Сярэднія хвалі зь берагоў Адрыятыкі
У сярэдзіне 1950-х вобразам вялікага воіна Скандэрбэга — пасьля прагляду аднайменнага савецка-альбанскага мастацкага кінафільму — захапіліся многія савецкія падлеткі. Аднак мала ў каго гэта атрымала зьмястоўны працяг — у тым ліку праз зьмену палітычнага раскладу на эўрапейскай мапе.
Прыкладам, калега па журфаку расказваў, што ў школе яго маці паводле піянэрскай разнарадкі ліставался з альбанскім хлопчыкам-аднагодкам, але на пачатку 1960-х усялякая сувязь спынілася — шляхі нядаўніх дзяржаў-сяброў радыкальна разышліся.
Вінцэсь Мудроў стаў выключэньнем з агульных правілаў. У Беларусі дык дакладна. Таму што вызначаў правілы сам.
Згадвае, што Шчыпрыяй (Shqipëria у перакладзе з альбанскай — якраз тая самая Краіна Горных Арлоў) «захварэў» значна пазьней за гучную кінапрэм’еру пра нацыянальнага героя Альбаніі Джэрджа Кастрыёці, названага туркамі-акупантамі Скандэрбэгам. Здарылася гэта пры наступных абставінах.
5 лістапада 1967, якраз напярэдадні паўвекавых угодак кастрычніцкага перавароту, 14-гадовы Вінцэсь трапіў зь цяжкай формай жаўтухі ў гарадзкі шпіталь. У перапынках паміж працэдурамі забаўляўся маленькім прымачом. На сярэдніх хвалях у самым канцы сеткі нязьменна натыкаўся на нечы «варожы голас», які мэтанакіравана выціскала з эфіру савецкая «глушылка». Тая акалічнасьць зацікавіла.
І вось аднойчы настойлівасьць прынесла плён: праз тлум шуму і сьвісту на некалькі сэкундаў прабіліся ўрачыстыя словы дыктаркі, якія Вінцэсь выразна памятае да сёньня.
«...Альбанцы з кітайцамі тройчы па-братэрску абняліся і скіравалі позіркі на партрэт вялікага стырнавога...».
Пачаўся адлік новай рэальнасьці, хай сабе і віртуальнай. Далёкая і невядомая краіна трывала пасялілася ў падсьвядомасьці полацкага хлапчука — у выглядзе горных ланцугоў і ўзьбярэжжаў Янічнага і Адрыятычнага мораў, празрыстага неба і тонкага паху ружаў. А яшчэ «зубадрабільнай» крытыкай палітыкі савецкага кіраўніцтва.
«З прычыны пастаяннага глушэньня «Радыё Тыраны» практычна нічога пачуць было немагчыма, — згадвае радыёслухач з Полацку. — Цягам 1968-69 гадоў не прапусьціў, бадай, ніводнага эфіру, слухаў штодня. І толькі аднойчы за гэты час удалося пачуць перадачу цалкам. Заўважу, што пра альбанскія падзеі там расказвалі зусім мала. У асноўным гналі матэрыялы пад рубрыкай «Растёт и ширится марксистско-ленинское движение в мире».
Якія ўражаньні пакінулі тыя эфіры? Ці было нешта, што б нагадвала рыторыку Радыё Свабода ці «Голасу Амэрыкі», расклад вяшчаньня якіх школьнік Мудроў распаўсюджваў сярод аднаклясьнікаў, за што меў прагназаваныя непрыемнасьці?
«Па вялікім рахунку, адна прапаганда. Нічога агульнага», — каротка рэзюмуе суразмоўца.
Адрозна ад паваеннай савецка-альбанскай ідыліі 1940-1950-х, на мяжы наступнага дзесяцігодзьдзя ўсё стала зусім кепска. Тамтэйшы лідэр Энвэр Ходжа рашуча выкрасьліў Крэмль зь ліку найбліжэйшых саюзьнікаў, абвінаваціўшы першага сакратара ЦК КПСС Мікіту Хрушчова ў здрадзе ідэалам «правадыра народаў» Ёсіфа Сталіна. Нічога не зьмянілася і пасьля прыходу да ўлады Леаніда Брэжнева, падчас кадэнцыі якога ўсё проста кацілася па інэрцыі.
Уся надзея на братоў-кітайцаў
Вінцэсь Мудроў — аўтар кнігі «Альбанскае танга», прысьвечанай пачатку канца сяброўства Альбаніі і СССР.
У наступным урыўку — беларускі транзыт Ходжы пасьля няўдалых спробаў пошуку кансэнсусу з Хрушчовым. А вось ці сапраўды альбанскі кіраўнік параўноўваў сваю краіну зь Беларусьсю — гэта ўжо да аўтара.
«Хуткі цягнік Масква — Варшава ляцеў на Захад, трывожнымі гудкамі скаланаючы цемрань лістападаўскай ночы.
Энвэр ляжаў на мяккім вагонным лежаку, прыслухоўваючыся да навакольных зыкаў. Усё ж ён баяўся за сваё жыцьцё. За дзьвярыма, на калідоры, стаялі целаахоўнікі, але што яны маглі зрабіць, калі цягнік спынецца ў якой-небудзь Вязьме і ў вагон уваб’юцца да зубоў узброеныя людзі?
«Хрушчоў больш ні дасьць ні капейкі. Магчыма, пачне эканамічную блякаду. Так што ўся надзея на кітайцаў», — падумаў Энвэр, адхінуўшы фіранку.
...Цягнік тузанула, і ён спалохана прахапіўся. Накінуў на плечы палітон, адсунуў дзьверы купэ. Ахоўнік, што стаяў ля акна, выцягнуўся ў струну. Зірнуўшы па баках, Энвэр запытальна кіўнуў на сіняе вакно.
«Толькі што Воршу прамінулі, таварыш Энвэр...»
«Беларусь... Таксама, як і Альбанія, партызанскі край. — Энвэр амаль усутыч наблізіў твар да шыбы. — Але мы хаваліся ад ворага ў гарах, а беларусы ў лесе... Цяпер ужо нідзе не схаваесься...»
А таму ён вырашыў, што ператворыць сваю краіну ў непрыступную фартэцыю... Толькі б дапамаглі кітайцы...
Неўзабаве ідэя атрымала практычнае ўвасабленьне. Фобія ўсё шчыльнейшага кольца вонкавых ворагаў і чаканьне хуткай вайны вылілася ў кампанію «бункерызацыі», падчас якой меней чым за дзесяцігодзьдзе ў Альбаніі паўстала блізу 200 тысяч сховішчаў рознай формы і прызначэньня — ад крытых траншэяў на гародах і «грыбкоў» для снайпераў да ведамасных у гарадах і антыядзернага «цыклопа» на ўскрайку сталіцы.
Трэба было пазбавіцца і ад унутраных ворагаў. Краіна пакрылася шчыльнай сеткай турмаў і лягераў, дзе за свае перакананьні ці проста па даносах палеглі тысячы апанэнтаў рэжыму. Штодня памежнікі дзясяткамі адлоўлівалі суайчыньнікаў, якія намагаліся вырвацца з «сацыялістычнага раю» (на дзіва, сустрэчным курсам ніхто ня рушыў).
Каб засьцерагчыся ад форс-мажору, партыйная вярхушка адгарадзілася ад сваіх жа грамадзянаў у адмысловым урадавым квартале, які атрымаў назву «Блёк». Уваход туды быў толькі па пропусках, стаялі ўзброеныя пасты, дадатковыя нарады месьціліся ў бэтонных дотах.
«І сёньня цяжка вызначыць сапраўдны размах рэпрэсій, — гаворыць аўтар „Альбанскага танга“. — Розныя інстытуцыі і выданьні даюць супярэчлівыя лічбы. Разам з тым заўважу, што апошнім часам расьце папулярнасьць Энвэра Ходжы, пры якім „працавалі заводы і быў парадак“. Факт, на жаль, даволі непрыемны: прамысловасьць, апроч сыстэмы ГЭС, амаль зьнішчана. І гэта дадае падставаў да таго, каб у грамадзтве пачалося „брадзілава“».
Лінгвістычныя лябірынты далёкай мовы
У той час як беларускі падлетак толькі задумаў рассунуць геаграфічныя рамкі, краіна ягонай мары ў аднабаковым парадку звузіла сьвет да Кітаю і яго стырнавога Мао Цзэдуна — гэткага ж апантанага сталініста, як і Энвэр Ходжа. А ўпадабаньне краіны, якая ставіла пад сумнеў заваёвы СССР, нават у самым мяккім варыянце магло быць расцэнена як «палітычная правакацыя».
І ўсё ж назойлівая ідэя не адпускала. Вінцэсь пачынае весьці нататкі пра Альбанію, якую наведваў толькі ва ўласных фантазіях. Як і Беларусь, за сваю доўгую гісторыю старажытная зямля напоўніцу зьведала і «апеку» шматлікіх агрэсараў, і самадурства тутэйшых уладароў.
Штосьці ўдавалася «расшыфраваць» у заглушаным эфіры «Радыё Тыраны», іншыя зьвесткі здабываў у бібліятэчных архівах. Пералапаціў, бадай, усе даступныя краінавыя энцыкляпэдыі і даведнікі, якія зьмяшчалі інфармацыю пра аддалены куток, насельнікі якога неаднойчы станавіліся расходным матэрыялам для чыіхсьці экспэрымэнтаў.
Ён да сёньня захоўвае агульныя сшыткі з расфарбаванымі рэгіёнамі Альбаніі, замалёўкамі архітэктурных помнікаў, выявамі вядомых людзей. За паўстагодзьдзя захапленьня сабраў каштоўнейшую фатагалерэю адбіткаў са старых кніжык, газэтаў, часопісаў, арыгіналаў некаторых няма нават у самой Альбаніі — шмат што было зьнішчана ў паказальных вогнішчах падчас маштабнай ідэалягічнай зачысткі 1961 году.
Тыя экспанаты сыстэматызаваныя ў альбоме Albanian Vintage Photographi People Cities Culture and History на адмысловай старонцы ў Facebook. Сярод фрэндаў Мудрова — альбанскія калегі-літаратары, журналісты, дзеячы культуры, мастацтва.
Зь імі ён размаўляе на адной мове. У літаральным сэнсе. Бо наступным крокам у дыстанцыйнай самаадукацыі стала самастойнае вывучэньне старажытнай мовы нашчадкаў ілірыйскіх плямёнаў. Трамплінам для сьмелага лінгвістычнага экспэрымэнту стаў рукапісны слоўнік, старанна выведзены рукой апантанага альбаніста.
Наколькі далёка ці, наадварот, сугучна гэта было з мовай Beatles — яшчэ адной эпідэміі «шасьцідзесятнікаў», якой патлаты нефармал Мудроў, як тую жаўтуху, падхапіў у «асабліва цяжкім варыянце»?
«Адна справа чытаць газэту, зусім іншая — мастацкі твор, — тлумачыць ён. — Напрыклад, калі мой сын Максім перакладаў Ісмаіля Кадарэ, набыў вялікі альбанска-ангельскі слоўнік, не пашкадаваў аж 160 эўра. Дык нават у ім шмат чаго няма! Даводзілася дыстанцыйна кансультавацца з альбанскімі філёлягамі».
Дарэчы, дасьледчык Бальканаў, наш калега з расейскай службы Радыё Свабода Андрэй Шары, у сваёй новай кнізе пра Балканы так апісвае яе моўныя адметнасьці.
«Альбанская мова, родная для 7 ці 10 мільёнаў чалавек (гледзячы як лічыць), музычная на слых, але прарвацца скрозь яе дзіўную лексычную будову без падрыхтоўкі нерэальна. Яна складае асобную групу індаэўрапейскай сям’і, гэта значыць, мае толькі далёкіх лінгвістычных сваякоў.
У Косаве і на поўначы Альбаніі гавораць на гегскіх дыялектах, якія лічацца больш архаічнымі і гнуткімі з гледзішча слоўнікавых магчымасьцяў. За ракой Шкумбіні распаўсюджаныя тоскія гаворкі, узятыя за стандарт літаратурнай мовы падчас усеальбанскай лінгвістычнай уніфікацыі 1972 году. На перакананьне паўночнікаў, такі выбар зроблены таму, што камуністычныя кіраўнікі Альбаніі былі спрэс выхадцамі з паўднёвых клянаў».
Паколькі на Бальканах усё перамяшана, падсумоўвае Андрэй Шары, у альбанскай мове адчуваецца ўплыў лацінскай, грэцкай, турэцкай, славянскай лексычных традыцый. Нават калі нічога не разумееш у агульным моўным патоку, вуха само выхоплівае асобныя словы, знаёмыя па каранёвай аснове або фанэтычным гучаньні. Так, славяне, асабліва расейскамоўныя, без праблемаў запомняць разьвітальнае «да пабачэньня», якое па-альбанску гучыць як «мір упавшім» (Mirupafshim). Але гэта, бадай, выключэньне, спасьцігнуць альбанскую прыкладна гэтак жа «проста», як і вугорскую.
Дарослая боязь юнацкіх мрояў
Не зьвярнуць увагу на захапленьні Мудрова было немагчыма. Увосень 1974 году малады чалавек быў выкліканы на размову ў мясцовы КДБ, дзе яго настойліва папярэдзілі пра неабходнасьць вярнуцца са сьлізкага шляху. Кампэтэнтныя органы апрыёры не маглі зьмірыцца, што пад іх носам набірае абароты «кампанейшчына» зь беларускамоўнымі самвыдатаўскімі праектамі, тыражаваньнем «чуждай заходняй культуры» і непрыхаваным альбанафільствам.
Але калі літаратурны альманах «Блакітны ліхтар» ці бітлоўскія плыткі можна было канфіскаваць, то экспэртаў па Альбаніі ў структуры камітэту яўна бракавала і ацаніць ступень заангажаванасьці не ўяўлялася магчымым. А значыць, не было ніякіх падставаў кідаць пачатае на паўдарозе. Што Вінцэсь Мудроў працягвае рабіць да гэтага часу.
...Энвэр Ходжа памёр у 1985 годзе, але партыйныя эліты працягвалі кантраляваць уладу ў краіне. Культ лідэра нацыі заставаўся як той Ленін — жывейшы за ўсіх жывых. У 1988-м, да 80-годзьдзя «найвялікшага з усіх альбанцаў», у цэнтры Тыраны паўстаў пампезны бронзавы помнік, а таксама пачаў працаваць вялізны музэй у форме піраміды.
Праўда, трымаць у падпарадкаваньні галодны і раззлаваны народ удалося толькі да 1991-га. Пасьля гэтага падзеі разгортваліся паводле сцэнару, звыкламу для бальшыні постаўтарытарных краінаў. У часе першых за паўстагодзьдзе хваляваньняў пралілася кроў. І гэта ўжо стала кропкай невяртаньня.
Хаатычныя выступы набывалі ўсё больш сыстэмны характар, што не пакідала іншых варыянтаў, як давесьці справу да лягічнага завяршэньня. Статуй дыктатара паляцеў з п’едэсталу, музэйная экспазыцыя была разгромлена, цела Ходжы выселілі з алеі Герояў нацыі на грамадзкія могілкі, а ягоны дом у Гіракастры быў пераабсталяваны ў этнаграфічны музэй.
Ад 1992 году Альбанія рухаецца дэмакратычным шляхам, дэманструючы посьпехі, якім Беларусь можа толькі пазайздросьціць — найперш у гарантаваньні свабоды слова, плюралізму меркаваньняў, правоў чалавека, прадпрымальніцкай актыўнасьці, празрыстых інстытутаў улады. Пра эканамічныя праблемы, звыклыя для ўсіх небагатых краінаў, Вінцэсь Мудроў казаў крыху раней.
У гэты ж час галоўны прапагандыст альбанскай культуры ў Беларусі атрымаў магчымасьць спрасьціць стасункі з краінай сваёй мары: была наладжана сувязь з амбасадай Альбаніі ў Расеі, зьявілася магчымасьць рэгулярна атрымліваць пэрыёдыку, расейскія тоўстыя часопісы пачалі друкаваць ягоную альбанскую публіцыстыку — напрыклад, «Terra incognita пасярод Эўропы».
Аднак у шырокім сэнсе беларуска-альбанскага ўзаемапранікненьня так і не адбылося — за выключэньнем хіба турыстычнай галіны, якая толькі-толькі ўзялася за пэрспэктыўны кірунак. Па якой прычыне?
«Фармальна стасункі ёсьць, але альбанцы не жадаюць ехаць ў Менск уручаць даверчыя лісты, — тлумачыць Вінцэсь Мудроў. — Відаць, яшчэ не забыліся пра абдымкі Лукашэнкі і Мілошавіча (на сумленьні апошняга ў бытнасьць прэзыдэнтам Югаславіі этнічныя чысткі ў Косаве — РС). Хоць і быў пэўны ўсплеск, гадоў 20 таму. Так, у 1996-м у Наваполацак прыяжджаў аташэ па культуры амбасады Альбаніі ў Маскве Лігор Цулуфэ — надзвычай адукаваны чалавек, літаратуразнаўца па прафэсіі. Ён удзельнічаў у міжнароднай літаратурнай канфэрэнцыі, арганізаванай Алесем Аркушам».
Пры тым, што Вінцэсь Мудроў здольны сходу апэляваць гістарычнымі фактамі ці пракласьці ў галаве любы маршрут сьледаваньня, пабачыць некалі ідэалізаваную Шчыпрыю на ўласныя вочы не сьпяшаецца. Чаму? Кажа, што перадусім стрымлівае засьцярога сутыкнуцца з рэаліямі, якія рызыкуюць ня спраўдзіцца і тым самым разьбіць юнацкія мроі.
«Ёсьць небясьпека, што замест паху прывялых ружаў душа напоўніцца расчараваньнем», — яшчэ 20 гадоў таму сказаў у адным з інтэрвію полацкі празаік. Камусьці падасца дзіўным, але не адкідвае ён такой «небясьпекі» і сёньня, праз паўстагодзьдзя пасьля пачатку сваёй завочнай альбанскай эпапеі.
...У масе сваёй жыхары Альбаніі ня хочуць вяртаньня ў «сацыялістычную стабільнасьць» і не настальгуюць па цьвёрдай руцэ Энвэра Ходжы. Шмат каму давялося заплаціць занадта высокую цану за страчаных родных і блізкіх, каб дараваць рэжыму яго антыгуманныя экспэрымэнты.
Хоць, натуральна, не без настальжы — былой намэнклятуры ў цені правадыра было ня так і дрэнна. Гэтыя дагледжаныя, добра апранутыя дзяды і сёньня зьбіраюцца ў гарадзкіх парках, згадваючы часы неабмежаванай улады. Але бальшыня разумее: адкрытыя межы даюць нашмат больш за ганебную самаізаляцыю.
Вінцэсь Мудроў нарадзіўся ў сям’і афіцэра, рускага па нацыянальнасьці. Дзед быў рэпрэсаваны, з высылкі не вярнуўся. Дзяцінства і юнацтва правёў на радзіме маці ў Беларусі. Пасьля заканчэньня Наваполацкага політэхнічнага інстытуту працаваў інжынэрам на прадпрыемствах Беларусі і Ямала-Ненецкай аўтаномнай акругі Расеі.
Са студэнцкіх гадоў займаўся грамадзкай дзейнасьцю, выпускаў літаратурна-мастацкі часопіс «Блакітны ліхтар», рэдагаваў літаратурны альманах «Ксэракс Беларускі», працаваў карэспандэнтам Радыё Свабода. Сябра Беларускага ПЭН-цэнтру, Саюзу беларускіх пісьменьнікаў.
Аўтар кніг прозы «Жанчыны ля басэйну», «Гісторыя аднаго злачынства», «Зімовыя сны», «Ператвораныя ў попел», «Альбом сямейны», «Багун», «Альбанскае танга» ды іншых. Ляўрэат прэмій Гедройця, «Залаты апостраф», часопіса «Крыніца».
