Чвэрць стагодзьдзя таму адбылася падзея, якая адыграла важную ролю ў раскрыцьці праўды пра Чарнобыль.
25-26 лістапада 1989 г. у Менску прайшла арганізаваная Беларускім Народным Фронтам «Адраджэньне» Асамблея народаў «Чарнобыльскі шлях»; у яе рамках адбыўся Міжнародны Грамадзкі Чарнобыльскі трыбунал.
У залі на другім паверсе Дома кіно (цяпер, пасьля рэстаўрацыі касьцёла сьв. Сымона і Алены, заля не існуе) сабраліся некалькі сотняў навукоўцаў, літаратараў, мастакоў, журналістаў. За «круглым сталом» — Васіль Быкаў і Алесь Адамовіч.
Памятаю, у тыя дні маскоўская «Правда» надрукавала артыкул Васіля Быкава — ён тут жа, за тым самым круглым сталом, выправіў у маім асобніку рэдакцыйную купюру. Быкаў пісаў пра дэмакратызацыю грамадзтва.
Вёў паседжаньне старшыня Сойму БНФ Зянон Пазьняк. Да мікрафона адзін за адным падыходзілі людзі з раёнаў Магілёўшчыны і Гомельшчыны і распавядалі пра бяздушнасьць начальства. Навукоўцы расказвалі, як ім забараняюць друкаваць сапраўдныя дадзеныя пра ступень забруджанасьці і патэнцыйныя наступствы для людзей. Лекары паказвалі статыстыку захворваньняў — ужо тады, праз тры гады пасьля катастрофы, яна ўражвала.
Выступы далі выразную карціну страшнай бяды, якая апусьцілася на Беларусь (прычым — і ў літаральным сэнсе апусьцілася, бо, як казаў Алесь Адамовіч, радыяцыйныя воблакі былі «пасаджаныя» авіяцыяй над Беларусьсю — каб не праліцца дажджом над Масквой).
Тады ў выступе Зянона Пазьняка і прагучаў выраз «радыяцыйны генацыд». «У тым грамадзка-палітычным становішчы, у якім мы знаходзімся, праблема паратунку ад вынікаў Чарнобыльскае катастрофы поўнасьцю станоўча вырашыцца ня можа, — казаў Пазьняк. — Яна па сіле толькі вольнаму народу, які жыве сярод іншых вольных народаў. Безь ліквідацыі бюракратызму і партыйнага манапалізму, без дэмакратызацыі грамадзтва, без нацыянальнага сувэрэнітэту нашы высілкі будуць марнымі, наша энэргія будзе растрачана надарэмна, а час змарнаваны».
Сёньня выглядае заканамерным і адначасна сымбалічным, што чвэрць стагодзьдзя таму менавіта Курапаты і Чарнобыль, праўда пра мінуўшчыну і трывога за будучыню — зрушылі беларускае грамадзтва і прымусілі яго дамагацца незалежнасьці.
Грамадзкі трыбунал запатрабаваў на дзяржаўным узроўні даць ацэнку дзейнасьці высокапастаўленых чыноўнікаў, вінаватых ва ўтойваньні інфармацыі аб аварыі на ЧАЭС — і ў страце часу, які каштаваў жыцьцяў і здароўя дзясяткам тысяч.
Рашэньні Грамадзкага трыбуналу атрымалі разьвіцьцё 15 траўня 1990 году, у першы дзень працы новага Вярхоўнага Савету, калі дэпутаты БНФ запатрабавалі стварыць адмысловую парлямэнцкую камісію ў справе расьсьледаваньня сытуацыі вакол Чарнобылю. Настроі ў грамадзтве былі такія, што камуністы, якія адкідвалі шмат якія іншыя нашыя прапановы, з гэтай былі вымушаныя пагадзіцца.
Мне давялося працаваць у гэтай камісіі. Мы апыталі былых высокапастаўленых чыноўнікаў БССР, у тым ліку і міністра аховы здароўя Саўчанку, а таксама тых навукоўцаў, якія ў першыя дні казалі праўду і за гэта пацярпелі — у тым ліку акадэміка Васіля Несьцярэнку, былога дырэктара інстытуту ядзернай энэргетыкі АН БССР.
У першы дзень пасьля аварыі Несьцярэнка датэлефанаваўся да першага сакратара ЦК КПБ Сьлюнькова, прапанаваў зрабіць неадкладныя захады (для пачатку трэба было адразу даць усім ёд). «Там быў пажар, яго пагасілі», — адказаў Сьлюнькоў. Назаўтра Несьцярэнка паехаў на Гомельшчыну, замераў радыяцыйны фон — дзясяткі тысяч мілірэнтген на гадзіну, празь дзень ён ужо ў Менску, дамогся прыёму ў таго самага Сьлюнькова. «Не панікуйце!» — адказаў першы сакратар ЦК і адмовіўся пачаць эвакуацыю, зрабіць адпаведныя спавешчаньні па тэлебачаньні. Несьцярэнку звольнілі з працы, узбудзілі крымінальную справу.
А ў размове з Алесем Адамовічам уразіў яго расповед пра пасяджэньне Палітбюро. Старшыня Саўміну СССР Рыжкоў пахваліў беларусаў: «Украінцы селі на галаву з гэтым Чарнобылем, няспынна патрабуюць, клянчаць, то адно ім дай, то другое, прадыхнуць ад іх немагчыма. Вось беларусы — малайцы: адрапартавалі і сказалі, што нічога ім ня трэба, яны справяцца самі».
У Крамлі ацанілі самастойнасьць і адказнасьць: у хуткім часе пасьля таго паседжаньня Сьлюнькова забралі ў Маскву, зрабілі сакратаром ЦК КПСС і членам Палітбюро.
У чэрвені 1991 году нашая камісія дала справаздачу Вярхоўнаму Савету. Сэсія цалкам трансьлявалася па тэлебачаньні і па радыё, і мільёны людзей пачулі выснову кіраўніка камісіі Рыгора Вячэрскага: «Першы сакратар ЦК КПБ Слюнькоў, бюро ЦК КПБ валодалі інфармацыяй у поўным аб’ёме ўжо 29 красавіка 1986 году. Аналягічную інфармацыю меў і старшыня Савету міністраў Кавалёў, у якога ў гэты самы дзень адбылася апэратыўная нарада... І таварыш Слюнькоў, і таварыш Кавалёў раілі не панікаваць і не хваляваць народ, бо нічога, маўляў, страшнага не адбылося».
Дэпутаты-камуністы пагаджаліся з нашай ацэнкай Сьлюнькова і кіраўніцтва Беларусі, але адмаўлялі крытыку кампартыі. І вельмі злаваліся, зрываліся на крык, калі дэпутаты БНФ Беленькі, Голубеў, Гюнтар, Пазьняк, Садоўскі, Сямдзянава, Шут прыводзілі факты, калі ў той самы час, калі ішла сэсія, на забруджаных тэрыторыях вырошчвалі ўраджай ды пасьвілі скаціну. Альбо разбаўлялі «брудныя» прадукты з «чыстымі» у прапорцыі 50:50. Альбо накіроўвалі ў адну з паўночных рэспублік эшалён мяса, а праз колькі дзён атрымлівалі яго назад з рэкамэндацыяй: мяса — зьнішчыць, эшалён — прадэзынфікаваць (вядома, не было гарантыяў, што мяса зьнішчылі, а не накіравалі ў крамы Віцебску ці Горадні).
І ўсё ж тады, у 1991-ым, дэпутатам Апазыцыі БНФ удалося дамагчыся спыненьня гэтай практыкі, прыняцьця законаў аб адсяленьні людзей і дапамозе пацярпелым.
Цяпер, пры Лукашэнку, забруджаныя раёны зноў пачалі засявацца, шмат хто пазбаўлены льготаў. А таварыш Сьлюнькоў пасяліўся ў кватэры на Пуліхава, мае пэрсанальную пэнсію ад Лукашэнкі і нядаўна пад авацыі ўздымаўся ў прэзыдыюм сотага (ці якога там паводле ліку?) зьезду КПСС.
Дык што — арганізаваныя БНФ і Чарнобыльскія шляхі, і Грамадзкі трыбунал, і прынятыя на патрабаваньне Апазыцыі БНФ законы — усё гэта было дарэмна?
Не дарэмна. Праўда, якая прагучала спачатку на Грамадзкім трыбунале (дарэчы, другое яго паседжаньне адбылося ў красавіку 1991-га ў Доме літаратара), а потым на сэсіі Вярхоўнага Савету, выявіла для беларускага народу сутнасьць камуністычнай улады, якая сьвядома хлусіла. Да хлусьні людзі прызвычаіліся, але тут ужо ішла гаворка пра аплату падману жыцьцямі і здароўем. Людзі таксама зразумелі, што спадзявацца на Маскву, на Крэмль — марная справа, што разьлічваць трэба на свае сілы. Гэта істотна паўплывала на ўсьведамленьне грамадзтвам неабходнасьці сувэрэнітэту.
І, нарэшце, вельмі шмат жыхароў небясьпечных раёнаў было адселена, былі пабудаваныя адмысловыя мэдычныя цэнтры і санаторыі. Ня варта забывацца і пра дзейнасьць Камітэту БНФ «Дзеці Чарнобылю» на чале з дэпутатам Апазыцыі БНФ Генадзем Грушавым, які арганізаваў аздараўленьне ў замежжы дзясяткаў тысяч дзяцей.
Жыцьці людзей былі ўратаваныя.
