Калі ўжо ў далёкім 1992 годзе, я перакладаў для Тэатру імя Янкі Купалы п’есу Славаміра Мрожка «Дом на мяжы», а польскі рэжысэр Анджэй Якімец ставіў спэктакль зь беларускімі акторамі, здавалася, што гэтай «пацехай» драматурга-абсурдыста пра тое, як дзяржаўную мяжу гвалтоўна правялі праз прыватны дом, мы ставім кропку ў мастацкім асэнсаваньні трывогаў таго часу.
Рухнуў «сацыялістычны лягер», краіны былога СССР усталявалі паміж сабой межы, зь якімі пагадзіліся ўсе, і вызваленыя зь няволі народы пачалі новае жыцьцё зь вераю, што нарэшце зажывуць у сваіх дамах і будуць добрасуседнічаць. А паляка Мрожка зь ягонай драматургіяй парадоксу, як і колішні менскі спэктакль, можна сьпісаць ужо ў архівы.
Аж не... Наш час, наша геапалітычная прастора кліча Мрожка зноў. Апошнія падзеі пацьвярджаюць, што пакуль будуць існаваць імпэрыі, пакуль сьвет дзеліцца на моцных і слабейшых, пакуль моцныя будуць беспакарана вырабляць са слабейшымі ўсё, што захочуць, тэатар абсурду, і п’есы найбліжэйшага нам яго прадстаўніка, на жаль, рана, вельмі яшчэ рана хаваць.
Давайце пачытаем у караценькім пераказе першыя сцэны п’есы «Дом на мяжы».
Звычайныя людзі ў звычайным доме.
«Я: Як прыемна. Вось ужо і вечар. Пасьля цэлага дня цяжкай, але сумленнай працы зьбіраемся разам, за агульным сталом. Жонка, дзеці, бацькі жонкі... Мы не багатыя, але чаго нам не хапае? Зрэшты ў сваім жа доме сядзім. Усё сваё. Я, жонка, дзеці. Толькі свае і ў сябе. Нічога нам больш і ня трэба. Ні ад каго. Толькі жыць і жыць. Спакойна і незалежна! Зьмяркаецца. Як прыемна.»
Сямейную ідылію нечакана перапыняе зьяўленьне ў хаце дыпляматаў. Я пытаецца, адкуль і дзеля чаго яны тут узяліся?
«Дыплямат 1: Выбачайце нас, калі ёсьць такая патрэба. Мы прыйшлі як паўнамоцныя прадстаўнікі найвышэйшага органу, які абавязаў нас выканаць заданьне, якое ўваходзіць у сфэру нашай кампэтэнцыі... Справа гэта міжнародная. А менавіта: адбылася канфэрэнцыя. Па свайму маштабу — разумееце, абсалютна міжнародная, дакладней — сусьветная... Канфэрэнцыя па праблемах межаў.
Я: Вельмі добра, брава, брава!
Дыплямат 1: ... І менавіта пастанавілі, што мяжа паміж паміж дзяржавамі... будзе тут.
Я: Выдатна! Як гэта — тут?
Дыплямат 1: Тут, у вас.
Я: Не разумею, у маім доме?
Дыплямат 1: Вось-вось, правільна!
Я: Тут, у памяшканьні?
Дыплямат 1: Натуральна.
Я: Праз гэты пакой? Дыплямат 1: І праз кухню. Зрэшты, зараз намецім і пойдзем.»
У наступнай сцэне ў гэтым доме пачаўся кангрэс пра вызначэньне мяжы. Цесьць заглядвае ў замочную адтуліну.
«Я: Што там, тата?
Цесьць: Сядзяць, радзяцца.
Цешча: Усю ноч электрычнасьць палілі.
Я: Гістарычная гадзіна, векапомны вечар. Ніколі яшчэ ў гісторыі гэтага дому не было такой важнай падзеі. (Дзьверы расчыняюцца, уваходзіць адзін з дыпляматаў.)
Я: Як там кангрэс?
Дыплямат: Цяжкая справа.
Я: Але рухаецца?
Дыплямат: Марудна.
Я: Які вынік?
Дыплямат: Практычна бяз выніку.
Я: Ніякіх вестак?
Дыплямат: У некаторай ступені мы вызначылі прынцыпы. Так што ніводзін з бакоў не застанецца пакрыўджаным. Прыродныя багацьці трэба падзяліць так, каб абодва бакі былі задаволеныя.
Я: Якія багацьці?
Дыплямат: Прыродныя багацьці — гэта прырода...
Я: Слушна, але...
Дыплямат: Ніякіх „але“, толькі гістарычная справядлівасьць.»
Нарэшце дыпляматы падпісалі дамову аб мяжы і абвяшчаюць сямейнікам вынік перамоваў.
«Дыплямат 1: А зараз просім. Вы павінны ўбачыць нашу справу, сардэчна запрашаем. За мной, калі ласка. (Дыпляматы бяруць пад рукі гаспадароў, і ўсе, падскокваючы і кланяючыся, зьнікаюць у суседнім пакоі, дзьверы за імі зачыняюцца. Праз хвіліну адтуль раздаецца аўтаматная чарга. Дзьверы адчыняюцца. Я і чатыры Дыпляматы ўносяць Цешчу, накрытую прасьціной.)
Дыплямат 1: Мне вельмі прыкра. Аднак старая сама вінаватая. Хто бачыў, каб мяжу пераходзілі бяз пашпарта? (Кладуць цела на лаўку. Дыпляматы становяцца вакол і здымаюць цыліндры.)
Я: Была такая ціхая, такая добрая, ела мала, цыравала нам шкарпэткі... Дзе я вазьму цяпер другую Цешчу?
Дыплямат 1: На жаль, ня стала на ўзровень патрабаваньняў. У нашай цывілізацыі веданьне міжнародных правілаў мае першаснае значэньне.
Я: Як гэта? Яна толькі хацела падысьці да шафы...
Дыплямат 1: Шафа ўжо на тым баку.
Я: Мая шафа?
Дыплямат 1: Шафа палітычная. Шафа ўключана ў зону А. Інакш нельга было. Спрабавалі зрабіць шафу экстэрытарыяльнай, але з вышэйшых меркаваньняў аказалася немагчымым. Шафа засталася стратыфікаванай, а потым ратыфікаванай. Ці ня так спадары?»
Прыгоды маленькай, мірнай сям’і, апісаныя з чорным гумарам, працягваліся, аж пакуль з правінцыйнага доміка ня выбегла маленькая, сьмешная, кволая фігурка Я і, размахваючы рукамі, як у старых фільмах Чапліна, не ўцякла за далягляд.
У гэтай п’есе 1967 году — чытаем, калі хочаце гісторыю Эўропы ўсяго ХХ стагодзьдзя і, на жаль, пачатку стагодзьдзя ХХІ-га. Нямала і іншых п’ес падобнай праблематыкі назапасіла эўрапейская драматургія. Але яны па-за ўвагай беларускіх дзяржаўных тэатраў, бо апошнія ў сваёй бальшыні не заўважаюць, ня хочуць заўважаць такіх герояў, такія калізіі, такое зло, якое ўжо ўварвалася ў суседні дом і якое стаіць ля нашага панадворка. А ў беларускім доме на мяжы «Капуста по-russki» працягваецца, але ці даюць сабе справу яго аўтары і выканаўцы, чым гэты бясконцы спэктакль можа скончыцца?!
P.S. Для недасьведчаных: «Капуста по-russki» — апошняя прэм’ера Нацыянальнага акадэмічнага драматычнага тэатру імя Максіма Горкага.
