150 краінаў сьвету маюць спэцыялізаванае заканадаўства пра гвалт у сямʼі. Беларусь ідзе да прыняцьця такога закону амаль 20 гадоў.
У кастрычніку канцэпцыя закону аб папярэджаньні гвалту ў сямʼі мае быць перададзеная кіраўніку Беларусі, чакаецца, што закон прымуць у 2019 годзе. Старшыня праўленьня міжнароднага аб’яднаньня «Гендэрныя пэрспэктывы» і сябра Нацыянальнай рады па гендэрнай палітыцы Ірына Альхоўка ў складзе працоўнай групы пры МУС працавала над канцэпцыяй закону. Разам з Ірынай Альхоўкай у пытаньнях і адказах патлумачым сутнасьць канцэпцыі закону.
Дзеля чаго патрэбны закон аб папярэджаньні гвалту ў сямʼі?
Найперш абараніць правы і інтарэсы пацярпелых — мужчын, жанчын, дзяцей, пажылых людзей, людзей зь інваліднасьцю, якія асабліва прыступныя. Закон патрэбны для таго, каб у канцэнтраваным выглядзе сказаць, што адказнасьць за гвалт у сямʼі існуе.
Закон дазволіць ці працягне фармаваць новыя каштоўнасьці пра тое, сямʼя павінна быць бясьпечным месцам для ўсіх членаў сямʼі, што дзеці, бацькі, сужэнцы, партнэры, усе сямейнікі не зьяўляюцца ўласнасьцю адзін аднаго.
Для дзяржавы наяўнасьць закону — гэта адказнасьць і прызнаньне таго, што гэта яшчэ адна актуальная, сацыяльная, крыміналягічная, сацыялягічная праблема, для вырашэньня якой неабходныя рэсурсы ў выглядзе спэцыялістаў, структуры, заканадаўства, правапрымяняльнай практыкі.
Ці можна гаварыць пра рэальныя маштабы хатняга гвалту ў Беларусі?
Рэальныя маштабы статыстыка не адлюстроўвае, дасьледаваньні гэтага таксама не паказваюць. Мы сёньня сталі болей ведаць пра праблему гвалту ў сямʼі, але гэта праблема была і 100 гадоў таму, і за савецкім часам таксама. Нельга казаць, што яго маштабы вырасьлі за апошнія гады, проста сёньня так шмат пра гэта гаворыцца, што ствараецца ўражаньне пра эпідэмію. Насамрэч павялічэньне колькасьці зваротаў пацярпелых гаворыць пра тое, што табу з тэмы зьнятае, і ахвяры гатовыя шукаць абароны і справядлівасьці.
Тут ня ў колькасьці справа. Статыстыкай можна палічыць пацярпелых, калі заведзеная справа ці калі зьвярнуліся па дапамогу, ці колькі агрэсараў былі пакараныя. А як палічыць колькасьць людзей, якія ніколі нікому пра гэта не сказалі? Прырода гэтай зьявы ў тым, што лятэнтнасьць вельмі высокая. А як палічыць дзяцей, якія зьяўляюцца ахвярамі, ці пажылых бацькоў, якія жывуць зь дзецьмі, якія ўжываюць гвалт да іх? Тут вельмі шмат ёсьць такога, што нельга палічыць. Але ацэнка маштабаў сацыяльных зьяў — гэта не матэматычная задача, і мы ня можам дазволіць сабе чакаць.
Хто рыхтаваў канцэпцыю закону аб папярэджваньні гвалту ў сямʼі?
Міністэрства ўнутраных справаў. Яе ўзгаднялі са шматлікімі дзяржаўнымі органамі, грамадзкімі арганізацыямі і цяпер яна накіраваная ў адміністрацыю прэзыдэнта. Далей будзе прымацца рашэньне. Для таго, каб быў створаны законапраект, адпаведны запіс павінен зьявіцца ў пляне працы парлямэнту на 2018 год. Паводле закону, гэты плян фармуецца ў верасьні. Далей дэпутаты разам зь іншымі органамі будуць распрацоўваць тэкст законапраекту.
Якія самыя галоўныя пункты будуць у законе, якія дапамогуць прадухіліць і спыніць гвалт у сямʼі? Якая будзе дэфініцыя гвалту і яго формаў?
Мы ня ведаем дакладна, што будзе ў праекце закону, мы бачылі толькі канцэпцыю. Усе зьмястоўныя камэнтары можна будзе рабіць, калі будзе даступны тэкст законапраекту. Мы спадзяемся, што дэфініцыя, якая сёньня ёсьць у заканадаўстве, будзе пашыраная. Там павінен быць і эканамічны від гвалту, якога сёньня ў заканадаўстве няма. У законе павінны быць пашыраныя паняцьці членаў сямʼі, каб гвалт паміж былымі сужэнцамі таксама разглядаўся як частка хатняга гвалту.
Канцэпцыя — гэта рамачны дакумэнт, гэта дакумэнт пра намеры. Якім будзе законапраект, мы пакуль ня ведаем. Мы можам гаварыць толькі пра тое, што прапаноўвае канцэпцыя. У законапраекце павінны быць канкрэтныя працэдуры, у канцэпцыі нічога не прапісана.
Хто ўпершыню ініцыяваў такі закон у Беларусі? Чаму гэты працэс такі працяглы?
Пры канцы 1990-х ініцыятыва прыйшла ад грамадзкіх арганізацый, найперш ад арганізацыі Людмілы Пецінай —Жаночага хрысьціянска-дэмакратычнага руху (пазьней ён быў перайменаваны ў Жаночы незалежны дэмакратычны рух«). Ініцыятыва была падтрыманая міністэрствам працы і сацыяльнай абароны. Тады пры гэтай арганізацыі працаваў Інфармацыйна-кансультацыйны цэнтар, які адным зь першых пачаў аказваць дапамогу пацярпелым. Была падтрымка Гендэрнага цэнтру, які на той момант існаваў пры Міністэрствы працы і сацыяльнай абароны.
Ці раней законапраект аб гвалце ў сямʼі разглядалі дэпутаты Вярхоўнага Савету ці Палаты Прадстаўнікоў?
Прасоўваньнем такога закону займалася дэпутатка Палаты прадстаўнікоў 2-га скліканьня Надзея Цыркун. Тады быў падрыхтаваны першы тэкст законапраекту, заснаваны на мадэльным заканадаўстве ААН і рэкамэндацыях ААН. Ён быў рамачны, таму што ня меў канкрэтных мэханізмаў, пра якія мы ведаем цяпер. Напэўна, гэта была абʼектыўная сытуацыя ў сілу недахопу досьведу і неразуменьня прыроды гэтай зьявы. Я не лічу, што той законапраект быў дрэнным для таго часу, але сёньня адназначна пра гэтую зьяву мы ведаем нашмат болей. Законапраект аб «хатнім гвалце» тады ня быў прыняты, ён ня быў падтрыманы рознымі камісіямі ў Палаце прадстаўнікоў 2-га скліканьня.
Як можна даказаць гвалт, калі няма сьведкаў?
У 2008 годзе была зробленая спроба інкарпарыраваць вызначэньне хатняга гвалту ў закон Аб асновах дзейнасьці ў справе прафіляктыкі правапарушэньняў. У 2009 годзе ў гэтым законе зьявілася першае вызначэньне, што такое гвалт у сямʼі. Быў прыняты не спэцыялізаваны закон, а агульны закон пра прафіляктыку ўсіх правапарушэньняў, якія ўчыняюць людзі ў алькагольным апʼяненьні, былыя зьняволеныя ды іншыя. Гэта быў пэўны кампраміс. Закон пачаў дзейнічаць, але практыка па-ранейшаму напрацоўвалася вельмі цяжка. Паводле юрыстаў, самая галоўная праблема палягала ў наступным — як можна даказаць гвалт, калі няма сьведкаў. Двайныя стандарты таксама былі праблемай — да гвалту, які адбываецца паміж незнаёмымі людзьмі ў грамадзкім месцы ставіліся больш сурʼёзна, чым да таго, што адбывалася ў сямʼі. Хаця гвалтоўныя дзеяньні былі ідэнтычнымі і кваліфікаваліся па аднаму і таму ж адміністрацыйнаму артыкулу.
Тады гвалт у сямʼі разглядаўся паводле артыкулу Адміністрацыйнага кодэксу пра парушэньне грамадзкага парадку. А для парушэньня грамадзкага парадку неабходныя сьведчаньні ці скаргі грамадзянаў, чый пакой быў парушаны. Атрымалася дзіўная сытуацыя. Гвалт у сямʼі адбываецца пераважна за зачыненымі дзьвярыма, а для таго, каб яго даказаць, трэба знайсьці доказы, што ня спалі суседзі, ім перашкаджаў шум, плач дзяцей... Вельмі цяжка было з доказамі. І жанчыны, калі бачылі, што прагрэсу па іх справах няма, забіралі заявы. Шырокая выкарыстаньне штрафаў таксама не спрыяла таму, што ахвяры шукалі падтрымку ў праваахоўных органах.
Як дапамагалі ў распрацоўцы закону міжнародныя арганізацыі?
У 2012 годзе быў вялікі праект фонду ААН у галіне народанасельніцтва, які дазволіў прыцягнуць вельмі шмат міжнароднай экспэртызы. У Беларусі зьявіўся большы міжнародны досьвед, зьявілася свая практыка, бо ўжо працавалі прытулак «Радзіслава», мясцовыя гарачыя ліні і адкрылася агульнанацыянальная лінія. Міжнародныя экспэрты аналізавалі беларускае заканадаўства, многія беларускія спэцыялісты вучыліся за мяжой, знаёміліся з досьведам іншых краінаў.
У 2015 годзе МУС сярод вузкага кола спэцыялістаў прапанавала яшчэ адну канцэпцыю закону супраць гвалту ў сямʼі, але тады не было выкананая працэдура ўзгадненьня з рознымі дзяржаўнымі органамі, і гэтая канцэпцыя была пахаваная. Да яе не вярнуліся, таму што яна таксама не ўтрымлівала канкрэтных мэханізмаў.
Чаму ад палажэньня ў законе пра віктымныя паводзіны адмовіліся ва Ўкраіне?
У 2011 годзе грамадзкая арганізацыя «Прававая ініцыятыва» прапанавала свой законапраект. Нашая арганізацыя «Гендэрныя пэрспэктывы» і іншыя жаночыя арганізацыі крытыкавалі яго за тое, што ў ім утрымлівалася паняцьце віктымных паводзінаў, якія ўскладалі частку адказнасьці на ахвяру за тое, як яна правакуе гвалт. Гэтая канцэпцыя ў нас вельмі папулярная дагэтуль. У нас няма культуры падтрымкі ахвяры. Калі ты была абрабаваная, калі цябе згвалцілі, калі ты стала ахвярай гвалту ў сямʼі, значыць, ты нешта зрабіла ці не зрабіла, значыць табе гэта неяк выгадна. Спачуваньня няма. Гэта не спрыяе даверу да сыстэмы сярод пацярпелых і спараджае беспакаранасьць у правапарушальнікаў.
Першы закон ва Ўкраіне супраць хатняга гвалту, які быў прыняты ў сярэдзіне 2000-х, таксама ўтрымліваў канцэпцыю віктымных паводзін, але калі ён пачаў імплеменціравацца, усе зразумелі, што гэта не эфэктыўна і парушае правы ахвяраў, і гэтае палажэньне аб віктымных паводзінах было выключана з закону. Гэта паказвае, што і ў іншых краінаў быў розны і даўгі шлях да разуменьня таго, якія дзеяньні зьяўляюцца гвалтам у сямʼі, і як гэта трэба разглядаць. У Харватыі, напрыклад, яшчэ некалькі гадоў таму існавалі паняцьці «першасны і другасны агрэсар». Яны выкарыстоўваліся таму, што паліцыя не да канца разумела прыроду хатняга гвалту і ўскладала частку адказнасьці на ахвяру. У выніку каралі абодвух партнэраў, і ахвяраў амаль не было. Праз год ад гэтай нормы ў заканадаўстве адмовіліся як ад неэфэктыўнай, якая супярэчыць правам пацярпелых.
Чаму непрыняцьце закону будзе катастрофай?
Дзякуючы намаганьням розных міжнародных арганізацый, сёньня, як ніколі, у Міністэрстве ўнутраных справаў ёсьць вельмі высокая палітычная воля прыняць такі закон. У 2017 годзе працавала рабочая група пры МУС з удзелам вельмі многіх дзяржаўных органаў і прадстаўнікоў грамадзкіх арганізацый. Ніхто не хацеў прымаць рамачны закон, які мае вельмі шмат адсылачных нормаў і ўтрымлівае хутчэй прынцыпы, а не правапрымяняльныя мэханізмы. А неабходна, каб закон рэалізоўваўся сыстэмна, як у Крычаве і Менску, так і любой вёсцы.Мы прайшлі доўгі шлях. І калі мы зараз ня прымем закон, гэта будзе проста катастрофа, таму што пасьля той працы, якая была зробленая, гэта будзе азначаць поўную паразу. Гэта будзе азначаць, што ў нас няма ані палітычнай волі абараняць членаў сямʼі ў сямʼі, ні імкненьня да таго, каб Беларусь адпавядала стандартам, прынятым у міжнароднай супольнасьці. Я разглядаю такую сытуацыю як непраўдападобную. Я думаю, што закон будзе прыняты.
Чаму Беларусь засталася амаль адзінай краінай у рэгіёне, якая дагэтуль ня мае закону аб папярэджваньні хатняга гвалту?
Напэўна, ёсьць шмат супрацьстаяньня. Ёсьць асьцярогі рэлігійных групаў, што такі закон дазволіць умешвацца ў справы сямʼі. Паглядзіце, што адбываецца з канцэпцыяй ювэнальнай юстыцыі, як многа некарэктнай інфармацыі пра гэтую канцэпцыю ходзіць, хаця на самой справе там мова не ідзе пра тое, што дзеці атрымаюць поўную ўладу над бацькамі і змогуць іх засадзіць за любы пляскач.
Больш за тое, у законапраекце ня будзе ніякіх нормаў аб забароне гвалту ў дачыненьні да дзяцей, гэтая забарона існуе ўжо вельмі даўно.
Псэўда-рэлігійныя арганізацыі шчыра маніпулююць грамадзкай думкай і падмяняюць паняцьці, навязваючы патрыярхальную культуру і традыцыі. Іх заклікі падзяліць паняцьці «гвалт» і «пакараньне», калі пад апошнім разумеецца поўная ўлада бацькоў над дзецьмі, я не магу назваць інакш як цемрашальства. Прававыя аргумэнты таксама ніякай крытыкі не вытрымліваюць. Усе тыя, хто ініцыяваў зварот да прэзыдэнта, каб не прымаць закон аб папярэджаньні хатняга гвалту, гэта і ёсьць самыя галоўныя праціўнікі законапраекту. Гэта той рэдкі выпадак, калі частка грамадзкага меркаваньня значна больш кансэрватыўная, чым пазыцыя дзяржавы.
Ёсьць меркаваньне праваабарончай супольнасьці, жаночай супольнасьці пра тое, што дзяржава павінна сказаць сваё слова, калі ў сямʼі адбываецца гвалт. Сямʼя — гэта прыватны, добраахвотны інстытут, але тым ня менш вы ня можаце там рабіць усё тое, што хочаце, калі вашы дзеяньні трапляюць пад нейкі склад злачынства і правапарушэньня.
Што запазычана з міжнароднага досьведу?
- Цяпер каля 150 краінаў сьвету маюць калі не спэцыялізаваныя законы, то прынамсі нейкія часткі ў заканадаўстве, якія дазваляюць змагацца з хатнім гвалтам. Мы пазычаем эфэктыўныя практыкі з заканадаўства Амэрыкі, Канады, Ізраіля, Аўстрыі, Нямеччыны, Гішпаніі, Вялікабрытаніі, Малдовы.
- У канцэпцыі закону ёсьць неабходнасьць працы з віноўнікам, з крыўдзіцелем. Гэта тое, што ў нашай краіне пакуль не працуе сыстэмна. Людзей, якія зьдзяйсьняюць правапарушэньні, мы ўмеем толькі караць, з карэкцыяй паводзін у нас пакуль што вельмі дрэнна.
- Запазычанае абарончае прадпісаньне (ужо ёсьць у заканадаўстве, але гэта не беларускае вынаходніцтва), калі чалавек, нават і ўласьнік кватэры, павінен пакінуць кватэру і не набліжацца да ахвяраў на працягу пэўнага тэрміну, калі ён паводзіць у дачыненьні да іншых членаў сямʼі агрэсіўна. Пры гэтым ён не губляе права ўласьніка. Вы не ўяўляеце колькі было супраціву, нават калі ў закон аб прафіляктыцы правапарушэньняў уносілася гэтая норма. Пра правы ахвяры мы ня вельмі думаем, але вельмі хутка рэагуем на тое, каб не былі парушаныя правы агрэсара, які ўчыніў правапарушэньне. Калі для чалавека штраф не зьяўляецца пакараньнем, то ён павінен ведаць, што ёсьць другія, альтэрнатыўныя спосабы пакараньня.
- Цяпер у Беларусі дапамогу ахвярам гвалту прапаноўваюць на агульных падставах. Напрыклад у «крызісны пакой» можа быць заселены ня толькі пацярпелы ад хатняга гвалту, але і іншыя людзі са складанай жыцьцёвай сытуацыяй. А калі мы глядзім на міжнародны досьвед, то адзін з закладаў эфэктыўнасьці — спэцыялізацыя паслугаў. Напрыклад, да нас на «гарачую лінію» тэлефануюць пацярпелыя пажылыя грамадзяне. Гэта спэцыфічная катэгорыя. Патрэбныя веды па геранталёгіі, псыхалёгіі пажылога чалавека, трэба добра разумець структуру заканадаўства, якое аказвае сацыяльную дапамогу пажылым людзям. Патрэбныя спэцыялізаваныя веды і адпаведна паслугі для гэтай катэгорыі ахвяраў.
- У Амэрыцы ёсьць цікавы досьвед, Беларусь імкнецца вывучаць яго, але пакуль адчувальнага выніку ня маем. Гэта стварэньне агульных баз дадзеных — база зарэгістраваных выпадкаў гвалту і выпадкаў аказаньня дапамогі. Калі ў паліцыі ці міліцыі будзе тысяча заяваў, а ў сацыяльную службу прыйшлі 200 ці 100 чалавек, то мы бачым, што большая частка пацярпелых згубілася. Чаму яны не дайшлі да дапамогі? Ня ведалі, ніхто не сказаў, спалохаліся нечага ці не паверылі, што ім дапамогуць? Трэба ня толькі, каб кожны орган сваю статыстыку асобна зьбіраў, але і абменьваўся гэтымі дадзенымі зь іншымі адказнымі, каб забясьпечыць комплексны падыход. Абмен статыстычнымі дадзенымі таксама будзе спрыяць ацэнцы маштабаў сямейнага гвалту і дазволіць бачыць праблемы ў сыстэме аказаньня дапамогі і абароны.
Чаму ёсьць недавер да будучага закону ў грамадзтве? Ці зьвязаны ён з недаверам да міліцыі?
У цэлым у Беларусі даволі нізкі ўзровень даверу да дзяржаўных органаў і да дзяржаўных служачых. Чыноўнікаў крытыкуюць, ёсьць гучныя выпадкі карупцыі. Я думаю, што пакуль дзяржава забясьпечыць навучаньне ўсіх супрацоўнікаў органаў унутраных справаў, сацыяльных работнікаў і мэдыкаў, каб закон выконваўся аднолькава, пройдзе дастаткова шмат часу. З улікам цякучкі кадраў у дзяржаўных установах, канечне, будуць выпадкі злоўжываньня і халатнага стаўленьня, абыякавасьці. Я гэтага не выключаю, як і ў любым законе.
З другога боку ніводная грамадзкая арганізацыя ня можа прапанаваць ахвярам абарону. Мы можам прапанаваць кансультацыю, мы можам прапанаваць дапамогу, але мы ня можам пакараць злачынцаў ці правапарушальнікаў. Гэта можа зрабіць толькі дзяржава. Канечне, можна заняць такую пазыцыю, што ўсё тое, што робіць міліцыя ці любы дзяржаўны орган, гэта загадзя дрэнна. А можна мець іншую пазыцыю — маніторыць сытуацыю, нагадваць і дапамагаць дзяржаве выконваць свае абавязкі па абароне грамадзянаў. Я займаю менавіта такую пазыцыю. Я разумею, што ў нашай краіне многія рэчы робяцца вельмі павольна, яны буксуюць, і мы часта вяртаемся да таго, з чаго пачыналі, але другога спосабу не існуе.
Якое пакараньне прадугледжвае закон аб хатнім гвалце?
Па канцэпцыі мы ня бачым, што будзе ўведзена новая ці дадатковая юрыдычная дэфініцыя хатняга гвалту. Пад дамашні гвалт будуць трапляць дзейныя артыкулы Адміністрацыйнага кодэкса і Крымінальнага кодэксу. Гэтая норма дзейнічае ўжо сёньня. А гэта артыкулы аб нанясеньні цяжкіх цялесных пашкоджаньняў рознай ступені цяжкасьці, абразы, дробнае хуліганства, забойства, спробы і пагроза забойства. Адпаведна пакараньне — ад штрафаў да пажыцьцёвага зьняволеньня. Пакуль няма ніякіх падставаў меркаваць, што будзе неяк павялічаны тэрмін пакараньня.
Чаму пры гвалце ў сямʼі не эфэктыўныя штрафы?
Пакуль з канцэпцыі я ня бачу, ці будуць касавацца штрафы. Яны дагэтуль ужываюцца. Мы ўсе ведаем, і міліцыя ўжо пацьвярджае, што гэта — неэфэктыўная мера, таму што ахвяры плацяць штрафы са сваіх жа грошай. І нават адміністрацыйны арышт — гэта паслуга праваахоўных органаў, за якую потым выстаўляецца рахунак парушальніку, і ён павінен заплаціць за знаходжаньне пад адміністрацыйным арыштам. А на справе — зноў плаціць ахвяра, якая падала заяву. Эфэктыўны падыход прадугледжвае комплекснасьць і зьняцьце адказнасьці з ахвяры. Фактам правапарушэньня займаюцца адказныя службоўцы незалежна ад таго, ці ёсьць заява ад пацярпелага, і вінаватага абавязваюць прымаць удзел у карэкцыйных праграмах (як частка пакараньня).
Наколькі ўлічанае меркаваньне грамадзкасьці, жаночых арганізацый у гэтым законе? Што з прапановаў не ўвайшло ў канцэпцыю закону?
У многім улічанае. На працоўных групах была дастаткова канструктыўная абстаноўка. Прадстаўнікі Вярхоўнага суду і Генэральнай пракуратуры цікавіліся, чаму не спрацоўвае сёньняшні правапрымяняльная практыка, чаму жанчыны забіраюць заявы. Было жаданьне разабрацца, не было супрацьстаяньня.
Група грамадзкіх арганізацый, якія працуюць з гэтай тэмай, даўно прапаноўваюць, каб хатні гвалт быў перанесена з прыватнага абвінавачваньня, калі ахвяры самі пішуць заявы, у катэгорыю публічных заяваў, калі справы заводзяцца на падставе інфармацыі, якая паступіла ад суседзяў, спэцыялістаў ці СМІ. Але я не ўпэўненая, што такі падыход можа быць рэалізаваны ў поўным памеры.
Мы бачым, што ўсе ахвяры залежаць ад свайго агрэсара, як пажылыя бацькі, так і жанчыны, якія знаходзяцца ў адпачынку па догляду за дзіцяці. Мы бачым, што зьяўляецца больш справаў, калі пракуратура заводзіць па сваёй ініцыятыве справу, не чакаючы заявы пацярпелай. Практыка мяняецца, але пакуль яна ня стала сыстэмнай.
Канцэпцыя апісвае прынцып безумоўнай дапамогі і абароны ахвярам гвалту, якая (дапамога) не павінна залежыць ад таго, ці зьвярнулася ахвяра ў праваахоўныя органы з заявай. Таксама навацыяй зьяўляецца ўвядзеньне працэдуры ацэнкі рызыкі, якую будуць праводзіць супрацоўнікі органаў унутраных справаў, і што будзе ўплываць на форму абарончага прадпісаньня і карэкцыйную працу з віноўнікам.
Пакуль канцэпцыя не апісвае, які дзяржаўны орган будзе каардынаваць усю працу папярэджаньня гвалту ў сямʼі, што зьяўляецца вельмі важным для плянаваньня як захадаў рэагаваньня, так і ацэнкі эфэктыўнасьці ўсёй працы.
Што зьменіцца пасьля прыняцьця закону? Ці будзе лягчэй ахвярам прызнацца, што іх гвалцяць?
Я вельмі спадзяюся на гэта. Трэба быць рэалістам. На наступны дзень пасьля прыняцьця закону мы прачнёмся ў той жа самай краіне. Патрабуецца шмат часу, веры і высілкаў усіх, каб закон пачаў працаваць. Вызначаючы хатні гвалт як злачынства, а не як традыцыю, закон будзе спрыяць таму, каб ахвяры не баяліся і не саромеліся гаварыць пра свой досьвед.
Каб закон быў эфэктыўным, трэба ня толькі падрыхтаваныя міліцыянты і сацыяльныя работнікі, але патрэбны давер і гатоўнасьць пацярпелых, якія пачнуць пісаць заявы, патрабаваць расьсьледаваньня, зьвяртацца па дапамогу. Трэба, каб мы ўсе пачалі карыстацца гэтым законам, каб усе службовыя асобы бачылі свае ролі, прымалі адказнасьць, не пазьбягалі прыняцьця рашэньняў і не замоўчвалі факты, баючыся сапсаваць статыстыку. Пра эфэктыўнасьць закону можна будзе гаварыць толькі тады, калі ён будзе працаваць для людзей, а не для сыстэмы.
