Сокалаў-Воюш: ) “Не, я не адмаўляюся ад твораў. Я проста дазваляю іх выкарыстоўваць у які заўгодна спосаб, калі гэта не пярэчыць нацыянальнай ідэі й не прыносіць шкоды беларускаму народу. Вядомы кампазытар Мікола Пятрэнка, калі ў яго пыталіся пра песьню “Ручнікі”, адказваў: “А гэта ўжо даўно не мая песьня, яна — усіхняя”.
(Скобла: ) “А вось і вынік тваёй шчодрасьці. Я трымаю ў руках улётку, якая чамусьці з выявай Божай Маці Жыровіцкай, дзе без пазначэньня прозьвішча аўтара надрукаваны твой вершык для дзяцей: “Блакіт нябёс і белы бусел, і хмаркі ў небе — як абрус…”
(Сокалаў-Воюш: ) “Мой край завецца Беларусьсю, і сам я — хлопчык беларус”.
(Скобла: ) “Няўжо не шкада, што твае радкі так далёка пайшлі ў народ, што забыліся на свайго “бацьку”?”
(Сокалаў-Воюш: ) “Не шкада. Ёсьць і іншыя падобныя прыклады ў нашай культуры. Скажам, песьня “Бывайце здаровы”. Яе напісаў Адам Русак, але яна даўно лічыцца народнай. І, па-мойму, гэта вялікі плюс для аўтара ў сэнсе маральнага задавальненьня: твой твор запатрабаваны народам. Ну, не пазначана маё імя на ўлётцы… І Бог зь ім. Я тут ня схільны прад’яўляць нейкія прэтэнзіі, на нешта прэтэндаваць. І судзіцца з аўтарамі гэтай улёткі не зьбіраюся”.
(Скобла: ) “У Менску ты прадставіў на суд публікі сваю новую музычную праграму — “Песьні лісоўчыкаў”. Чым яны адрозьніваюцца ад тваіх жа шырокавядомых “Песьняў касінераў”?”
(Сокалаў-Воюш: ) “Яны адрозьніваюцца і складам, і ладам. Я наўмысна ўзяў фальклёрны стыль, бо фальклёр дае проста неверагодныя магчымасьці. Напрыклад, можна паэтызаваць героя як заўгодна. У мяне ў адной зь песьняў гаворыцца: “Вось прыехалі яны — ў пазалоце жупаны”. Жупаны не маглі быць “у пазалоце”. Як і “залатыя шаблі”. А ў фальклёрных песьнях усё гэта ёсьць. Стылізацыя пад фальклёр дае магчымасьць вольна рыфмаваць, часам па апошняй літары рыфма ідзе. Націск можна рабіць рухомым, словы старыя ўжываць і новыя вынаходзіць.
А беларуская бардаўская песьня сёньня зазнае пэўны крызыс, зь якога трэба шукаць выйсьце. Пажадана было б, каб і іншыя барды заняліся такімі пошукамі, экспэрымэнтамі. Іхняя творчасьць стала застандартнай, бардаўская песьня павінна неяк мяняцца. І вось я шукаю, як абнавіць традыцыю. “Песьні лісоўчыкаў” сьпяваюцца без гітары, хоць у мяне была спроба прасьпяваць іх пад леру. Але я не валодаю гэтым інструмэнтам ды й ня маю яго. Але ж раней нашыя барды называліся менавіта лернікамі”.
(Скобла: ) “На вечарыне ты на зьдзіўленьне слухачоў сьпяваў акапэльна. Прадэманструй якую-небудзь “песьню лісоўчыка” слухачам Свабоды”.
(Сокалаў-Воюш, сьпявае: )
“Ой, хадзіла-хадзіла Чорная сіла, Ой, касіла старых ды малых, Ой, жанок касіла. Пан Якуб у Вільні быў, Новую шаблячку набыў. Вярнуўся дадому — вецер сьвішча Па-над папялішчам. Каб прагнаці гэтую бяду — Чорную сілу са двара — Ой, паеду, ой ды я паеду Да пана Ляксандара, Да пана Лісоўскага — Да спадара-гаспадара, Ворага маскоўскага. Яго войска моцнае, Яго войска дужае — Там жа ўсе сябры мае, Ён ворага здужае. Яго войска слыннае, Яго войска спраўнае. Ён па Маскоўшчыне гуляе Ды пазыкі вяртае — За забітых брацетак, Абражоных сёстрачак. Ой, ды за зьдзек над родным краем Ворага карае…”
(Скобла: ) “Файна! А ці доўга яшчэ беларусам сьпяваць паўстанцкія песьні?”
(Сокалаў-Воюш: ) “Паўстанцкія песьні ніколі не старэюць. Паедзь ва Ўкраіну, паслухай, што яны сьпяваюць — на Львоўшчыне, Чарнігаўшчыне ці яшчэ дзе-небудзь. Фантастыка! І пра палкоўніка Сагайдачнага, і пра атаманаў розных. Такія песьні не старэюць, і гэта добра”.
(Скобла: ) “Ты — аўтар фантасмагарычнага рамана “Крывавы памол”. Твор мастацкі, выдуманы, а ягоны герой мае гістарычнае імя: Фэлікс Дзяржынскі. Чаму ты вырашыў зрабіць пэрсанажам свайго раману менавіта “жалезнага Фэлікса”?”
(Сокалаў-Воюш: ) “Гэтую ідэю мне падказаў мой сябар Вінцук Вячорка. Неяк у размове, не датычнай літаратуры, ён сказаў: ёсьць такі найвядомейшы пэрсанаж у нашай гісторыі — Фэлікс Дзяржынскі. Палякі яго ня хочуць, расейцы яго ня хочуць, і мы таксама ад яго адпіхваемся. А ён наш. Сапраўдны беларускі шляхціч, род Дзяржынскіх вядомы з 17 стагодзьдзя. А тое, што маем, мы павінны не адкідаць, а ўжываць. Стварэньне беларускага Дракулы — галоўная ідэя майго раману. І потым, “Крывавы памол” — ён збольшага не прыдуманы. Я вывучыў біяграфію Дзяржынскага. І ягонае зямное жыцьцё (не жыцьцё вупара зь ікламі, а менавіта зямное) — цалкам адпавядае апісанаму ў кнізе. Але, натуральна, у маёй інтэрпрэтацыі”.
(Скобла: ) “Я нездарма спытаўся пра твайго героя Дзяржынскага. Летась у Варшаве я пазнаёміўся з паэтам Яцкам Любартам-Кшысіцам, які жыве ў Кракаве. Ён адрэкамэндаваўся сваяком Дзяржынскага і плянуе прыехаць у Беларусь. Калі ён прачытае “Крывавы памол”, то можа пакрыўдзіцца за свайго родзіча і падаць на аўтара ў суд за абразу шляхецкага гонару. Ты гатовы да гэткага разьвіцьця падзеяў?”
(Сокалаў-Воюш: ) “О, было б клясна! Толькі перад гэтым ён павінен прызнаць, што Дзяржынскі — беларускі шляхціч. З нашчадкам беларускага шляхціча судзіцца было б цікава. Бо шляхецтва — гэта ня толькі маёмасны, але й духоўны статус. Так што я гатовы. Але сумняваюся, што ён падасьць у суд. Рэальныя нашчадкі Дракулы ня маюць жа нічога супраць таго вобраза свайго продка, які створаны ў літаратуры й кіно”.
(Скобла: ) “Дзяржынскі ў цябе — крывасмок, вупар. А Фэліксу Эдмундавічу ў Менску нядаўна яшчэ адзін помнік паставілі і збудавалі ў лесе пад Койданавам шыкоўны музэй. Як ты да гэтага ставісься?”
(Сокалаў-Воюш: ) “Вось і цудоўна! Мы якраз і гаварылі пра тое, што можа прывабіць у Беларусь замежных турыстаў. Калі мая кніга спадабаецца чытачам, то радзіма Дзяржынскага стане адным з культавых месцаў, куды можна прыехаць і паглядзець на помнікі беларускаму Дракулу. Я быў у музэі Дзяржынскага, я быў на тым месцы, дзе стаяў маёнтак Дзяржынскіх. Я знайшоў тую яму на месцы падвалу, куды ўпала маці Фэлікса перад тым, як яго нарадзіць. Яна пасьлізнулася на прыступках і ўпала. І там гэтае месца выразна відаць. Я аб’ехаў навакольныя вёскі, размаўляў зь мясцовымі жыхарамі, з супрацоўнікамі музэю. У той мясцовасьці я цяпер добра арыентуюся і добра ведаў, пра што пішу”.
(Скобла: ) “У нядаўна выдадзенай энцыкляпэдыі “Беларускі фальклёр” розных нячысьцікаў не зьлічыць. Чаму нашыя людзі так цікавяцца інфэрнальным сьветам? Вось і ты паспрабаваў зазірнуць па той бок. А не баісься, што апісаныя табой істоты пачнуць нейкім чынам удзельнічаць у тваім жыцьці?”
(Сокалаў-Воюш: ) “Страху няма. Хутчэй, ёсьць цікавасьць. Я чалавек, які трохі ўмее трымаць у руках асадку. І калі б нешта падобнае, пра што ты кажаш, адбылося, то тады я змог бы напісаць больш цікавыя рэчы… Мы часам чытаем пра Індыю, Тыбет, пра тое, якія дагістарычныя веды схаваныя ў тамтэйшых паданьнях, што трэба іх расшыфраваць… Ды ў нас усё схавана! У беларускіх народных песьнях і казках!. Толькі іх трэба ўважліва прачытаць.
Просты прыклад. Казка: “Сьпі, вочка адно, сьпі, вочка адно, сьпі, вочка адно, сьпі, вочка другое, сьпі, вочка другое… А каза мела тры вокі, і нават трэцім бачыла…” Гэта ж тыповы гіпнатычны сэанс. Паўтаруся: у беларускім фальклёры ёсьць усё! І веды, узятыя адтуль, нічым ня горшыя за веды тыбецкіх манахаў, а можа, нават супадаюць зь іхнімі. У нашым фальклёры ёсьць свае комплексы фізычных і духоўных практыкаваньняў, якія нам трэба выцягнуць на белы сьвет. А чаму выцягнуць? Ды таму, што нашаму чалавеку адпавядае тая сыстэма, якая склалася за стагодзьдзі й тысячагодзьдзі тут, на гэтай зямлі. Перанесьці тыбецкую сыстэму на нашага чалавека можа й цікава. Магчыма, сапраўды нейкая акапунктура ў нас і спрацуе. Але я ўпэўнены, што ў нас была свая сыстэма, і яна ня горшая за тыбецкую”.
(Скобла: ) “Фонд Пётры Крэчэўскага, які знаходзіцца ў Нью-Ёрку, заснаваў літаратурную прэмію імя Янкі Юхнаўца. Ты — сябра адмысловай камісіі, якая гатовая даць прэмію твору, калі ён: нацыянальная, моўная і вольная зьява. Патлумач, што азначаюць гэтыя крытэры?”
(Сокалаў-Воюш: ) “Моўная зьява — значыць, чалавек можа экспэрымэнтаваць у галіне мовы. Гуляць са словам, не баяцца. Гэта хіба больш тычыцца вершаў. Бо іншыя літаратуры прайшлі праз падобныя экспэрымэнты, напрыклад, праз гукапіс, калі паэт выяўляе свае пачуцьці праз пэўныя гукі. Згадаем “дыр-бул-шчы”, “бо-бэ-обе” ды падобнае ў літаратуры расейскай. Моўная зьява — гэта яшчэ і стварэньне новых словаў, і выцягваньне словаў з дыялектных слоўнікаў… Наогул, моўная сьмеласьць павінна быць. Мова ад гэтага толькі выйграе. Хоць чалавек і прайграе... Згадай Янку Станкевіча, які гаварыў на той мове, якую ён лічыў сапраўды беларускай. Часам зь яго сьмяяліся”.
(Скобла: ) “Мне згадалася эпіграма Рыгора Крушыны на Янку Станкевіча, у якой акурат падкрэсьленыя ягоныя моўныя пошукі: “Пад скабамі тыхтала б’ецца, Як порсткі таўкач у мяжджэрыку. У Крывію дух мой імкнецца, А кодаўб вязу я ў Амэрыку”.
(Сокалаў-Воюш: ) “Насьмешак хапала. Вельмі многія не разумелі Станкевіча. Але сёньня слова “спадар”, якое ён выцягнуў наверх, умацавалася ў сучаснай беларускай мове. Многія словы Станкевіча не прыжыліся. Але з-за аднаго “спадара” чалавеку можна пакланіцца і помнік паставіць.
Вольная зьява — гэта вольнасьць выказваньня думкі, вольнасьць інтэрпрэтацыі чаго заўгодна, вольнасьць у самым шырокім сэнсе, калі аўтар ня мае ўнутранага цэнзара, перадусім — палітычнага.
І нацыянальная зьява — гэта важнасьць твору для жыцьця нацыі, яго запатрабаванасьць. Неабавязкова, каб твор меў масавага чытача незалежна ад узросту. Тут істотныя менавіта запатрабаванасьць, надзённасьць твору. А ён можа быць пра што заўгодна, нават пра ўсход сонца. Усё залежыць ад таго, як гэта напісана”.
(Скобла: ) “Гадоў пяць-шэсьць таму ты заўзята складаў слоўнік беларускіх рыфмаў. Ці давершыў ты яго? Ці ўдалося абняць неабдымнае?”
(Сокалаў-Воюш: ) “Неабдымнае абняць не ўдалося. Слоўнік рыфмаў застаўся незавершаным, і цяпер ён адкладзены, бо ўзьнікла тэрміновая патрэба ў другім слоўніку. І я яго зрабіў — тэрміналягічны слоўнік Асманскай імпэрыі, Крымскага ханства, Малдовы, Трансільваніі й Валохіі. Рэч у тым, што героі майго раману трапілі ў Асманскую імпэрыю, і я з жахам зразумеў, што, апрача чалмы й мінарэту, нічога пра мусульманаў ня ведаю. Давялося сядаць за слоўнік. Праца над ім практычна скончаная, займае ён больш за 500 старонак. Упершыню ў слоўніку падаюцца біяграфіі ўсіх турэцкіх султанаў, усіх крымскіх ханаў. Я ўпершыню паспрабаваў сабраць імёны беларускіх паслоў у Крымскім ханстве і крымскіх паслоў у Беларусі. Падчас працы над слоўнікам траплялася шмат цікавых фактаў. Напрыклад, хто ведае, што ў Чуфут-Кале, вядомай крымскай турме для палітзьняволеных, першым вязьнем быў беларускі пасол Левус… Больш пра яго нічога невядома, толькі імя. Так што, у маім слоўніку чытач знойдзе вельмі шмат унікальнага беларускага матэрыялу”.
(Скобла: ) “Беларусь прыцягальная для беларусаў, дзе б яны ні знаходзіліся. Гэткая ўжо нашая мэнтальнасьць. “Бо чужына сэрца джаліць, цісьне, як зьмяя”, — хто ня ведае гэтых тваіх радкоў. Але мінаюць гады, і што — ужо ня так цісьне і ня так джаліць? Ці джаліць пачынае — радзіма?”
(Сокалаў-Воюш: ) “Не, радзіма ня джаліць. Усё ў цытаванай песьні гучыць правільна — аж да радка: “Мне краёў чужых ня трэба”. Калі чалавек апынаецца ў чужых краях, гэта не азначае, што яны яму патрэбныя. Часам так складаецца жыцьцё. Але я не прыжыўся на чужыне. Я не вучыў і не вучу ангельскую мову. У краме хлеба папытаць здолею, а дасканаліць ангельскую мне навошта? Фільмы галівудзкія можна глядзець і бяз веданьня мовы — там усё зразумела па сюжэце. Тое самае і ў амэрыканскім тэатры, куды мы часам ходзім з жонкай. Гэта ў Купалаўскім тэатры беларускае слова важнае, без яго не зразумееш, што адбываецца на сцэне... Паўтараю сказанае напачатку нашай гутаркі — я зьбіраюся вярнуцца ў Беларусь. Чужына для мяне пэрсанальна па-ранейшаму застаецца непрымальнай”.
На здымку: Сяржук Сокалаў-Воюш у студыі Свабоды.
