На просьбу нашых слухачоў ды чытачоў мы працягваем размову, распачатую ў адной з ранейшых перадач «Выпускнікі Менскага ін’язу перакладаюць у судах і мат, і феню». Думкамі пра мову, якая гучыць на менскіх вуліцах, за кратамі, у судах, міліцэйскіх пастарунках і высокіх кабінэтах, а таксама пра тое, чым савецкі крымінальны жаргон ды брыдкаслоўе адрозьніваецца ад нямецкага і амэрыканскага, падзеляцца судовыя перакладчыкі з ЗША і ФРГ ды былая супрацоўніца беларускай пэнітэнцыярнай сыстэмы. У праграме таксама выкарыстаныя допісы тых нашых карэспандэнтаў і наведнікаў сайту, якія цікавяцца такімі кампанэнтамі мовы крымінальнікаў, як феня ды мат.
«Бяз звыклых матных выразаў многім абвінавачаным даваць паказаньні ў судах вельмі складана»
Чытач, які падпісаўся імем Соліч, адзначае:
«Чамусьці здавалася, што за мяжой нашы былыя не ўжываюць свае ідыяматычныя выразы. Аднак не — ужываюць, і нават у судах. Цікава, а як у беларускіх судах, калі яны даюць паказаньні? Таксама перакладчык сядзіць? Або ў нас яны ўсё ж такі гавораць на нармальнай мове? Хацелася б атрымаць адказ на пытаньні».
Алёна Красоўская-Касьпяровіч у мінулым працавала ў Рэспубліканскім турэмным шпіталі на тэрыторыі колішняй калёніі № 1 на Кальварыйскай. Потым як жонка асуджанага сьледам за мужам наведала багата іншых папраўчых установаў. Цяпер як кіраўніца арганізацыі «Рэгіён 119», якая займаецца правамі зьняволеных, ня толькі езьдзіць па СІЗА ды ПК, але і прысутнічае на крымінальных працэсах. Паводле яе словаў, мову недзе 80% падсудных нельга назваць ані расейскай, ані беларускай і нават ані традыцыйнай трасянкай — «гэта нейкі трэш».
«У судзе абвінавачаныя ўсімі сіламі стараюцца даваць паказаньні на нязвыклай для многіх зь іх цэнзурнай мове, а таму робяць гэта вельмі каротка і вельмі бязладна, — кажа Алёна Красоўская-Касьпяровіч. — Бяз звыклых матных выразаў гэтым людзям гаварыць складана, а ўжываць выразы — гэта толькі сабе шкодзіць. Калі праскоквае, то судзьдзі робяць заўвагі. Таксама робяцца заўвагі, калі гучыць феня. Ад падсудных патрабуюць размаўляць на цэнзурнай і зразумелай суду мове. У дадзеным выпадку гаворка ідзе пра расейскую мову. Пры мне ніводзін крымінальнік не патрабаваў, каб перакладалі, напрыклад, з беларускай на расейскую і наадварот...»
«Зразумела, пасьля суду, ужо на месцы адбыцца пакараньня, моўная стрыманасьць у асуджаных злачынцаў праходзіць і ўсё вяртаецца на кругі свае, — працягвае суразмоўца. — Добра памятаю рэспубліканскі шпіталь, дзе мне даводзілася працаваць з хворымі асуджанымі. У нашым хірургічным аддзяленьні іх было 60. Яны ўсе лаяліся матам. Паміж сабой. Пры табе. Але хто ў нас у асноўным сядзіць? Недзе на 80% з маргінальных слаёў. Напрыклад, напіўся-пабіўся або скраў мех бульбы, год адседзеў — і зноў за краты. Для больш сур’ёзных злачынцаў, тым больш „аўтарытэтаў“, такая мова не характэрная. Ва ўсялякім разе, у прысутнасьці пэрсаналу. Але такіх вельмі мала».
Паводле кіраўніцы «Рэгіёну 119», «нецэнзурную лаянку ня менш за ЗК дазваляюць сабе і тыя ж супрацоўнікі праваахоўнай ды пэнітэнцыярнай сыстэмаў. Калі гэта і адрозьніваецца ад асуджаных, то ня надта. Міліцыя кантактуе са злачынцамі і яны ўзаемна падсілкоўваюцца. Цяпер ужо цяжка вызначыць, хто ад каго заразіўся... У міліцыі матная лаянка гучыць амаль паўсюль, асабліва, калі яны ня бачаць, што побач людзі звонку. Хоць у той жа турме я сустракала супрацоўнікаў і тых жа кантралёраў, якія прынцыпова не ўжывалі гэтай лексыкі. Усё залежыць ад чалавека. Сёньня можна праехацца ў грамадзкім транспарце і пачуць такую нецэнзурную лаянку, якую ад асуджаных не пачуеш», — адзначае Алёна Красоўская-Касьпяровіч.
«Наша родная мова — тое, што мы чуем дома зь дзяцінства»
Цяперашняе актыўнае пранікненьне крымінальнага слэнгу ды табуіраваных выразаў у шырокія грамадзкія слаі адмыслоўцы тлумачаць, з аднаго боку, расхістанасьцю пэўных моўных табу, якія да 1990-х падтрымліваліся ня столькі цэнзурай, колькі культурай.(Такі моўны трэш не гучаў ані па тэлебачаньні, ані ў кіно, пагатоў не ўжываўся ён у публічных прамовах высокіх дзяржаўных дзеячаў). А з другога боку — асаблівасьцямі фармаваньня асобы дзіцяці, калі малыя несьвядома імкнуцца імітаваць паводзіны ды мову дарослых.
«Пагаджуся з вамі, — наша родная мова — гэта тое, што мы чуем дома зь дзяцінства», — так напісала адна з чытачак ды слухачак перадачы з удзелам выпускніка Менскага ін’язу, а цяпер экспэрта-лінгвіста ў нямецкім судзе Сяргея Ямшчыкова.
Для многіх маіх суайчыньнікаў родная мова — гэта мат уперамешку з прымітыўнай трасянкай у 30–50 словаў.. Гэта гучыць на кожным кроку ў спальных раёнах вялікіх гарадоў, райцэнтрах, вёсках.
«Для многіх маіх суайчыньнікаў родная мова, — чытаем далей, — гэта мат уперамешку з прымітыўнай трасянкай у 30–50 словаў.. Гэта гучыць на кожным кроку ў спальных раёнах вялікіх гарадоў, райцэнтрах, вёсках. Гэта нават і ня лаянка. Проста мат выкарыстоўваецца як нейкі выклічнік. Так размаўляюць многія бацькі, якія прыходзяць забіраць дзетак зь дзіцячага садку, дзе я працую. А за імі ўсе гэтыя словы паўтараюць і малыя. Калі наўскідку ўзяць у маштабах краіны, то на гэтай, з дазволу сказаць, мове, якая дасталася ў спадчыну ад крымінальнага мінулага радзімы, гавораць ня тысячы, а дзясяткі тысяч...А калі ўзяць краіны былога СССР, жыхары якіх прайшлі праз ГУЛАГ, дык увогуле мільёны... У немцаў, дзе былі свае лягеры, моўная карціна падобная ці не? Людзі, якія такім чынам размаўляюць, яны неяк штрафуюцца за брыдкаслоўе?»
Сяргей Ямшчыкоў сёньня зноў госьць «Свабоды ў турмах». Кажа, што падчас апошняй паездкі ў Менск ён як лінгвіст шмат увагі зьвяртаў на мову, якая гучыць у яго родным горадзе...
Ямшчыкоў: «У цэнтры Менску лаянку можна пачуць рэдка. Але вось у спальным раёне — я жыў у раёне Ўручча — там як лаяліся, так і лаюцца. Але пераважна п’яныя або нападпітку. Увогуле слуханьне гэтай жывой мовы — тое, што чуеш у грамадзкім транспарце, крамах, па тэлебачаньні або інтэрнэце — дапамагае ў прафэсіі, гэтак жа як спэцыялізаваныя слоўнікі. Але такое гучыць ня толькі ў Менску. І ў Нямеччыне, і ў іншых краінах Эўропы ёсьць раёны, дзе жывуць сацыяльна ня надта прасунутыя людзі. І там гэтыя словы гучаць на розных мовах».
— Наколькі караецца брыдкаслоўе ў Нямеччыне, калі людзі гучна лаюцца ў публічным месцы?
Ямшчыкоў: «Калі ідуць па вуліцы і лаюцца, ужываючы брыдкія словы, нікога пры гэтым не абражаючы, ім нічога ня будзе. Але! Калі мае месца публічная абраза, то гэта караецца артыкулам 185 Крымінальнага кодэксу ФРГ. Альбо год турмы, альбо штраф».
— Якая розьніца паміж матам нямецкім і расейскім?
Ямшчыкоў: «Нямецкая лаянка — яна фэкальна-анальная. Расейская больш каітальная. Я чытаў працу аднаго нашага лінгвіста, якія вывучаў гэтую табуіраваную мову, дык ён напісаў вельмі вобразна: нямецкая лаянка — гэта фэкальная выспа ў моры Сэкс».
«Такога моўнага экстрыму мне за сваё жыцьцё перакладаць не даводзілася»
«Як лінгвіст, — кажа Сяргей Ямшчыкоў, — магу сказаць, што мат — частка мовы. Яна была, ёсьць і будзе, хоць некаму можа падабацца, а некаму і не. Мы ведаем гэтыя словы, але ведаем таксама, што гэта табу. У літаратуры мат можа несьці сваю стылістычную функцыю. Калі вы пачытаеце сучасных ангельскіх аўтараў, вы часта будзеце сустракаць гэтыя словы... Таксама ў камунікацыі паміж людзьмі мат адыгрывае яшчэ і функцыю сублімацыі. Калі пэўныя эмоцыі, якія ўціскаліся нейкі час, можна выразіць адным брыдкім словам — дзеля таго каб выпусьціць пару».
— Калі вы працуеце са сваімі кліентамі — парушальнікамі нямецкіх законаў з былога СССР, што складаней перакладаць мат ці феню?
Аб’ектыўна перакладаць феню значна цяжэй, чым мат. Аднак, калі, напрыклад, узяць выстаўленыя ў сеціве ненарматыўныя размовы кіраўнікоў беларускай міліцыі, то тут ад перакладчыка патрабуецца вышэйшы пілятаж.
Ямшчыкоў: «Аб’ектыўна перакладаць феню значна цяжэй, чым мат. Аднак, калі, напрыклад, узяць выстаўленыя ў сеціве ненарматыўныя размовы кіраўнікоў беларускай міліцыі, то тут ад перакладчыка патрабуецца вышэйшы пілятаж. Пасьля праслухоўваньня аднаго запісу магу сказаць, што такога моўнага экстрыму, як у меркаванага экс-міністра, мне за сваё жыцьцё перакладаць не даводзілася».
«Што тычыцца маіх кліентаў, так званых апошніх перасяленцаў з былога СССР, — працягвае судовы экспэрт-лінгвіст, — то трэба зыходзіць з таго, што ў гэтых людзей усяго клясы чатыры адукацыі... Яны па-іншаму размаўляць ня могуць. Аднак іхнія словы — гэта драбяза ў параўнаньні з тым, што кажуць на відэа беларускія міліцыянты... У любым выпадку праца перакладчыка — гэта ня праца цэнзара ці папы Рымскага. Мы павінны гаварыць тое, што чуем. Гэта завецца адэкватным перакладам. Даваць жа ацэнку, у тым ліку маральна-этычную — гэта ўжо не мая мэта».
— Ці магчыма, каб хто з вышэйшых начальнікаў нямецкай паліцыі размаўляў так, як іхні меркаваны беларускі калега? І калі б падобны запіс быў выкладзены ў інтэрнэце, які б рэзананс мог быць?
Публічнае брыдкаслоўе — гэта табу, гэта тое, што забаронена. І калі гэта ўжываюць афіцыйныя асобы, то гэта справа для суду.
Ямшчыкоў: «Нават і ня ведаю, што адказаць. Бо тое, што выставілі ў інтэрнэт, апрыёры ў Нямеччыне немагчыма. Бо калі б гэта стала публічным, асоба, якая так гаворыць, яна б назаўтра не займала сваёй пасады. Гэта недапушчальна. Нават калі гэта для ўнутранага карыстаньня, аніводзін начальнік ня мае права так размаўляць з сваімі падначаленымі. Публічнае брыдкаслоўе — гэта табу, гэта тое, што забаронена. І калі гэта ўжываюць афіцыйныя асобы, то гэта справа для суду».
«Ад амэрыканскіх паліцыянтаў чуць мат не даводзілася, а ад кліентаў — лічаныя разы»
На пытаньне пра сытуацыю з брыдкаслоўем у ЗША і пра тое, ці лаюцца матам тамтэйшыя паліцыянты, судовы перакладчык з ЗША Валеры Шчукін (падвойны цёзка беларускага апазыцыянэра) адказвае:
«Амэрыканская паліцыя размаўляе з усімі ветліва. Вядома, калі два паліцыянты сядзяць у сябе на ўчастку, можна дапусьціць, што яны нешта некарэктнае скажуць. Але, найверагодней, гэта будзе нейкі паліцэйскі жаргон».
Колішні выпускнік ін’язу, мянчук Валеры Шчукін эміграваў у ЗША яшчэ ў часы СССР. Паводле ягоных словаў, быў дысыдэнтам, выступаў за свабодны выезд габрэяў. У Злучаныя Штаты прыехаў у 1977 годзе і атрымаў палітычны прытулак. Жыве ў Нью-Ёрку. Перакладае судзьдзяў, паліцыянтаў ды злачынцаў. На расказ перакладчыка пра яго працу з такім крымінальным аўтарытэтам як Вячаслаў Іванькоў «Свабода ў турмах» атрымала наступны водгук:
«Паводле рэкамэндацыі калегаў прачытаў ваш матэрыял (на жаль, не пасьпеў паслухаць). Цікава. Хацелася б больш даведацца пра Шчукіна (памятаем яго па ін’язу). Асабліва пра тое, чым ён цяпер займаецца. Ён жа ня проста перакладчык, а „тлумач“. У шырокім сэнсе — гэта псыхалінгвістыка».
Ён успомніў правіла перакладчыкаў: ніколі не зьмякчаць мову. І пераказаў пытаньне даслоўна. Чатырнаццаць прысяжных, судзьдзі і ўсе прысутныя ў залі паглядзелі на яго са зьдзіўленьнем.
Па словах Валерыя Шчукіна ў працы з кліентамі яму найчасьцей даводзіцца перакладаць крымінальнае арго або феню, што ёсьць для яго як лінгвіста вельмі цікавай справай. Мат у ягонай практыцы сустракаўся лічаныя разы. Так аднойчы ў судзе злачынца Слава Любарскі (якога пазьней забілі)запытаўся: «Якога х... гэты судзьдзя задае гэтае пытаньне пяты раз?» Валеры Шчукін кажа, што для яго гэта быў цяжкі момант: рашэньне трэба было прыняць вельмі хутка, за паўсэкунды. Ён успомніў правіла перакладчыкаў: ніколі не зьмякчаць мову. І пераказаў пытаньне даслоўна. Чатырнаццаць прысяжных, судзьдзі і ўсе прысутныя ў залі паглядзелі на яго са зьдзіўленьнем. Падумалі, мабыць, спачатку, што ў пачутым вінаваты перакладчык. Аднак пасьля паседжаньня судзьдзя падышоў да Валерыя Шчукіна і пахваліў за добрую працу. А падсудны гэтым нашкодзіў сабе, зазначае наш суразмоўца.
Яшчэ быў у перакладчыка выпадак, калі ён пачуў ад падсуднай абразу на свой адрас. Гэта здарылася падчас стандартнай працэдуры, калі судзьдзя запытаўся ў абвінавачанай, ці мае яна адводы — для судзьдзі, пракурора, адваката, перакладчыка? У адказ жанчына, якая дагэтуль сядзела ў вар’ятні, сказала нешта брыдкае. Шчукін гэта пераклаў даслоўна. Выслухаўшы, судзьдзя прыняў сваё рашэньне: паддаць кабету псыхіятрычнай экспэртызе.
У астатніх выпадках — а за 30 гадоў працы ў якасьці судовага экспэрта-лінгвіста Шчукін узяў удзел недзе ў тысячы працэсаў — яго кліенты, расейскамоўныя злачынцы, ад мацёрых бандытаў да дробных вулічных хуліганаў, паводзілі сябе карэктна.
Шчукін: «Кожная этнічная група мае сваіх бандытаў. Вось толькі зь Беларусі не было. Хіба што адзінае выключэньне: Цімоха Гомельскі, які ў мінулым уваходзіў у бліжэйшае атачэньне Япончыка і нейкі час быў „смотрящим“ за Беларусьсю і Нью-Ёркам. Яго некалькі гадоў таму застрэлілі ў Расеі. У Цімохі быў сын, таксама крымінальнік, аднак не такі мацёры, ён нейкі час сядзеў тут. Але каго тут толькі не было...»
«Як перакладчык я шукаў дапамогі нават сярод братвы на Брайтан-Біч»
Абавязак перакладчыка ў амэрыканскім судзе — перакласьці штосьці незразумелае зь іншай мовы на ангельскую, кажа Валеры Шчукін. Даводзіцца ўвесь час карыстацца слоўнікамі крымінальнага жаргону, аднак яны не заўсёды могуць дапамагчы, прызнаецца ён:
Слоўнікі, на жаль, не прыводзяць раўназначных слоў на ангельскай мове, якіх вельмі і вельмі мала. Калі прыняць усю рускую феню за сто працэнтаў, то ў ангельскай мове будзе ўсяго тры ці чатыры працэнты.
«На жаль, гэтыя слоўнікі даюць нармальны, літаратурны пераклад. Дапусьцім, слова „мусор“ у слоўніку будзе — паліцыянт, міліцыянт, работнік праваахоўных органаў. Але ёсьць слова pig, сьвіньня, гэта на жаргоне азначае абразьліва „паліцыянт“, як па-руску будзе „мусор“. „Пошел к мусорам“, „He went to the pigs“. Слоўнікі, на жаль, не прыводзяць раўназначных слоў на ангельскай мове, якіх вельмі і вельмі мала. Калі прыняць усю рускую феню за сто працэнтаў, то ў ангельскай мове будзе ўсяго тры ці чатыры працэнты. Усё, больш няма. Няма такой красамоўнай фені, як у рускай мове: ксіва, малява. Амэрыканскі жаргон вельмі прымітыўны. Такога „багацьця“ ў амэрыканскім няма».
Расейскі турэмны жаргон. Ілюстрацыйнае відэа зь youtube:
«Самае цяжкае для нас — перакладаць касэты, запісы іхніх размоў, зробленыя да арышту, — распавядае перакладчык зь Нью-Ёрку Валеры Шчукін. — Калі яны яшчэ не падазраюць, што іх арыштуюць. Гэта самае важнае. Такіх запісаў можа быць пятнаццаць, а можа быць і пяцьсот. У Амэрыцы яны прымаюцца як рэчавы доказ. Добры перакладчык не павінен перакладаць феню на стыль літаратурны, культурны. Суду трэба паказаць яркасьць, культурны ўзровень альбо падаплёку падсуднага і перакладаць у тым стылі, што ён гаворыць».
(Тут можна зрабіць рэмарку: калі агульная колькасьць паняцьцяў у злачынным жаргоне невялікая, то для перадачы аднаго і таго ж паняцьця могуць ужывацца розныя словы. Напрыклад, для абазначэньня «даносчыка», здрадніка, паводле слоўнікаў, можа ўжывацца яшчэ цэлы шэраг іншых слоў).
Складаных выпадкаў хапала. Напрыклад, адзін другому кажа — «паедзеш у аэрапорт, захапі чаравік». «Ботинок».
«І гэты Вася Ярміхін, які забіў знакамітага баксёра Кобызева і глыбока закапаў, запытаўся ў мяне: а чаму вы пераклалі як „пісталет“? А я кажу: ну вось знайшоў у слоўніку, што на жаргоне „чаравік“ азначае пісталет. А ён: а можа, я сказаў яму, каб ён босы не прыяжджаў. Я кажу: тады чаму адзін чаравік? Ён кажа: а можа, ён аднаногі? Я кажу: вы думаеце, прысяжныя б гэта зьелі?
...Была таксама буйная справа маскоўскіх прастытутак, якіх арыштавалі ў Нью-Ёрку. І там на запісу адна „дзяўчынка“ кажа другой: вой, слухай, хадзем у іншае агенцтва, там не абражаюць, там паважаюць нас і там няма ніякіх „суботнікаў“. Як гэта перакласьці? Так, „суботнік“ на іх жаргоне — гэта калі „дзяўчаткі“ абавязаныя спаць або з уладальнікам, альбо зь ягонымі сябрамі бясплатна. Але, на бяду, у слоўніках па фені, а ў мяне іх недзе шаснаццаць, гэтага слова няма. Мне давялося зьвярнуцца да вядомага крымінальнага журналіста Ўладзіміра Казлоўскага з ВВС. Ён якраз тады езьдзіў у Маскву і гутарыў там з прастытуткамі. Я яго і цытаваў у судзе. А самі „дзяўчаткі“ казалі мне: „суботнік“ — гэта таму, што мы мусім мыць вокны, падлогу і ўсё такое. Разумееце: падсудныя, яны ж усё стушоўваюць, усе свае злачынствы».
Нялёгка было перакласьці, напрыклад, паняцьце „злодзей у законе“. Я нават шукаў дапамогу на Брайтан-Біч у рэстарацыі, дзе бандыты з былога СССР зьбіраюцца. Я пытаўся ў іх, што значаць тыя ці іншыя словы.
«Нялёгка было перакласьці, напрыклад, паняцьце „злодзей у законе“, — працягвае Валеры Шчукін. — Я нават шукаў дапамогу на Брайтан-Біч у рэстарацыі, дзе бандыты з былога СССР зьбіраюцца. Я пытаўся ў іх, што значаць тыя ці іншыя словы. У мяне шмат было складаных выпадкаў».
«Тут ёсьць наступная складанасьць, — удакладняе судовы перакладчык. — Ёсьць розьніца паміж феняй, жаргонам, і канкрэтнымі, індывідуальнымі кодавымі словамі. Такі выпадак. У аднаго чалавека была крама з мэбляй. Але яго злавілі на тым, што ён прадаваў гераін ці какаін, белы парашок. Ён казаў: які какаін, я мэблю прадаю. Тады пракурор кажа: пастаўце запіс. А ён там гаворыць: табе трэба пяць з паловай крэслаў? Я табе прадастаўлю. У жаргоне няма, каб пад крэсламі разумеліся пачкі з какаінам. Гэта іхняя канкрэтная дамоўленасьць. І абвінаваўца павінен расшыфраваць. А перакладчык перакладае так, што іншым будзе зразумела».
Феня — гэта як «рыфмавы слэнг» лёнданскіх кокні, рэзюмуе Валеры Шчукін: вазакі ў Лёндане паміж сабой размаўлялі, і ўсім было зразумела, апроч паліцыянтаў. Што да мату, то падсудныя могуць карыстацца ім у турме, калі, напрыклад, апынуцца са сваімі. Але ніколі ў судзе. Бо ніхто ня хоча пагоршыць сваё становішча падчас працэсу, нашкодзіць самому сабе.
