На гэтыя пытаньні Юрыя Дракахруста на канале Свабода Premium адказвае палітычны аналітык, заснавальнік агенцтва Sense Analytics Арцём Шрайбман.
Сьцісла
- Седзячы ў бясьпецы, даваць парады людзям, якія ў небясьпецы — для гэтага трэба мець моцную перакананасьць у сваёй маральнай рацыі.
- Людзі страцілі веру ў тое, што тымі мэтадамі, якія ўжываліся, можна зьмяніць такі рэжым, як беларускі.
- Паводле дадзеных апошняга апытаньня Chatham House, канстытуцыйны рэфэрэндум не адбыўся.
- Але і апазыцыйная кампанія «пастаў два крыжыкі» не была пасьпяховай, яна не паўплывала на вынік.
- Ядро пратэсту і ядро прыхільнікаў Лукашэнкі ставяцца адны да адных максымальна кепска, горш, чым да любых іншых групаў, якія былі традыцыйна стыгматызаваныя ў беларускім грамадзтве.
- Менавіта вайна ссунула большую частку «сярэдзіны» грамадзтва ў бок больш ляяльнага стаўленьня да ўлады.
- Улада ўсё часьцей зьвяртаецца да мабілізацыі свайго ня вельмі шырокага, але вельмі заўважнага актыву.
- Сфармаваўся пул гэткіх беларускіх хунвэйбінаў.
- Валер Цапкала правёў форум дэмакратычных сілаў — гэта першая спроба інстытуцыяналізацыі антыціханоўскіх дэмакратычных сілаў.
- Дагэтуль сілы, якія кідаюць Ціханоўскай выклік, ня могуць яе ссунуць з п’едэсталу.
- Беларускі кансэнсус на карысьць нэўтральнага, пазаблёкавага статусу быў і да вайны, і захаваўся падчас вайны.
- А пазаблёкавасьць азначае адсутнасьць як празаходняга, гэтак і прарасейскага выбару.
- Ня трэба саромецца сваіх памылак, ёсьць даданая вартасьць ад іх прызнаньня. Ты дапамагаеш зразумець аўдыторыі, якую працу над памылкамі ты сам праводзіш.
— Вы аднавілі свой відэаблог «Шрайбман ответит», які робіце ў фармаце адказаў на пытаньні гледачоў. Вы казалі мне, што самае частае пытаньне, якое вам задаюць, — што рабіць? І які ваш адказ?
— У мяне няма адказу на гэтае пытаньне. Асабліва для людзей, якія знаходзяцца ў краіне. Бо любыя мае парады зьвязаныя зь некалькімі ўзроўнямі недарэчнасьці.
Я ня ведаю, якія дзеяньні ўнутры краіны маглі б прывесьці да посьпеху, асабліва на індывідуальным узроўні.
Акрамя таго, седзячы ў бясьпецы, даваць парады людзям, якія ў небясьпецы — для гэтага трэба мець моцную перакананасьць у сваёй маральнай рацыі. У мяне такой перакананасьці няма, таму я не палітык, не палітычны актывіст і не прэтэндую на ролю лідэра ў сэнсе натхненьня да дзеяньняў.
Ёсьць лідэры, якія кажуць, што трэба рабіць. Гэта іх праца.
Кожны павінен сам прымаць рашэньне. І ня толькі з улікам рызыкаў, але і з улікам пэрспэктывы — з чым праз год, празь пяць гадоў ці празь дзесяць гадоў будзе з маральнага пункту гледжаньня лепш аглядацца назад і вырашаць, ці зрабіў я тое, што мог і што мусіў зрабіць.
— Мы назіраем вельмі рашучыя дзеяньні беларусаў у сувязі з вайной — рэйкавыя партызаны, «Беларускі гаюн», полк Каліноўскага. Але цяжка прывесьці прыклады, якія былі б наўпрост пратэстам супраць улады. Рэпрэсіі сапраўды жахлівыя, але рашучых антываенных дзеяньняў яны не спыняюць. А ўнутраны пратэст — спыняюць. Чаму?
— Ёсьць актуальнасьць парадку дня. І галоўнае пытаньне на парадку дня — вайна. Яна надзвычай актуальная і была асабліва актуальнай у дні, калі беларуская тэрыторыя выкарыстоўвалася расейцамі для нападаў на Ўкраіну. Супраціў гэтаму меў зразумелую мэту і адчувальны вынік.
З палітычным пратэстам супраць Лукашэнкі сытуацыя іншая. Ад пачатку гэтых пратэстаў прайшло два гады. Нават самыя моцныя, самыя схільныя да рызыкі на пэўны час страцілі веру ў тое, што цяпер прыдатны момант для такога пратэсту.
Адбылася пэўная дэпалітызацыя, а таксама пэўная паняверка. Людзі страцілі веру ў тое, што тымі мэтадамі, якія ўжывалі, можна зьмяніць такі рэжым, як беларускі.
Мяркую, што пакуль ня прыйдуць новыя ўмовы і пакуль не знайшліся новыя мэтады, мы, акрамя адзіночных адчайных усплёскаў, мала што ўбачым.
— Пра лютаўскі канстытуцыйны рэфэрэндум, здаецца, ужо забылі ня толькі народ і публіка, але і ўлады. А былі ж розныя прагнозы — а мо будзе нейкая лібэралізацыя, а мо «Белая Русь» стане партыяй, а мо адбудзецца хаця б ускладненьне ўладнай сыстэмы. Вось проста нічога з гэтага. Дык а што і навошта гэта было?
— Я па тэгу «Канстытуцыя» адсочваю на Белце навіны. І раней па гэтым тэгу былі навіны пра канстытуцыйную рэформу. А з сакавіка — усё скончылася. Раней дзяржорганы, чыноўнікі абмяркоўвалі, як трэба мяняць законы пад новую Канстытуцыю. Але цяпер нават у афіцыйным дыскурсе гэты парадак дня больш нікога не цікавіць.
Гэта ізноў-такі пра вайну. Адбыўся землятрус, маштаб якога яшчэ ніхто не асэнсаваў. Вайна прыцьміла ўсе дробныя ўнутраныя сюжэты.
Паводле дадзеных апошняга апытаньня Chatham House, канстытуцыйны рэфэрэндум не адбыўся. Яўка была каля 50%. А паводле закону рашэньне на рэфэрэндуме прымаецца, калі за яго прагаласавала больш за палову ад усіх грамадзянаў, якія маюць права голасу.
За новую Канстытуцыю прагаласавала прыкладна палова ад тых, хто прыйшоў да выбарчых скрыняў.
Рэфэрэндум праваліўся па яўцы. Але і апазыцыйная кампанія «пастаў два крыжыкі» не была пасьпяховай, яна не паўплывала на вынік. Толькі каля 100 тысячаў чалавек напісалі ў тэлеграм-бот «Голасу» пра тое, што яны паставілі два крыжыкі пры галасаваньні, і толькі кожны пяты зь іх прыслаў скан бюлетэня. Гэта 1,5% выбаршчыкаў.
Гэта паказвае ня толькі ступень дэпалітызацыі, але і зьніжэньне здольнасьцяў дэмакратычных сілаў да палітычнага дзеяньня.
— Ці ёсьць раскол у беларускім грамадзтве? Сацыёляг, прафэсар Андрэй Вардамацкі ў інтэрвію Мікіту Мелказёраву даводзіў, што расколу ў самім грамадзтве няма — ёсьць супрацьстаяньне грамадзтва, народу з уладай, з Лукашэнкам і ягоным атачэньнем.
Вы на пасяджэньні клюбу Сьвятланы Алексіевіч казалі адваротнае: «У Беларусі зараз назіраецца настолькі моцны раскол, што яго вельмі складана сшыць». Вас не пераканалі аргумэнты Вардамацкага?
— Я застаюся на сваім пункце гледжаньня. Я не пагаджуся з паважаным Андрэем Вардамацкім у гэтым пытаньні.
Мы можам пагуляць у сэмантыку і называць гэта не расколам, а глыбокай палярызацыяй. Але яна ёсьць, гэта паказваюць апытаньні, якія дасьледуюць стаўленьне групаў з рознымі палітычнымі поглядамі адна да адной. Паводле апытаньняў, ядро пратэсту і ядро прыхільнікаў Лукашэнкі ставяцца адны да адных максымальна кепска, горш, чым да любых іншых групаў, якія былі традыцыйна стыгматызаваныя ў беларускім грамадзтве.
Нядаўна Chatham House выклаў сваю новую мэтадалёгію апісаньня беларускага грамадзтва. Гэтая мэтадалёгія прадугледжвае падзел грамадзтва на 5 групаў. Вывучэньне гэтых групаў паказвае, што карціна дынамічная, але ў адным аспэкце яна застаецца ўстойлівай.
Застаюцца два важкія «ядры» палярызаваных палітычных пазыцыяў, зараджаных на нэгатыў, нават на нянавісьць адно да аднаго. 30–35% — гэта ядро пратэсту, і прыкладна 25% — ядзерны электарат Лукашэнкі. Паміж імі прыкладна 40%, якіх, аднак, ужо нельга назваць нэўтраламі. Яны па розных восях схіляюцца ў той ці іншы бок.
Я анансую ня самую прыемную навіну, але менавіта вайна ссунула большую частку гэтай сярэдзіны ў бок больш ляяльнага стаўленьня да ўлады. Пра гэта сьведчаць дадзеныя апошніх апытаньняў, якія неўзабаве будуць абнародаваныя.
Палярызацыя не азначае грамадзянскую вайну. Паміж двума ядрамі ёсьць электаральная сярэдзіна, якая мае розныя пазыцыі па розных пытаньнях.
Онлайн-апытаньні могуць мець ухіл у бок прыхільнікаў пратэсту. Але нават яны паказваюць, што на другім баку — ня толькі Лукашэнка і бюракратыя.
— Ці бачыце вы нейкія новыя грамадзкія зьявы ў Беларусі? Рэпрэсіі працягваюцца і нават паглыбляюцца, людзі працягваюць зьяжджаць. Але гэта менавіта працяг. А што новае вы заўважаеце? Не абавязкова добрае, не абавязкова палітычнае. Можа, нейкае пераасэнсаваньне таго, што адбылося?..
— Улада ўсё часьцей зьвяртаецца да мабілізацыі свайго ня вельмі шырокага, але вельмі заўважнага актыву. Некалькі актывістаў, прапагандыстаў, палітыкаў пачалі займацца нетыповай для беларускага рэжыму дзейнасьцю — пазначэньнем ворагаў, пазначэньнем абʼектаў для рэпрэсіяў.
Гэта і паходы на выставы, і спробы адмяніць тэатральныя пастаноўкі, канцэрты. Гэта адбылося з «Кнігаўкай». Гэта і пікеты ля амбасадаў, у тым ліку і з агрэсіўным прыставаньнем да гасьцей прыёму ў амбасадзе Ўкраіны.
Сфармаваўся пул гэткіх беларускіх хунвэйбінаў.
Я ня думаю, што гэта вынік самаарганізацыі. Надта скаардынавана яны зьбіраюцца на акцыі, якія паводле беларускага заканадаўства незаконныя (каля амбасадаў пікеты нельга праводзіць).
Ва ўлады ёсьць жаданьне нечым заняць актыў, які зьявіўся падчас пратэстаў і праўладных акцыяў 2020 году. Іх скіравалі на пошук «недабітых» ідэалягічных ворагаў.
Гэтыя людзі дзейнічаюць ня толькі ў антызаходнім, але і ў прарасейскім дыскурсе. Яны вычышчаюць і беларускую культуру. Ставіцца знак роўнасьці: беларускасьць = пратэст = вораг.
Цяпер пад пагрозай ня толькі людзі, неляяльныя ўладзе, але і неляяльныя Расеі. Гэта новая рыса, і, зразумела, яе каталізатарам стала вайна.
У апазыцыі робяцца ўсё гучнейшымі галасы альтэрнатыўных сілаў. Можна назваць іх «сэпаратысцкімі». Ім не падабаецца даміноўнае становішча офіса Ціханоўскай.
Валер Цапкала правёў форум дэмакратычных сілаў, ён зьбіраецца правесьці другі форум у Бэрліне. Гэта першая спроба інстытуцыяналізацыі антыціханоўскіх дэмакратычных сілаў.
— Узмацненьне ў апазыцыі крытыкі каманды Ціханоўскай, кансалідацыя гэтых яе крытыкаў — ці ня сьведчыць гэта пра тое, што беларуская гісторыя заходзіць на звыклы цыкль? Быў у 2006 годзе адзін дэмакратычны кандыдат, лідэр дэмакратычных сілаў — Аляксандар Мілінкевіч, неўзабаве калегі па апазыцыі яго пасьпяхова «зьелі». Але сьвятое месца засталося пустым. Ціханоўская — гэта Мілінкевіч сёньня?
— Я згодны, што тут ёсьць пэўная лёгіка беларускага палітычнага працэсу. Электаральная кампанія — гэта адзіны час, калі альтэрнатыўныя палітыкі могуць зьзяць, могуць кансалідаваць вакол сябе астатніх.
Але электаральная кампанія доўжыцца некалькі месяцаў. Пратэсты 2020 году працягнулі гэтую фазу грамадзкай мабілізацыі. Але потым пратэсты скончыліся. І пачалі працаваць цэнтрабежныя сілы, пра якія мы шмат разоў казалі.
Калі няма агульнай мэты, якая бачная на небасхіле, то ўсе разыходзяцца па сваіх кутах, і асабістыя амбіцыі пачынаюць выходзіць на першы плян. І ўзьнікае моцнае жаданьне знайсьці вінаватага.
І зразумела, што віна ўскладаецца на лідэра. Ціханоўскую папракаюць і ў залішнім радыкалізьме, і ў браку радыкалізму, рашучасьці. Гэта абсалютна натуральны працэс.
Заслуга Ціханоўскай і таго ўнікальнага статусу, які яна атрымала пасьля выбараў, — што гэта працягвалася так доўга.
Дагэтуль сілы, якія кідаюць ёй выклік, ня могуць яе ссунуць з пʼедэсталу. Яны пакуль не такія заўважныя, як мэйнстрымныя дэмакратычныя сілы.
Цікавы момант. Паўла Латушку цяжка абвінаваціць у адсутнасьці амбіцыяў. Але ён разумее, што офіс Ціханоўскай адыгрывае ўсё яшчэ прэвалюючую ролю. І ён на гэтыя асобныя форумы ня ходзіць. Хоць у яго былі б някепскія шанцы ўзначаліць гэты «сэпаратысцкі» рух. Але ён да яго не далучаецца.
Першая ўспышка гэтага аўтаномнага дзеяньня была ўвосень летась, калі была спроба правесьці агульнанацыянальны страйк. Яна скончылася пшыкам. Калі той самы лёс спасьцігне гэтыя форумы, гэта будзе нядзіўна.
Ціханоўская здолела манапалізаваць ня толькі свой статус, але і міжнародную ўвагу, магчыма, і донараў, і ўсё яшчэ сымпатыі беларускага палітызаванага электарату.
Але бязь нейкіх унутрыбеларускіх імпульсаў гэты працэс дэкампазыцыі апазыцыйнага адзінства будзе працягвацца.
— Экс-прэзыдэнт Польшчы Камароўскі ў інтэрвію РС сказаў: «Магчымасьць манэўраваць у беларусаў скончылася. Рабіце празаходні выбар». У 2020 годзе многія беларусы лічылі, што магчымасьць манэўраваць яшчэ ёсьць. А цяпер няма? І ці прыйдзе да такой высновы беларускае грамадзтва?
— Беларускае грамадзтва, гледзячы па апытаньнях, з гэтым нязгоднае. Паводле апытаньня Вардамацкага, больш за 50% беларусаў выбіраюць пазаблёкавы статус, пры тым што 30% — за АДКБ, і менш за 10% — за вайскова-палітычную інтэграцыю з Захадам.
Беларускі кансэнсус на карысьць нэўтральнага, пазаблёкавага статусу быў і да вайны, і захаваўся падчас вайны. Мяркую, што вайна толькі ўзмоцніць гэты запыт.
А пазаблёкавасьць азначае адсутнасьць як празаходняга, гэтак і прарасейскага выбару. Таму беларускае грамадзтва адказвае Камароўскаму адназначна : «Дзякуй, але не».
Я мяркую, што такія парады — з анэкдоту пра вожыкаў: «Станьце вожыкамі». Таму я і не люблю даваць парады. У чым наагул іх сэнс?
Можа, Камароўскі ведае гісторыі, калі па нечай парадзе народ зрабіў праэўрапейскі выбар? Гэта так не працуе. Людзі рэагуюць на тэктанічныя, шматгадовыя працэсы, а не таму, што нехта даў ім параду.
На пэўных этапах гісторыі жаданьне быць нэўтральнымі можа здавацца палітыкам ці гісторыкам інфантыльным, калі вакол цябе выбухаюць бомбы.
Але невядома, што будзе мець рацыю ў гістарычнай пэрспэктыве з пункту гледжаньня захаваньня дзяржаўнай цэласнасьці Беларусі — тыя, хто цяпер прапаноўвае адназначны выбар на карысьць таго ці іншага вэктару, ці большасьць беларускага грамадзтва, якая аддае перавагу таму, каб «хавацца ў бульбу».
У абедзьвюх стратэгіяў ёсьць свае рызыкі.
— У інтэрвію Эўрарадыё вы прызналіся, што напярэдадні 24 лютага пісьмова патлумачылі сваёй гаспадыні кватэры ў Кіеве, чаму вайны ня будзе. Чаму цяпер гледачы, слухачы, чытачы павінны верыць вашым прагнозам?
— Адносіны аналітыка і яго аўдыторыі не павінны будавацца такім чынам, што нехта некаму нешта вінен. Так што і раней не былі павінны верыць, і цяпер не павінны. Павінны параўноўваць розныя пункты гледжаньня.
Я расказаў гэтую гісторыю з задавальненьнем, хоць яна для мяне балючая. Мне хатняя гаспадыня патэлефанавала раніцай 24 лютага. За 8 гадзін да гэтага я ёй напісаў ліст на старонку, чаму я лічыў, што вайны ня будзе.
Ня трэба саромецца сваіх памылак, ёсьць даданая вартасьць ад іх прызнаньня. Ты дапамагаеш аўдыторыі зразумець, якую працу над памылкамі ты сам праводзіш.
Я пасьля гэтай гісторыі вырашыў для сябе, што ніколі больш ня буду камэнтаваць, у які бок могуць павярнуцца думкі Ўладзіміра Пуціна.
Яго ўнутраны сьвет для мяне — прыцемкі. У гэтым была мая памылка, што высьветлілася раніцай 24 лютага.
Я напісаў хатняй гаспадыні, чаму, калі расейская армія ўвойдзе ва Ўкраіну, ёй будзе хана. Дык так і адбылося. Чаго я не ўлічыў — што Пуцін альбо інакш пралічваў сытуацыю, альбо лічыў рызыку гэтага прымальнай.
