«У архівах няма зьвестак пра расстрэлы ахвяраў сталінскіх рэпрэсій», — пішуць аршанскія чыноўнікі ў адказ на звароты сваякоў пацярпелых.
Адмову з аршанскага райвыканкаму атрымалі дачка і ўнучка Матроны Маркевіч — стваральніцы арнамэнту на дзяржаўным сьцягу — і яшчэ каля дзясятка сем’яў рэпрэсаваных. Яны прасілі вызначыць месца для ўстаноўкі помніка ці памятнага знаку ў вядомых месцах расстрэлаў. Аднак чыноўнікі цьвердзяць, што ў архівах няма зьвестак пра пахаваньні ахвяраў сталінізму.
Тройчы зьвярталіся ў райвыканкам, і толькі на апошні ліст прыйшоў адказ
Дзіна Кацар, унучка сеньненскай майстрыхі Матроны Маркевіч, якая вышыла арнамэнт, выкарыстаны на дзяржаўным сьцягу, хоча ўшанаваць памяць дзеда. Яе маці, 95-гадовая Зінаіда Аляксееўна, добра памятае бацьку, расстралянага ў 1937-м. Але трапіць на верагоднае месца расстрэлу яна ня здолела, кажа спадарыня Дзіна.
«Нам сказалі, што майго дзеда расстралялі на Кабыляцкай гары пад Воршай. Летась мы туды паехалі, і я была проста ў жаху! Засьмечаны лес, прайсьці вельмі цяжка. Мы езьдзілі ўвесну, было сьлізка, гразка, мая старэнькая мама так і не трапіла на месца расстрэлу свайго бацькі. Тады я першы раз напісала ў Аршанскі райвыканкам, што гэта ганьба. Што сьцяг з арнамэнтам бабулі пабываў у космасе, а дзеда расстралялі, і яго безыменная магіла зарасла хмызамі!» — расказала Дзіна Пракопаўна.
На ліст пісьмовага адказу не было. Праўда, нехта патэлефанаваў, не назваўшы свайго імя, і сказаў, што Аршанскаму райвыканкаму патрэбна ведаць, ці захаваліся дакумэнты пра расстрэл сваяка. Дзіна Кацар накіравала ў выканкам копіі артыкулаў зь мясцовых газэт пра лёс сваёй славутай бабулі і сямейнай рэліквіі — даведкі пра расстрэл і рэабілітацыю дзеда. Яе атрымаў Аркадзь Аляксеевіч, малодшы сын Матроны Маркевіч. Але ў адказ чыноўнікі прамаўчалі.
Як арнамэнт зь сям’і «ворагаў народу» трапіў на дзяржаўны сьцяг
Пісьмовы адказ з выканкаму прыйшоў толькі пасьля трэцяга ліста. Калі Зінаіда Аляксееўна, Дзіна Пракопаўна і яе стрыечная сястра Натальля Аркадзеўна далучыліся да супольнай ініцыятывы нашчадкаў рэпрэсаваных. Сваякі прасілі вызначыць месца для помніка расстраляным, але чыноўнікі напісалі, што для гэтага няма падставаў.
Калі дакладнае месца расстрэлу невядомае, помніка ня будзе?
Звароты ў Аршанскі райвыканкам накіравалі ня менш як 15 чалавек, гаворыць Ігар Станкевіч, стваральнік ініцыятывы «Кабылякі. Расстраляныя ў Воршы». Лісты былі і зь Беларусі, і з замежжа, іх аўтары прапаноўвалі паставіць помнік ахвярам сталінскіх рэпрэсій за ўласныя грошы, не спадзеючыся на дапамогу дзяржавы.
Дзіна Кацар падкрэсьлівае, што дазвол ад уладаў — справа для яе прынцыповая. Бо яны зь сястрой Натальляй гатовы паставіць у памяць пра дзеда дарагі і прыгожы помнік, але няма гарантый, што ў лесе на Кабыляцкай гары ён ня стане здабычай вандалаў.
«Мы бачылі камень зь дзіркамі — зь яго скралі мэмарыяльную шыльду. Ніхто не апякуецца гэтай мясцовасьцю, хоць у 1982 годзе было афіцыйна прызнана, што на Кабыляцкай гары ляжаць ахвяры сталінскіх рэпрэсій. У 1990-я тут быў устаноўлены помнік рэпрэсаваным — пра гэта ёсьць артыкулы ў мясцовай газэце. Дык чаму нам пішуць, што «зьвестак няма»? — абураецца Дзіна Пракопаўна.
Савецкі камбінат сьмерці
Ліст з Аршанскага райвыканкаму атрымала і Ларыса Арэшына, сярод яе сваякоў некалькі рэпрэсаваных. Спадарыня Ларыса была ўдзельніцай адкрыцьця помніка ахвярам сталінізму на Кабыляцкай гары, якое адбылося ў 1990 годзе.
«Я памятаю, было вялікае шэсьце, людзі ішлі пехам на гарадзкую ўскраіну. За загінулых маліліся сьвятары, праваслаўныя і каталіцкія — я памятаю, што яны былі ўрачыста апранутыя. Было і прадстаўнікі кіраўніцтва, яны выступалі з узьнёслымі прамовамі... Тады нават ня думалася, што гісторыю можна павярнуць у зваротным кірунку! Аказваецца, можна. Помнік рэпрэсаваным паставілі згодна з рашэньнем яшчэ тых, савецкага часу кіраўнікоў. А цяпер іхныя наступнікі нібыта й не ведаюць, што такое было!» — абураецца Ларыса Арэшына.
Яна зьбіраецца пайсьці на прыём да намесьніка старшыні райвыканкаму Алега Сьмірноўскага, з подпісам якога яна атрымала ліст з адмовай. Ёй не зразумела, чаму чыноўнік піша пра адсутнасьць зьвестак пра канкрэтныя месца пахаваньня асобных людзей, калі вядзецца пра агульны помнік усім расстраляным пад Воршай.
Адказы нашчадкам рэпрэсаваных прыходзілі з подпісам і яшчэ аднаго чыноўніка — Міхаіла Дудко, які цяпер выконвае абавязкі намесьніка старшыні райвыканкаму. Аднак падчас «прамой лініі» 19 траўня ён адказаў праз тэлефон, што «ўпершыню чуе пра гэтую праблему».
У архівах няма зьвестак пра месцы расстрэлу, але людзі іх ведаюць
«Прыборкай і добраўпарадкаваньнем там займаецца КУП „Аршанскі спэцкамбінат“. Я зьвярну ўвагу на тое, што на Кабыляцкай гары няма парадку», — паабяцаў чыноўнік удзельнікам ініцыятывы «Кабылякі. Расстраляныя ў Оршы».
Яны тэлефанавалі, каб зьвярнуць увагу прадстаўніка райвыканкаму на парадаксальную акалічнасьць: савецкія папярэднікі цяперашніх уладаў парупіліся, каб помнік рэпрэсаваным у горадзе быў, але іх наступнікі з 1994 году «забыліся» пра яго існаваньне. І ў адказ на звароты спасылаюцца на тое, што «ў архівах няма зьвестак», хоць іх наяўнасьць немагчыма аспрэчыць. Захаваліся і тагачасныя пастановы гарвыканкаму, і артыкулы ў мясцовай газэце, і нават акт адмысловай камісіі, якая пацьвердзіла: на Кабыляцкай гары пахаваныя расстраляныя ахвяры сталінскіх рэпрэсій.
Чалавечыя парэшткі былі знойдзены ў 1982 годзе падчас будаўніцтва чыгуначнай веткі да станцыі Ворша-Паўночная. Першыя помнікі ў гэтых мясьцінах былі сымбалічныя: тыповая савецкая «тумбачка» і 5-мэтровы драўляны крыж. Потым гарвыканкам абвясьціў конкурс праектаў сапраўднага помніка, успамінае аршанскі актывіст Віктар Андрэеў, укладальнік кнігі «Аршанская кроніка 1986–2001».
«У 1989 годзе мы ўпершыню ўсклалі кеткі на Кабыляцкай гары — проста да каменя на адхоне каля рэек. Потым краязнаўца Юры Копцік прапанаваў паставіць адмысловы помнік-валун, знойдзены ім за горадам. Паколькі ў першыя гады беларускай незалежнасьці эканоміка была слабая, ніводзін з прапанаваных праектаў не змаглі ўвасобіць, і прапанова ўстанавіць валун была вельмі дарэчы. Гарвыканкам яе падтрымаў, камень прывезьлі. Спачатку на ім была шыльда-барэльеф з радкамі Ганны Ахматавай „Хотелось бы всех поименно назвать, да отняли список и негде узнать“. Але яе скралі вандалы. Наступную шыльду — таксама», — прыгадвае спадар Андрэеў.
Аршанцы ведаюць, што Кабыляцкая гара не адзінае месца сталінскіх расстрэлаў. Сваякі рэпрэсаваных прапануюць паставіць помнікі і ў іншых мясьцінах — у Харкаўскім лесе і каля турмы, дзе людзей трымалі да расстрэлу.
Удзельнікі ініцыятывы «Кабылякі. Расстраляныя ў Воршы», незадаволеныя адпіскамі з райвыканкаму, плянуюць наступныя дзеяньні: запісацца на прыём да кіраўніка раёну, зьвярнуцца ў Віцебскі аблвыканкам, стварыць пэтыцыю наконт помніка рэпрэсаваным.
