Дэпутаты расейскай Дзярждумы прапануюць у адказ на новыя санкцыі ЗША адмовіцца ад амэрыканскіх тавараў і пачаць уласную вытворчасьць іх аналягаў, ігнаруючы патэнтнае права. У гэтай ідэі нічога новага для краіны няма. Вытворчасьць копій замежных тавараў пад уласнымі брэндамі практыкавалася ў СССР і досыць шырока.
Аўтамабілі
Практычна ўсе мадэлі аўтамабіляў, якія выпускаліся ў СССР, былі копіямі. Першая савецкая машына, якая паступіла ў вольны продаж, Масквіч-400, была цалкам ідэнтычная нямецкай Opel Kadett K38. Больш за тое, вырабляліся гэтыя «Масквічы» на трафэйным абсталяваньні, вывезеным пасьля вайны з заводу Opel у Русэльхайме. Мадэль выпускалася з 1946-га па 1954 год.
Першы «Запарожац», ЗАЗ-965 (выпускаўся ў 1961-1963 гг.) Быў копіяй італьянскага Fiat 600. Італьянцы называлі гэтую мадэль, выпушчаную ў 1955 годзе, ’topolinoʼ — «мышонак». Яго савецкі сабрат атрымаў мянушку «гарбаты». Магутнасьць ЗАЗ-965 складала 23 конскія сілы, максымальная хуткасьць — 80 км / гадзіну.
Усяго «гарбатых» было выпушчана каля 300 тысяч. Ён стаў першым народным аўтамабілем, нягледзячы на свае відавочныя недахопы, якія зрабілі яго абʼектам шматлікіх жартаў. Галоўная прэтэнзія складалася ў цеснаце салёну. Жартавалі, што ў «Запарожац» ня ставяць радыё, таму што вушы пасажыраў усё роўна заціснутыя каленамі.
Перад тым, як запусьціць «гарбатага» у масавую вытворчасьць, яго паказалі Мікіту Хрушчову. Генэральны сакратар пракаціўся па Чырвонай плошчы і застаўся задаволены машынай. Што да памераў салёна, Хрушчоў заявіў — раз ужо ён тут зьмясьціўся, то і хто заўгодна зьмесьціцца.
Наступны «Запарожац», ЗАЗ-966, запазычыў дызайн у нямецкага NSU Prinz IV. Гэтую мадэль у народзе празвалі «вушасты» за адтапыраныя паветразаборнікі — дэталь, дабаўленую савецкімі інжынэрамі. Характэрна, што і «гарбаты», і «вушасты» выпускаліся таксама ў мадыфікацыі з ручным кіраваньнем, што рабіла іх прыдатнымі для людзей з інваліднасьцю.
Як пад капірку. Адкуль у СССР зьявіліся Opel, Ford і Fiat
Што да цаны, то каштаваў ЗАЗ-965 1800 рублёў. Нямала, улічваючы, што сярэдні заробак у краіне складаў 90-100 рублёў. Але непараўнальна таньней «Волгі», якая каштавала 5,5 тысячы. Гэты аўтамабіль, які стаў на дзесяцігодзьдзі сымбалям найвышэйшага прэстыжу, быў даступны толькі савецкай эліце: партыйнаму начальству, дырэктарам прадпрыемстваў, вышэйшаму афіцэрству, зоркам навукі і культуры. На «Волгах» езьдзілі і тыя, хто жыў на «непрацоўныя даходы»: спэкулянты і іншыя сумнеўныя асобы. «Волгу» дарылі касманаўтам пасьля палёту на арбіту. Яна ж была галоўным прызам дзяржаўнай лятарэі.
Зрэшты, «Волга» ГАЗ-21 таксама была копіяй — амэрыканскага аўтамабіля Ford Customline (выпускаўся з 1952 года).
Матацыклы
Знакаміты матацыкл «Урал», які і цяпер застаецца адным зь нешматлікіх расейскіх брэндаў, вядомых за мяжой, быў створаны на аснове цяжкага матацыкла М-72, які выкарыстоўваўся толькі для ваенных патрэб. Які, у сваю чаргу, быў дакладнай копіяй нямецкага BMW-750. Вядома, што Мікалай Сердзюкоў, які пазьней узначаліў Цэнтральнае канструктарскае бюро па матацыклабудаўніцтву, яшчэ да вайны праходзіў стажыроўку на заводзе BMW. Акрамя таго, некалькі нямецкіх матацыклаў купілі ў Швэцыі і прывезьлі ў Маскву, дзе іх уважліва вывучылі. У 1941 году пачаўся выпуск М-72.
Калі ў канцы 1950-х кіраўніцтва вырашыла, што краіне патрэбныя матаролеры, савецкія інжынэры пайшлі правераным шляхам. Канструктары Вятка-Палянскага машынабудаўнічага заводу зьнялі меркі з культавага італьянскага скутэра Vespa 150GS і вырабілі чарцяжы. Так зьявіўся на сьвет матаролер «Вятка». Выдатная назва: на шчыце матаролера замест Vespa — тыя ж пяць літар, першая «в», апошняя «а».
Трубы
З прычыны санкцый пацярпелі два грандыёзныя праекты, ад якіх залежала ўся эканоміка Савецкага Саюзу. Першай ахвярай стаў нафтаправод «Дружба», па якім павінны былі пастаўляць нафту ў краіны ўсходняга блёку і далей на Захад. Трубы для яго СССР замовіў у Заходняй Нямеччыне, таму што айчынныя былі занадта нізкай якасьці. ЗША праз структуру NATO націснулі на саюзьнікаў, і кантракты былі разарваныя.
Трубы вялікага дыямэтру прыйшлося выпускаць у Чэлябінску, і на першай партыі красаваўся надпіс «Труба табе, Адэнаўэр» (тады — канцлер ФРГ). Нафтаправод «Дружба» здалі з затрымкай на год, але не дзьве лініі, а толькі адну. Другую лінію дабудавалі ў 1974 годзе — калі санкцыі былі зьнятыя, а кантракты на пастаўку якасных труб атрымалася перазаключыць. Тады ж нафту з «Дружбы» пачалі пастаўляць на рынак капіталістычных краін.
Лёзунг кшталту «табе труба» зноў спатрэбіўся ў пачатку 1980-х, калі адміністрацыя прэзыдэнта ЗША Рональда Рэйгана ўвяла абмежаваньні на пастаўкі электроннага і нафтагазавага абсталяваньня. У тыя гады будаваўся газаправод Урэнгой — Памары — Ужгарад, у яго стварэньні ўдзельнічалі эўрапейскія банкі і кампаніі. З санкцыямі не пагадзіліся эўрапейскія партнэры, і праз год пастаўкі імпартных труб і кампрэсарных станцый аднавіліся.
Мэтро
Маскоўскі мэтрапалітэн, гонар сталінскай эпохі, вядома, ніяк ня мог быць пабудаваны без замежнага вопыту. Для пачатку, няма чым было бурыць: у СССР не было абсталяваньня, неабходнага для пракладкі тунэляў. Грошай на закупку імпартнага таксама не было. У Мікіты Хрушчова (ён на той час быў першым сакратаром маскоўскага гаркама партыі) нарадзілася ідэя: замовіць у ангельцаў адзін шчыт, разабраць і скапіяваць. Што і было пасьпяхова зроблена.
Трапілася на гэтую вуду і кампанія Siemens, якая ў 1932 годзе пагадзілася даслаць у СССР адзін са сваіх вагонаў. Кампанія разьлічвала, што, пазнаёміўшыся з узорам, савецкія ўлады заключаць кантракт на пастаўкі. Але замест гэтага савецкія ўмельцы разабралі вагон і запусьцілі вытворчасьць копій.
Праўда, з вытворцамі эскалятараў гэты нумар не прайшоў, прыйшлося праектаваць самім.
Бытавая тэхніка
Савецкія грамадзяне не былі разбэшчаныя прыборамі, якія палягчаюць вядзеньне побыту. Нават у 1980-я гады ня ў кожнай сямʼі былі хаця б пральная машына або тэлефон. Але нейкія рэчы, вядома, вырабляліся. Напрыклад, пыласосы «Масква» (1954 г.) і «Чайка» (1963). Першы быў скапіяваны з амэрыканскага Lewyt Model 40 (1947г.), А другі ў дакладнасьці, аж да колеру корпусу, паўтараў яшчэ даваенную галяндзкую мадэль пыласосу Erres (1939).
Электрабрытва Агідэль-М (1967г.) была скапіяваная з Philishave SC 8010 вытворчасьці Нідэрляндаў. Прычым у савецкай брытвы нават скрынка была таго ж колеру, толькі без замежнага надпісу.
Ежа і напоі
Яшчэ да Другой сусьветнай вайны савецкае кіраўніцтва задумалася аб тым, што краіне патрэбен сьвяточны алькагольны напой, нешта накшталт францускага шампанскага. Бо імпартныя віны былі простым савецкім людзям абсалютна недаступныя. Так у 1937 годзе зьявілася марка «Савецкае шампанскае».
У СССР былі людзі, знаёмыя з тэхналёгіямі францускіх вінаробаў, але савецкая прамысловасьць не магла сабе дазволіць такую вытворчасьць. На выраб гэтага шампанскага трэба самае меншае тры гады. Савецкія тэхнолягі прыдумалі, як рабіць пеністае віно хутка і танна, каб яно было даступна кожнаму грамадзяніну СССР хаця б на сьвяты.
Супрацоўніца завода «Абрау-Дзюрсо» у масцы для абароны ад выбуху бутэлек
Наогул называцца шампанскім маюць права толькі віна з францускай правінцыі Шампань, любыя іншыя віна «з бурбалкамі» называюцца пеністымі. Такое становішча спраў замацавана міжнароднымі дамовамі з канца XIX стагодзьдзя. Савецкіх вытворцаў падобныя забароны не бянтэжылі, а спажыўцы наўрад ці наогул пра іх ведалі. Ва ўсякім выпадку, традыцыя называць любое пеністае віно «шампанскім» жывая ў Расеі па гэты дзень.
Трохкутныя пакеты малака з чырвона-сінім арнамэнтам — вобраз, які часта сустракаецца пры настальгічных успамінах пра савецкі час, калі прадукты «былі сапраўднымі». Малако, магчыма, такім і было, а вось кардонную ўпакоўку савецкая харчовая прамысловасьць запазычыла ў Tetra Pak.
Спачатку СССР закупіў у швэдзкай кампаніі некаторую колькасьць аўтаматаў па фасоўцы малака, а ў 1961 годзе адзін з маскоўскіх заводаў наладзіў вытворчасьць аналягічнага абсталяваньня.
У 1973 году КПСС даручыла Ўсесаюзнаму навукова-дасьледчаму інстытуту піва-безалькагольнай прамысловасьці прыдумаць аналяг «Пэпсі-коле» і «Кока-коле». У выніку на прылаўках савецкіх крамаў зьявілася салодкая газіроўка цёмна-карычневага колеру пад назвай «Байкал». Дзеля справядлівасьці, на колу ён быў падобны хіба што колерам, рэцэптура і густ былі арыгінальныя.
Дарэчы, «Кока-кола» ледзь было не зьявілася ў СССР яшчэ да вайны. У 1936 годзе наркам харчовай прамысловасьці Анастас Мікаян зьезьдзіў у працяглую камандзіроўку ў ЗША, а вярнуўшыся, спрабаваў укараніць на радзіме ідэі, якія яго ўразілі. У сваіх мэмуарах Мікаян пералічвае дзясяткі амэрыканскіх заводаў, фабрык, магазынаў, кафэ, у якіх ён пабываў, і з адкрытым захапленьнем адклікаецца пра многае з убачанага.
«Прыцягнула нашу ўвагу масавая машынная вытворчасьць стандартных катлет, якія ў гарачым выглядзе прадаваліся разам з булачкай — так званыя гамбургеры проста на вуліцы ў спэцыяльных кіёсках. Я замовіў узоры машын, якія вырабляюць такія катлеты. У 1937 годзе мы перанесьлі гэты вопыт у некаторыя нашы буйныя гарады — Маскву, Ленінград, Баку, Харкаў і Кіеў, абавязаўшы мясцовую хлебапякарную прамысловасьць наладзіць вытворчасьць спэцыяльных булачак, а прадпрыемствы мясной прамысловасьці — асвоіць масавую вытворчасьць па адзіным стандарце і развозку іх у гандлёвую сетку ў астуджаным выглядзе. Былі пабудаваны і спэцыяльныя шапікі для вулічнай продажу катлет. Продаж гарачых катлет быў сустрэты ў нас вельмі добра спажыўцамі, і гандаль пайшла бойка. Толькі вайна перашкодзіла трывала і шырока ўкараніць гэта ў нашай краіне», — пісаў Мікаян.
«Гарачыя маскоўскія катлеты з булачкай» прадаваліся ў вулічных кіёсках па 50 капеек. Першапачаткова плянавалася прадаваць катлеты разам са шклянкай колы, але ад гэтай ідэі адмовіліся, палічыўшы яе занадта дарагой.
Гульні і электроніка
У 1980-я гады ў СССР пачалі выпускаць партатыўныя электронныя гульні «Электроніка»: «Ну, пачакай!», «Вясёлы повар», «Таямніцы акіяну» і г. д. Гэтыя гульні былі скапіяваныя (многія — да драбнюткіх дэталяў) з лінейкі Game & Watch японскай кампаніі Nintendo.
Капіявалі ў СССР і звычайныя цацкі. Напрыклад, набор пад назвай «Канструктар мэталічны маленькі № 1», вядомы кожнаму савецкаму дзіцяці, быў копіяй канструктара Meccano, які прадаваўся ў Вялікабрытаніі аж з 1908 года. Найпапулярная настольная гульня «Марскі бой» была скапіяваная з гульні Battleship, выпушчанай у ЗША ў 1931 годзе.
Навошта савецкім грамадзянам кампутар?
Савецкія копіі пэрсанальнага кампутара Apple II называліся «Агат» і мелі карпусы такіх расфарбовак, ад выгляду якіх Стыва Джобса мог бы хапіць удар.
Амэрыканскі лекар і спэцыяліст па праграмным забесьпячэньні мэдыцынскай тэхнікі Леа Д. Борс, якому давялося пазнаёміцца з савецкім кампутарам падчас візыту ў СССР у 1983 годзе, адзначае, што ў цэлым «Агат» працаваў нядрэнна.
Амэрыканец задаецца пытаньнем: а навошта наогул выпускаць падобную машыну? Пры сярэдняй якасьці яна каштавала велізарных грошай: па словах Борса, прадстаўнікі савецкай экспартнай арганізацыі Элорг назвалі яму суму ў 17 тысяч даляраў. «Калі я сказаў, які кампутар я мог бы купіць у ЗША за гэтыя грошы, яны былі ў шоку. Не ўпэўнены, што яны ўвогуле мне паверылі», — піша Борс, робячы выснову, што на заходнім рынку «Агат» не вытрымае канкурэнцыі.
Што тычыцца ўнутранага рынку, лекар мяркуе, што кампутар можа быць карысны на прадпрыемствах і ва ўстановах, але не для пэрсанальнага выкарыстаньня.
«Навошта наогул савецкім грамадзянам кампутар? — задаецца пытаньнем Борс. — Ім не трэба турбавацца аб фінансавых інвэстыцыях або разьлічваць падаходны падатак».
Ён таксама ня бачыў пэрспэктыў выкарыстаньня пэрсанальнага кампутара ў сыстэме адукацыі. Па словах Борса, у савецкай школе ўпор робіцца на мэханічнае завучваньне інфармацыі, а для гэтага кампутар не патрэбны.
Красьці найлепшае
Заходнія вытворцы, вядома, ведалі пра тое, што іх распрацоўкі капіююць у СССР. На сайце ўнівэрсытэту Фларыды, прысьвечаным аптычнай мікраскапіі, ёсьць фатаграфія старога мікрапрацэсара кампаніі VAX, на якім амэрыканскія распрацоўшчыкі пакінулі пасланьне сваім савецкім калегам. Жартаўлівым надпісам на ламанай расейскай інжынэры спрабавалі паведаміць, што VAX — гэта, калі вы кладзяце найлепшае.
Ці было савецкае імпартазамяшчэньне эфэктыўным? Не занадта. Па-першае, якасьць савецкіх тавараў амаль заўсёды была значна горшая, чым у эўрапейскіх і амэрыканскіх аналягаў. Па-другое, пры плянавай эканоміцы ніяк не атрымлівалася вырабляць тавары ў патрэбных колькасьцях. Да 1970-м гадам толькі 45% савецкіх семʼяў, якія жылі ў гарадах, мелі халадзільнік, 61% — тэлевізар, 64% — пральную машыну і 16% гарадзкіх семʼяў — пыласос. А кампутары, як і прадказваў доктар Борс, зьявіліся ў кватэрах не раней, чым разваліўся Савецкі Саюз.
