Ян Максімюк размаўляе пра сучасную літаратуру з Ганнай Севярынец, пісьменьніцай, дасьледніцай літаратуры, настаўніцай, блогеркай.
Сьцісла:
- Ганна Севярынец складае кнігу эсэ розных аўтараў пра лета-2020 у Беларусі.
- Пасьля 9 жніўня запатрабаваньні на літаратуру ў Беларусі зьмяніліся.
- Дакумэнтальная літаратура сёньня гатовая адказаць на новыя выклікі.
- Сучасныя інфармацыйныя тэхналёгіі даюць пісьменьніку ўсе магчымасьці, каб быць «голасам народу».
Як вы правялі лета 2020?
— Спадарыня Ганна, ці напішаце вы кнігу пра тое, што адбылося і адбываецца ў Беларусі сёлета? Калі так, што гэта будзе — раман, дакумэнтальная кніга, дзёньнік?
— Мы ўжо нават дамовіліся з выдаўцом. Мне гэтая ідэя прыйшла яшчэ недзе ў жніўні, яшчэ перад выбарамі насамрэч. І мы адразу з Аляксандрам Фядутам дамовіліся, што такую кнігу зробім. Мы ўжо зрабілі плян і нават разумеем, як гэта будзе выглядаць у жанравым сэнсе. Гэта будзе такі зборнік сачыненьняў-эсэ. Мне б хацелася менавіта вытрымаць жанр школьнага сачыненьня, бо ўсе ўмеюць такое пісаць: «Як мы правялі гэтае лета?»
Такая ідэя, я думаю, прыходзіла ня толькі мне. Можа, я першая яе апублічыла. Мо дзякуючы таму, што я ўжо маю досьвед зьбіраньня дакумэнтальных кніжак, у мяне атрымаецца зрабіць гэта і хутка, і, я спадзяюся, добра. Але немагчыма пачаць, бо гэтае лета яшчэ ня скончылася. Такую кніжку можна зрабіць толькі тады, калі ў канцы кожнага сачыненьня будзе кропка, я так адчуваю.
Я хачу, каб у гэтай кніжцы быў прадстаўлены ня толькі наш бок. Я ўжо дамовілася пра тое, што такі тэкст напіша для мяне чалавек, які ў 2015 годзе асабіста адказваў за фальсыфікацыю выбараў у адным буйным прамысловым горадзе. У мяне ёсьць такія пляны, і я думаю, што атрымаецца дамовіцца нават з Мукавозчыкам, каб ён напісаў, як ён правёў гэтае лета. Я ўжо дамовілася з настаўніцай з камісіі, якая фальсыфікавала пратаколы. Я ня ведаю яшчэ, ці яна напіша ананімна, ці пад уласным імем.
Безумоўна, я буду прасіць, каб напісалі такія эсэ і шараговыя актывісты. Ну, мы іх цяпер называем шараговымі, але яны не шараговыя: паколькі ў нас яўнага лідэра няма, то ў нас кожны чалавек — лідэр. (…) То бок ёсьць у мяне дамоўленасьці, я нават ведаю, якая будзе прадмова і які будзе ўзровень камэнтароў. Трэба цяпер толькі пачакаць, каб гэтыя працэсы, якія хочацца адлюстраваць, завяршыліся.
— Вы ў гэтай кніжцы будзеце выступаць як хто?
— Як укладальніца. Мы падумалі, што я таксама напішу адно з такіх сачыненьняў, але паглядзім, які будзе аб’ём. Я думаю, што шмат людзей правялі гэтае лета больш карысна і цікава, чым, прыкладам, я. Я ў асноўным хварэла.
«Не магу не настаўнічаць»
— Мне здаецца, у вас таксама было цікавае лета. У чэрвені сёлета на выказваньне Лукашэнкі пра расстрэлы ва ўзбэцкім Андыжане вы адгукнуліся вершам «А я за вас не галасавала ніколі». І гэты верш, відаць, каштаваў вам пасады настаўніцы ў гімназіі. Што далей думаеце рабіць — кінуць настаўніцтва назаўжды, пайсьці ў прыватны сэктар ці, можа, заняцца выключна пісаньнем і рэдагаваньнем кніг?
— Я не магу не настаўнічаць. Я спрабавала, але гэта для мяне цяжка. Я цяпер працую — працую ў прыватнай школе, зь дзецьмі. У мяне і малодшыя, і старэйшыя — вельмі цікавыя дзеці, вельмі цікавы досьвед. Праўда, мне цяпер вельмі цяжка псыхалягічна. У мяне такое непрыемнае адчуваньне, што калі я палюблю новых дзяцей, то я здраджу тым, якіх я пакінула. Калі б яны яшчэ мне не пісалі ці я іх не сустракала ў горадзе, ці не адбываліся ў нас зь імі нейкія гутаркі, мне было б прасьцей. Але ж я бачу, што яны сумуюць і па сёньня. І мне цяпер вельмі цяжка выбудаваць адносіны з новымі дзецьмі, бо іх трэба любіць, каб ім выкладаць. І трэба іх любіць шчыра. Я цяпер над гэтым унутрана працую. То бок у настаўніцтве я застануся, я проста не магу бяз гэтага.
Краіна патрабуе іншай літаратуры
— Давайце цяпер пагаворым пра літаратуру больш агульна, ня толькі пра тое, чым займаецеся вы, але і пра тое, чым займаюцца іншыя беларускія пісьменьнікі.
Мне вось згадалася цытата зь нямецкага філёзафа і музыказнаўцы Тэадора Адорна, які некалі сказаў: «Пісаць вершы пасьля Аўшвіцу — гэта барбарства». Гэтая цытата засталася ў аналах гісторыі чалавечай думкі і культуры, і яна ўсё яшчэ згадваецца пры розных нагодах, хоць паэты пішуць вершы і пасьля Аўшвіцу, і ніхто ня лічыць іх барбарамі. Але гэтая цытата, безумоўна, важная, бо яна зьвяртае ўвагу на тое, што такі траўматычны досьвед чалавецтва патрабуе новых формаў выяўленьня ў мастацтве, у літаратуры. Пасьля канцлягераў і генацыду Другой сусьветнай вайны ня толькі Адорна адчуваў, што традыцыйнай паэзіі ці, агульней, традыцыйнай літаратуры наступіў канец і патрэбны новыя формы выказваньня, каб адлюстраваць той жахлівы досьвед.
Цытата з Адорна мне згадалася ў сувязі зь сёлетнімі пратэстамі ў Беларусі. Крый Божа, я не раблю тут прамога параўнаньня паміж Аўшвіцам і Акрэсьціна, але думаю, што тыпалягічнае падабенства сытуацый тут усё ж выступае. Пасьля кашмараў, якія перажылі вязьні на Акрэсьціна, таксама здаецца, што пісаць цяпер беларускую паэзію пра каханьне і прыроду — гэта вялікі дысананс з рэчаіснасьцю. Ці вы маеце адчуваньне, што беларускай літаратуры цяпер трэба нейкі новы падыход, нешта новае, каб адлюстраваць новую грамадзка-палітычную і псыхалягічную рэчаіснасьць, каб быць больш сугучнай свайму часу?
— Я пра гэта шмат думаю, насамрэч. Адкажу са свайго пункту гледжаньня. Я павінна была 15 жніўня здаваць у выдавецтва мастацкую кніжку — я даўно яе пішу — пра школу. Мне засталося ў кніжцы завяршыць сюжэтныя лініі — літаральна старонак пяць, можа, сем дапісаць. І я разумею, што яе трэба перапісваць, таму што цяпер, пасьля ўсяго таго, што адбылося... Таму што я да 9 жніўня і кніжка да 9 жніўня — гэта ўжо ўсё, макулятура. Мы — іншыя, грамадзтва — іншае, нашы запыты да літаратуры — іншыя. Я ня ведаю, што з гэтай кніжкай рабіць, яна такая сымпатычная павінна была атрымацца… Трэба садзіцца і проста нанава пісаць з той галавой, якая цяпер у мяне.
І яшчэ, прыкладам, я думаю пра свайго Паўла, які цяпер сядзіць. Ён сядзіць даўно, з пачатку чэрвеня. Мяркуючы па ягоных лістах, ён там піша раман. Але ўявіце сабе — ён жа не валодае інфармацыяй зусім. То бок гэта чалавек інфармацыйна адарваны ад нашай цяперашняй сытуацыі. І што ён там напіша? Які будзе гэты люфт паміж ягонай пісьменьніцкай сьвядомасьцю і тым досьведам, які цяпер маюць ягоныя чытачы? Літаратура ж не існуе сама па сабе.
Спадзяваньне на дакумэнталістыку
Я ўскладаю вялікія спадзевы цяпер не на мастацкую літаратуру, а на дакумэнтальную — вось на тую літаратуру, якую пачыналі ў нас Алесь Адамовіч, Янка Брыль, Уладзімер Калесьнік, Сьвятлана Алексіевіч. Наогул я даўно лічу, што дакумэнтальная літаратура, ці літаратура максымальна набліжаная да дакумэнтальнасьці, нейкі такі сплаў з прыярытэтам дакумэнтальнасьці — гэта насамрэч ёсьць літаратура, якая на сёньня гатовая адказваць на новыя выклікі ня толькі беларусам, але і наогул чалавецтву.
Але мы ня можам зрабіць і сказаць так: ад сёньня ўсе, і Мудроў, і Календа, і Дубавец, і Бахарэвіч, бяруць і пішуць дакумэнтальную літаратуру. Мы ж ня можам камандаваць літаратурным працэсам ці пісьменьнікамі. Я думаю, што неяк арганічна, неяк вельмі натуральна адбудзецца вось гэты адказ літаратуры на запыт чытача і запыт грамадзтва, і на тое, што цяпер цалкам мяняецца наша аўдыторыя і што значна расьце попыт на беларускае слова, на сваё слова.
«Нам ёсьць што сказаць»
Што яшчэ важна? Мяне заўсёды абуралі дыскусіі кшталту: Чаго беларуская літаратура піша пра Беларусь? Каму мы цікавыя ў сьвеце? Трэба пісаць такое, што лёгка перакласьці. Трэба пісаць такое, што цікава будзе чытаць немцам, англічанам, французам… Я заўсёды абуралася, таму што мы пішам беларускую літаратуру для беларусаў. І перш чым мы пачнём нешта казаць сьвету, мы павінны сваім людзям адрэфлексаваць ці сказаць пра ўсё, што ў нас адбываецца. Але цяпер сытуацыя такая, што нам ёсьць што сказаць усяму сьвету. (…)
Мы былі апошняя мадэрновая нацыя Эўропы, якая толькі фармавалася. А цяпер мы ўжо ёсьць нацыяй. Мы — палітычная нацыя, мы прымаем на сябе адказнасьць, мы прымаем адказнасьць за маштабныя перамены, мы гатовыя цярпець, ня есьці, цярпець розныя нязручнасьці, безь якіх жыць у сучасным сьвеце немагчыма, з транспартам, сьвятлом, вадой і гэтак далей. Мы — палітычная нацыя, мы сфармаваліся, мы ведаем — як гэта, і гэты досьвед, безумоўна, цікавы ўсяму сьвету, і тут ня трэба будзе прыдумляць нейкіх штучных рэчаў, прэміяльных тэкстаў толькі дзеля таго, каб іх перакласьці. Яны самі сабой цяпер будуць цікавыя і сваім, і сьвету. І гэта вельмі пазытыўная, на мой погляд, сытуацыя для цяперашніх пісьменьнікаў.
Што даюць сацыяльныя сеткі?
— Калі дазволіце, я зраблю адну рэмарку да таго, што вы сказалі пра прыярытэт дакумэнтальнай літаратуры. Я хачу нагадаць тым усім, хто нас слухае ці чытае, што кніга Ганны Севярынец «Гасьцініца „Бэльгія“» — мастацкая проза, напісаная ў такім дакумэнтальным ці парадакумэнтальным ключы — апынулася ў сёлетнім шорт-лісьце літаратурнай прэміі імя Ежы Гедройця.
Вы згадалі брата, Паўла Севярынца, які цяпер у турме і адарваны ад інфармацыі пра тое, што адбываецца. Дык я хацеў бы наступнае пытаньне паставіць вам пра інфармацыйныя тэхналёгіі ў грамадзтве. Як, па-вашаму, гэтыя новыя камунікацыйныя тэхналёгіі, зьвязаныя з паўсюднай кампутарызацыяй і масавай папулярнасьцю сацыяльных сетак, зьмянілі сытуацыю літаратуры? Стаўлю вам гэтае пытаньне як вельмі папулярнай блогерцы. У вас ёсьць досьвед карыстаньня гэтымі тэхналёгіямі зь першых рук. Пагоршылі гэтыя тэхналёгіі сытуацыю літаратуры? Ці, можа, палепшылі? Людзі сталі чытаць меней кніжак, бо часу не хапае нават на тое, каб прачытаць усе мэмы ад знаёмых у сацсетках?
— Цяпер, сёньня, у гэтую хвіліну — вядома, не да кніжак. Зусім не да кніжак. Вельмі цяжка пісаць іх і вельмі цяжка чытаць. Але так бывае заўсёды, калі такія маштабныя зьмены. Адступае проза, адступае нейкая грунтоўная аналітыка, але — выходзяць вершы. Я лічу, што сёньня, што тычыцца літаратуры, што тычыцца сацсетак і наяўнасьці літаратуры ў сацсетках — вельмі запатрабаваная паэзія. Няхай яна яшчэ такога кшталту, да якога людзі яшчэ паўгода таму ставіліся звысоку — ой, гэта ўсяго вершаваная публіцыстыка! Але паглядзіце, які запыт! Кожныя два тыдні сайт wir.by робіць падборку вершаў, якія зьяўляюцца менавіта ў сацсетках. Паэты адгукаюцца. Наймоцныя творы піша цяпер Наста Кудасава. Нават калі гэта адзін верш пра лётчыка Акрэсьціна, то гэта верш найвышэйшай пробы. І сацыяльныя сеткі насамрэч фармуюць цяпер запыт на вершы, на паэзію, на эмацыйны водгук, на кароткія нейкія такія рэчы.
Што яшчэ я бачу ў сацыяльных сетках? Гэта, канечне, вельмі моцная зваротная сувязь ад чытачоў. Ты проста дыхаеш адным паветрам зь імі і ты разумееш, што ім зараз патрэбна, у якім кірунку трэба рухацца, калі ты працуеш са словам. Я, прыкладам, раблю свае пасты ня проста сеўшы і натыркаўшы на клявішах, што выйшла з галавы. Ты ж думаеш, што зараз трэба людзям, у якім яны стане, што ў нас учора разам было: ці мы разам былі на маршы, ці мы разам перажываем траўму Акрэсьціна, ці яшчэ нешта. То бок у нас мамэнтальная сувязь з тымі, якія будуць чытаць нашы кніжкі. Гэта таксама вельмі-вельмі важны працэс. Для пісьменьніка, калі ён хоча гаварыць голасам народу, цяпер ёсьць усе магчымасьці менавіта дзякуючы тэхналёгіям, інтэрнэту, сацыяльным сеткам.
«Я не пішу ў пустату»
— Вы сказалі, што ў цяперашні час людзям не да кніжак. У сувязі з гэтым мне хацелася б сказаць вось што. У Польшчы Нацыянальная бібліятэка штогод праводзіць апытаньне наконт таго, як і колькі палякі чытаюць. У іх, калі параўноўваць, нармальная сытуацыя, і грамадзка-палітычная, і псыхалягічная. Ужо колькі гадоў запар больш чым 60 працэнтаў польскіх рэспандэнтаў прызнаюцца, што за апошні год не прачыталі ніводнай кніжкі. Спачатку гэткі вынік шакаваў, потым людзі прывыклі. Адсотак тых палякаў, якія за год прачыталі як мінімум 7 кніжак, меншы за 10 працэнтаў. Я ня ведаю, ці ёсьць у Беларусі вартыя даверу апытаньні наконт чытаньня кніжак, але інтуіцыйна мяркую, што беларускія вынікі ня будуць моцна адрозьнівацца ад польскіх. Што такая сытуацыя азначае для мастацкай літаратуры і яе будучыні, як думаеце? Магчыма, так было заўсёды, толькі што мы раней пра гэта ня ведалі — гэта значыць, што колькасьць верных чытачоў мастацкай літаратуры ў любым грамадзтве ня большая за 10 працэнтаў?
— Я якраз думаю, што гэтак было заўсёды і што для нашага часу гэта добрыя адсоткі, якія вы называеце. Прыкладам, у часы Пушкіна наогул людзей, якія ўмелі чытаць, было 5 адсоткаў ад усіх жыхароў імпэрыі. Але гэта не перашкодзіла Пушкіну пісаць.
Я думаю, што кніжка — гэта ня проста кніжка, якую нехта ўзяў у рукі і прачытаў. Кніжка ад таго, хто прачытаў, яна кладзецца, яна неяк убудоўваецца ў ягоны ўнутраны сьвет, яна потым адгукаецца ў дакумэнтальных фільмах, яна адгукаецца ў коміксах, яна ўключаная ў агульную сытуацыю, калі грамадзтва разважае, рэфлексуе, фармуе нешта. Прыкладам, постмадэрнізм. Постмадэрновыя кніжкі прачыталі няхай 10 адсоткаў усіх чытачоў. Але постмадэрн — гэта агульная сьвядомасьць, і людзі, якія не чытаюць кніжак, яны таксама сёньня думаюць так, як дыктуе постмадэрн. То бок мне падаецца, што гэта — ня страшна. Я, калі хачу пісаць, — пішу; чалавек, які хоча чытаць, — чытае. (…) Я тут ня бачу ніякай катастрофы. У мяне няма адчуваньня, што я пішу ў пустату, што ніхто не чытае таго, што я пішу, і не выкарыстоўвае.
Ці чытаюць дзеці?
— Нашу размову я хацеў бы закончыць пытаньнем пра ваш пэдагагічны і настаўніцкі досьвед. Што зь яго вынікае? Сучасныя вучні чытаюць літаратуру, прынамсі тую, якую яны абавязаныя праходзіць на ўроках? Ці проста карыстаюцца рознымі шпаргалкамі, якіх шмат у інтэрнэце і ў якіх коратка пішуць, што ім трэба думаць пра твор у школьнай праграме літаратуры?
— Па-першае, гэта вельмі залежыць ад дарослых — ад настаўнікаў, ад таго, як пастаўлена справа з чытаньнем у сям'і. Паводле маіх назіраньняў, абсалютна ўсе дзеці, зь якімі можна размаўляць (ну, ёсьць жа дзеці, якія наогул не па гэтых інтэлектуальных справах), разумеюць, што чытаньне — гэта тое, што яны павінны рабіць. Ёсьць дзеці, якія зусім не чытаюць, але яны кажуць пра гэта так: на жаль, я пакуль нічога не чытаю. На жаль, я пакуль не знайшоў сваёй кніжкі. То бок яны разумеюць, што калі ты плянуеш неяк выдзяляцца, быць элітай грамадзтва, то ты павінен чытаць.
Іншая справа, што вельмі мала такіх навігацыйных службаў, сэрвісаў, экспэртаў, якія могуць людзям падказаць, што ім канкрэтна чытаць у цяперашняй літаратурнай масе. Цяпер жа не такі час, калі ўсе чытаюць адно і тое ж. Цяпер людзі вельмі пераборлівыя, індывідуальны падыход вельмі важны і фармаваньне сьпісаў пад канкрэтнага чалавека, каб ён чытаў. А так наогул дзеці прагнуць чытаньня, і калі ты ім прапануеш кніжку, у якой яны зачытаюцца, яны будуць чытаць. Галоўнае — трапіць менавіта ў іх культурны запыт.
