Было важна пачуць ад чалавека, які быў часткай сыстэмы і разумее, як яна працуе, тлумачэньне таго, чаму сілавікі масава не перайшлі на бок народу ў 2020 годзе, пры якіх умовах гэта можа адбыцца. Я прыехала ў Бэрлін, і мы прагаварылі шмат гадзінаў.
Унутраная ідэалёгія работнікаў міліцыі ўзяла верх над дэмакратызмам і палымяным заклікам натоўпу — адна з прычынаў паразы, паводле Алкаева. Супрацоўнікі міліцыі ня бачылі ні ў кім зь лідэраў пратэстаў будучага начальніка — яшчэ адно тлумачэньне. Былі яшчэ кругавая парука, адсутнасьць яснага мэсыджу для сілавікоў, што іх чакае...
Тлумачэньні палкоўніка ўнутранай службы могуць не спадабацца многім, але яны важныя ня толькі для асэнсаваньня мінулага, але і для фармуляваньня стратэгіі на будучыню.
Вайна Расеі супраць Украіны прымусіла адкласьці працу над гэтым інтэрвію, і ўрэшце пад канец красавіка я зноў зьвярнулася да Алкаева, каб пачуць ягоную думку пра вайну і яе ўплыў на людзей, дзякуючы якім Аляксандар Лукашэнка трымае ўладу.
Пасьля ад’езду зь Беларусі ў Нямеччыну Алег Алкаеў паўтара года жыў у лягеры для мігрантаў. Прызнаецца, што ўвесь гэты час спаў, трымаючы ў ложку нажніцы, бо ў лягеры было шмат крымінальнікаў. У лягеры для ўцекачоў яго называлі палкоўнікам. Паважалі за пазыцыю і прынцыпы.
Далей было 20 гадоў інтэграцыі і самай рознай працы — даводзілася працаваць кіроўцам, у крамах. Цяпер Алкаеў на пэнсіі. Ягоныя дзеці таксама пераехалі ў Нямеччыну, жывуць асобна. Унук пайшоў служыць у нямецкую паліцыю.
З 2012 году былы начальнік «Валадаркі» знаходзіцца пад аховай паліцыі, пасьля таго як зьявілася інфармацыя, што спэцслужбы Беларусі рыхтуюць яго забойства.
- У 2020 годзе аўтарытэтнае брусэльскае выданьне EUObserver апублікавала запіс размовы 2012 году з удзелам асобы, чый голас нагадвае голас тагачаснага старшыні КДБ Вадзіма Зайцава. З размовы вынікала, што на ліквідацыю Алега Алкаева (былога начальніка СІЗА № 1 — «Валадаркі» ў Менску), Уладзімера Барадача (былога камандзіра брыгады спэцназу) і Вячаслава Дудкіна (былога выканаўцы абавязкаў начальніка аддзелу барацьбы з карупцыяй) Лукашэнка нібыта выдзеліў звыш 1,5 млн даляраў. Апэрацыю хацелі правесьці бясьсьледна, інсцэнаваць няшчасны выпадак. Абмяркоўвалі таксама забойства журналіста Паўла Шарамета з выкарыстаньнем бомбы.
«Гэта тупы гвалт, нічым не апраўданы»
Мы гаворым з Алегам Алкаевым пра беспрэцэдэнтны гвалт сілавікоў над мірнымі людзьмі падчас пратэстаў 2020 году. Ці быў загад на гвалт? Алег Алкаеў перакананы, што пісьмовага загаду мы ніколі ня знойдзем.
— Там людзі хітрыя. Калі кіравацца заканадаўствам, то там усё расьпісана — калі прымяняць кайданкі ды іншае, але там не апісаная сытуацыя, калі чалавек ужо ў кайданках, бяз зброі, не супраціўляецца і знаходзіцца ў той момант на закрытай тэрыторыі. Гэта не затрыманьне, гэта тупы гвалт, нічым не апраўданы.
Алег Алкаеў перакананы, што ўлады не былі гатовыя да такога масавага мірнага пратэсту.
— Калі маса людзей выходзіць у белай вопратцы, любавацца можна. Ніякай пагрозы там не было... Ёсьць такі панятак, як калектыў, а ёсьць натоўп. У дадзеным выпадку гэта быў не натоўп, а калектыў, які змагаецца... Нават не змагаецца, а абазначае свае правы. А як гэта ўспрымае другі бок? «Мяне ня любяць». Гарэм паўстаў у султана. Як ён будзе рабіць? Ісьці ў загс заяву пісаць, каб разьвялі? Зразумела, ён будзе душыць гэта ўсё...
Спрабуем разам з Алегам Алкаевым разабрацца, што адбывалася ў жніўні 2020-га. Былы начальнік менскага СІЗА № 1 перакананы, што міліцыя ў першы тыдзень пратэстаў проста не магла справіцца з такой вялікай колькасьцю людзей.
— Фізычных сілаў не хапала. Гэты тыдзень быў ступарам для ўлады. Былі выпадкі, калі зусім міліцыі не было на вуліцы. Але ў натоўпе было шмат так званых «асьведаміцеляў», яны паведамлялі пра настрой натоўпу. Улады зразумелі, што ніхто нікога нікуды не заклікае, ніякага зрынаньня ня будзе, зносіць агароджу, захопліваць палацы ніхто ня будзе. Схадзілі на «Валадарку», нешта запатрабавалі. Але захапіць «Валадарку» — справа няпростая. Там вельмі шмат зброі, аблогу могуць тыднямі трымаць, як у Берасьцейскай крэпасьці. Пастаялі і пайшлі — ніхто дзьвярэй не адчыніў.
Алкаеў перакананы, што аўтарытарны ці дыктатарскі рэжым ніколі не саступае.
— Гэта параза. Яго б заўтра свае ж... Калі яны адчулі слабіну, адчулі, што напал не пераходзіць у больш актыўную фазу, тады сталі прымяняць сілу. І тут спрацаваў фактар помсты. Супрацоўнікі міліцыі былі на казармэнным становішчы, ня спалі, былі адарваныя ад нармальнага жыцьця. Адна справа — змагацца са злачынцамі, а тут няма злачынцаў. Што зрабіла ўлада? Задняй датай усе гэтыя падзеі ўнесла ў Крымінальны кодэкс. Цяпер гэта называецца масавымі беспарадкамі. А іх не было. Масавыя беспарадкі суправаджаюцца пагромамі, а іх не было: не было пагромаў, разгромаў, разьбітых вітрынаў. Канчатковая мэта была ва ўсіх абазначаная — новыя выбары, а яны назвалі гэта зрынаньнем улады.
«Такіх першых 10–15 чалавек у калёніі не знаходзілася. Усе марылі пра свабоду, але пытаньне было, хто ж пойдзе»
Алег Алкаеў спрабуе прааналізаваць, хто тады памыліўся і ў чым.
— Тут прамашка апазыцыі, што не праявілі большай актыўнасьці, не прынялі радыкальных мер. І слушна зрабілі. Бо тая публіка, што была на вуліцы, не была здольная на радыкальныя меры. А тыя, хто быў больш-менш здольны, былі ня ў тым месцы ўжо.
Алкаеў спрабуе патлумачыць сытуацыю на прыкладзе адной калёніі.
— Калі я працаваў у калёніі ў Навасадах, там было больш за 4 тысячы асуджаных. А на вышках — усяго чатыры салдаты зь няпоўнымі магазынамі. Здавалася б, гэтая маса можа зьнесьці плот, але пры гэтым першыя 10–15 чалавек загінуць. І вось такіх першых 10–15 чалавек у калёніі не знаходзілася. Усе марылі пра свабоду, але пытаньне было, хто ж пойдзе. Так і ў гэтым выпадку. Можна было павярнуць натоўп на рэзыдэнцыю прэзыдэнта, на МУС, на КДБ, на нейкую вайсковую частку. І першыя загінулі б. Гэта ўсе разумеюць. А падстаўляць цывільных асобаў, жанчын ці мужчын у першыя пяцёрку-дзясятку — гэта барбарства і непрыстойна. Мы маем справу з аўтарытарным рэжымам, які ня спыніцца і будзе ўжываць сілу і зброю. Усе ведалі, што па людзях будуць страляць.
Ці можна было гэта практычна зрабіць? Так, можна, калі пераходзіць на бок народу арганізаваная вайсковая частка, а яшчэ лепей — арганізаваны АМАП, спэцназ ды іншыя. У межах батальёну нешта можна вырашыць.
«Гледзячы ў якой краіне дыктатар»
Алег Алкаеў мае свой адказ, чаму гэтага не адбылося.
— Не было працы сярод асабістага складу. Я згадваю аптымістычную пазыцыю Мікалая Статкевіча — гісторыя даказала, што калі 3% насельніцтва выходзяць, дыктатар бярэ валізку, хутка ўцякае і ляціць прэч. А не атрымалася. І вось табе 3%. Гледзячы ў якой краіне дыктатар. Гэта ілюзія, яны ёю жылі.
Чаму міліцыя не перайшла на бок народу, калі былі сотні тысяч на вуліцы?
— Яны глядзяць, якія там людзі і зь якімі мэтамі. Бачаць, што па праспэкце гуляюць туды-сюды, мацыён робяць. Прыйшлі да стэлы, вярнуліся назад. Няма прававой асновы прымяняць сілу, таму па адным выхоплівалі. Усе былі ў разгубленасьці, лідэры апазыцыі ня ведалі, што рабіць з гэтым натоўпам, куды яго накіраваць. Лідэры не былі гатовыя да такога разьвіцьця падзеяў. І слушна, што не гатовыя. Крыкнуць — адна справа, а калі несьці адказнасьць у выпаду няўдачы... А няўдача была наканаваная, бо бяз зброі няма чаго і брацца за гэтую справу.
«Унутраная ідэалёгія работнікаў міліцыі ўзяла верх над дэмакратызмам і палымяным заклікам натоўпу»
Алкаеў, які шмат гадоў працаваў у сыстэме органаў унутраных спраў, фармулюе прычыны, чаму сілавікі не перайшлі масава на бок пратэстоўцаў.
— Па-першае, яны ня бачаць рэальнага лідэра... У рэвалюцыйным разуменьні лідэр — стабільны ва ўдачах і ў няўдачах, ён гатовы на любое разьвіцьцё падзеяў. А ў нас лідэры парлямэнцкага толку — сядзець і дыскутаваць...
Па-другое, кожны задумаецца: а што яму гэта дасьць? Іх жа палохалі люстрацыяй. І супрацоўнік разважае: «Буду я працаваць ці ня буду? Мяне сфоткалі, калі я разганяў. Мала якія вар’яты да ўлады прыйдуць, застануся бяз працы». Справа ў тым, што даволі шмат ільготаў у міліцыі — кватэры, ільготныя крэдыты, іншыя. І ён гэта можа страціць... Была непрадказальнасьць далейшых паводзінаў, і не было ніводнай талковай, яснай праграмы, каб кожны супрацоўнік разумеў, што для яго будзе.
Яшчэ адной важнай прычынай Алег Алкаеў называе кругавую паруку, што існуе ў сілавых структурах.
— Там, дзе супрацоўнік міліцыі індывідуальна прымае рашэньні, ён ніколі ад закону не адыдзе. А калі каманда даецца падразьдзяленьню, узводу, там ёсьць кругавая парука. Гэта чыста мужчынскае паняцьце. Тут залежнасьць адзін ад аднаго вельмі моцная. Камандзір дае каманду і сам ідзе ў гэты бой. Ня можа сказаць, што захварэў ці што яшчэ. Рабі, як усе. Гэта залежнасьць. Калі нешта ня так зробіць, калектыў ад яго адвернецца. І тады думка калектыву пераважае над уласнай пазыцыяй.
Такі прыклад. У дзіцячым садку ўзялі дзесяць дзяцей, дзевяці далі салодкую кашу, а дзясятаму — горка-салёную. Дзевяць дзяцей ядуць і шчыра ўсьміхаюцца, і дзясяты есьць і ўсьміхаецца, бо думае, што ва ўсіх такая каша і трэба ўсьміхацца. Такая залежнасьць у жыцьці паўсюль існуе. У дэсантных войсках стараліся з аднаго рэгіёну двух знаёмых узяць. Калі адзін з парашутам скокнуў, а другі спалохаўся, то ён раскажа ў вёсцы пра гэты сорам. Такая залежнасьць выкарыстоўваецца ў войску паўсюль. Унутраная ідэалёгія работнікаў міліцыі ўзяла верх над дэмакратызмам і палымяным заклікам натоўпу.
Яшчэ адзін прынцыповы момант, паводле Алкаева, палягае ў тым, што супрацоўнікі міліцыі не пабачылі сваіх будучых начальнікаў у 2020-м.
— Любы чалавек у органах унутраных спраў арыентаваны на начальства. Гэта структура, якая будуецца зьверху ўніз. Гадамі чалавек прывык падпарадкоўвацца. Я таксама ўмею і камандаваць, і падпарадкоўвацца... І калі супрацоўнік падумае: а за каго я? Якія ў нас лідэры былі? Рэальнага начальніка работнікі міліцыі тонка адчуваюць, ад каго чаго чакаць. Яны ня згодныя зь ніводным зь дзейных лідэраў. У іх няма плятформы. Думалі, што трэба ўладу скінуць, а потым разьбяромся... Нічога ты не разьбярэсься, мілы чалавек.
Пытаюся ў Алега Леанідавіча, ці былі аўтарытэтамі для супрацоўнікаў міліцыі Віктар Бабарыка, Валер Цапкала ці, напрыклад, Сяргей Ціханоўскі.
— Не, ніхто зь іх. Бабарыка ў сілу нэўтральнасьці... Супрацоўнікі глядзяць, ці можна імі маніпуляваць. Калісьці Лукашэнку прывяла да ўлады моцная каманда з мэтай, што змогуць ім маніпуляваць. Чым скончылася, ведаем. Міністар унутраных спраў Захаранка быў сьледчым ад каранёў, ён быў «законьнікам». Ён стаў паводле закону працаваць, і ў яго не атрымалася з Лукашэнкам. А потым пайшлі танкісты, артылерысты ды іншыя.
Алег Алкаеў, які больш за трыццаць гадоў працаваў у органах унутраных спраў, лічыць міліцыю вялікай сілай.
— Можна закрыць КДБ, адпусьціць усіх у адпачынак на месяц, ніхто не заўважыць. Можна закрыць пракуратуру, адпусьціць у адпачынак — ніхто не заўважыць. А калі закрыеш на месяц міліцыю, усё, чакай тут «Шоты Кутаіскага» (крымінальнага аўтарытэта. — РС). І з гэтым бардаком давядзецца гадамі разьбірацца. Многія не разумеюць і баяцца КДБ. КДБ — кабінэтныя работнікі, у іх няма сілавай падтрымкі, а ў МУС вельмі моцная сілавая падтрымка. Калі міністар унутраных спраў вырашыць сёньня арыштаваць усіх, пачынаючы зь сельсаветаў, ён гэта зробіць, бо ў яго ёсьць сілы. У кожным райаддзеле ёсьць узброеная група, у буйных гарадах ёсьць АМАП. У КДБ гэтага няма.
Калі б Захаранка застаўся міністрам і на наступных выбарах вылучыў сябе на пасаду прэзыдэнта (а ён быў талковым міністрам), то яго МУС падтрымала б, а ў органаў унутраных спраў уплыў на народ ёсьць.
Алег Алкаеў наступным чынам характарызуе цяперашнія настроі ў міліцыі.
— Яны цяпер даволі агрэсіўныя сталі. Упіваюцца ўладай, якую атрымалі. Унутраная агрэсія. Нібыта не з грамадзянамі Беларусі працуюць, а з наймітамі зь іншай краіны. Табе ж зь ім жыць, ня будзе ж ён усё жыцьцё ў турме сядзець, ён жа выйдзе...
«Армія і ўсе сілавыя структуры такім чынам пабудаваныя, што, калі будзе загад, войскі ўвядуць»
Наша размова з Алегам Алкаевым працягнулася праз два з паловай месяцы, калі ішла вайна і тэрыторыя Беларусі была выкарыстаная Расеяй для нападу на Ўкраіну. І маё першае пытаньне было пра настроі сілавікоў у выпадку, калі б іх паслалі ваяваць. Алкаеў адразу прапаноўвае разважаць у іншых катэгорыях.
— Як чалавек, які мае дачыненьне да службы, ведаю, што на гэтую тэму не належыць разважаць. І абмяркоўваць гэтую тэму не належыць. Усё вырашае галоўнакамандуючы — каму, дзе і як ваяваць. Іншая справа, як людзі да гэтага ставяцца. Адмоўна, бо ніхто ваяваць ніколі не хацеў ні ў якую вайну. Але армія і ўсе сілавыя структуры такім чынам пабудаваныя, што калі будзе загад, то ўвядуць войскі. Але Беларусь не гатовая да гэтага на ўзроўні вярхоўнага камандаваньня.
Зноў згадваем 2020 год і сілавікоў з розных структураў, якія жорстка і ўмела білі мірных людзей на вуліцах беларускіх гарадоў. Пытаюся, ці ўмеюць яны ваяваць, ці змаглі б ваяваць з украінцамі, у якіх вельмі моцны маральны дух, бо яны радзіму абараняюць? Алкаеў адказвае, што ваяваць можа любы чалавек.
— Жанчыны могуць ваяваць, нават дзеці могуць ваяваць, калі ёсьць зброя. Але вайна на чужой тэрыторыі заўсёды неправамерная. Ніхто не гатовы, але калі павязуць, то не адмовяцца. Там такая сыстэма, што нельга адмовіцца. Калі ваяваць на вуліцы, то не чакаеш годнага, збройнага адпору, і гэта чыста паліцэйскае мерапрыемства. А калі ідзеш на ўзброенага чалавека, гэта ўжо вайна, бо ён у цябе будзе страляць. Гэта розныя рэчы, і няма такой гатоўнасьці ў сілавых структураў.
«Беларусь становіцца вельмі небясьпечнай дзяржавай»
Алег Алкаеў тлумачыць, чаму на фоне вайны рэпрэсіі ў Беларусі становяцца больш жорсткімі і робяцца крокі ў кірунку больш рэпрэсіўнага заканадаўства.
— Кіраўніцтва баіцца, што вайна паступова пяройдзе на тэрыторыю Беларусі. Фармальна ўкраінскія ўлады маюць права такую вайну пачаць, бо ракеты ляцяць з тэрыторыі Беларусі. Кіраўніцтва Беларусі гэтага вельмі асьцерагаецца, і больш за ўсё гэтага ня хоча Лукашэнка. Беларусь становіцца вельмі небясьпечнай дзяржавай у сувязі зь разьмяшчэньнем на тэрыторыі атамнай станцыі. Калі некалькі ракет прыляціць на атамную станцыю, мала нікому ня здасца, у тым ліку суседзям. І таму ў прынятым законе агаворана аж да сьмяротнай кары пакараньне за выкарыстаньне ядзернага шантажу на ўзроўні задумы.
Алкаеў камэнтуе зь юрыдычнага пункту гледжаньня ўвядзеньне сьмяротнай кары за «спробу ўчыненьня актаў тэрарызму».
— Раней быў артыкул «замах на забойства», але, калі не адбылося забойства, ніколі не было сьмяротнай кары. Каралі, але ня так сурова. Калі ісьці ў галіну крымінальнага права, то адна з умоваў прымяненьня артыкула — завершанасьць злачынства. Злачынства лічыцца завершаным, калі адбылося, напрыклад, забойства ці крадзеж. А цяпер злачынства лічацца завершаным на стадыі задумы. Гэта новае ў крымінальнай практыцы. І гэта будзе рабіцца на падставе тэлефонных размоваў, перапіскі. Усё пакладуць на стол, і даказваць нічога ня трэба. Гаварыў, што хочаш уладу зрынуць? Гаварыў. І прымяняецца гэты артыкул, аж да расстрэлу.
Калі Ўкраіна пераможа ў вайне, што гэта будзе азначаць для беларускіх добраахвотнікаў, якія ваююць ва Ўкраіне, якія заяўлялі, што трэба потым будзе вызваляць і Беларусь?
— Я разумею намеры. Мне цяжка ўявіць, як гэта будзе рабіцца. Батальён Каліноўскага структурна ўваходзіць у шэрагі Ўзброеных сіл Украіны. Яны ня могуць гэта рабіць без узгадненьня, без каманды зьверху. Яны падпарадкоўваюцца Ўзброеным сілам Украіны, прэзыдэнту, генэралам, штабістам... Самі ня могуць дзейнічаць. Калі яны пяройдуць мяжу, то гэта будзе не батальён Каліноўскага, а махноўшчына. Ці згоднае кіраўніцтва Ўкраіны разьдзяліць гэтую адказнасьць за ўвод войскаў?
Іншая справа, калі яны звольняцца з войска і скарыстаюць свой досьвед, каб пратачыцца на тэрыторыю Беларусі. Зброі ім з сабой ніхто ня дасьць. Я разумею, што магчымае выкарыстаньне іх досьведу ў рэвалюцыйным руху Беларусі, але як гэта яны зьбіраюцца рабіць, мне пакуль няясна. Нешта, можа, памяняецца, новыя абставіны будуць, але пакуль ёсьць залежнасьць ад Узброеных сіл Украіны, у іх нічога ня выйдзе.
