10 сьнежня абвесьцяць пераможцаў прэміі імя Францішка Аляхновіча. Прэмія за найлепшы твор, напісаны ў зьняволеньні, была заснаваная сёлета Беларускім ПЭН-цэнтрам і Радыё Свабода.
У склад журы літаратурнага конкурсу ўвайшлі перакладчык Лявон Баршчэўскі, дырэктар беларускай «Свабоды» Аляксандар Лукашук, паэт і былы палітвязень Уладзімер Някляеў, карэспандэнтка «Свабоды» Ганна Соўсь, літаратуразнаўца і былы палітвязень Аляксандар Фядута.
Намінанты на прэмію напярэдадні яе ўручэньня распавялі пра свае творы, якія яны пісалі ў зьняволеньні , а таксама падзяліліся думкамі пра актуальнасьць турэмнай літаратуры ў беларускім грамадзтве.
Апавяданьні аднаго зь лідэраў Маладога фронту Зьмітра Дашкевіча «Гумавы тапак» і «Чарвяк» — пра асаблівасьці беларускага мэнталітэту ў розных жыцьцёвых сытуацыях.
Зьміцер Дашкевіч
«Ідэя „Гумовага тапку“ палягае ў тым, што трэба, каб беларусы бралі адказнасьць за сваю дзяржаву, народ і мову. Гэты твор зьвяртаецца ў першую чаргу да тых людзей, якія ўжо прэтэндуюць на нешта ў нашай краіне. Я бачу, што асноўная праблема ў нас палягае ў тым, што многія беларусы ў сваіх партыйных арганізацыях размаўляюць па-беларуску, а як толькі трапляюць у іншае асяродзьдзе па-за межамі арганізацыі, тут жа становяцца расейскамоўнымі, каб не вылучацца ці з прычыны нейкіх комплексаў. Турэмная літаратура, на жаль, у Беларусі вельмі актуальная па той простай прычыне, што многія людзі знаходзяцца ў турмах беспадстаўна, паводле сфальсыфікаваных справаў. А калі людзі сядзяць за свае палітычныя погляды, яны шляхам літаратурнай дзейнасьці знаёмяць іншых людзей з гэтым турэмным жыцьцём, з тым, што зь імі адбываецца», — кажа Зьміцер Дашкевіч.
Маці асуджанага на 8 гадоў за злоснае хуліганства Ігара АліневічаВалянціна Аліневіч ведае, што, нягледзячы на зьняволеньне, яе сын пачуваецца свабодным чалавекам. Пра гэта — ягоная кніга «Еду ў Магадан».
«Ён разважае пра праблему таго, як застацца свабодным чалавекам у самых неверагодных абставінах. Гэта хіба што акурат тое, пра што пісаў мой сын. Якая б сытуацыя ў жыцьці ні была, трэба заставацца чалавекам і захаваць сваё чалавечае аблічча. Ужо 21 стагодзьдзе за вакном, і Беларусь пазыцыянуецца як цывілізаваная краіна, але разам з тым у ёй адбываюцца вельмі неверагодныя рэчы. Часам здаецца, што гераічныя рэчы засталіся ў мінулым, калі былі войны і іншыя вялікія падзеі, але аказваецца, што чалавек застаецца сам-насам са сваім выбарам у любую эпоху, і ў гэтым выбары ён можа быць альбо ня быць героем. Вялізная колькасьць нявінна асуджаных і зьняволеных, якія ёсьць у Беларусі, будзе рабіць турэмную літаратуру цікавай і запатрабаванай яшчэ доўгі час. Гэтая праблема была сур’ёзнай падчас сталінскіх часоў. Нейкі час яе не было ў вялікіх маштабах. А цяпер зноў пачынаецца тое, што было ў сталінскія часы», — кажа Валянціна Аліневіч.
Разварот кнігі Ігара Аліневіча «Еду ў Магадан»
Зьміцер Карпіцкі ў турме зь 2006 году. У зьняволеньні пачаў пісаць вершы. Спачатку па-расейску, затым — на роднай мове. Зьміцер напісаў Радыё Свабода, што яго творы ўжо неаднаразова друкаваліся на старонках беларускіх выданьняў, але ён спадзяецца, што яны спадабаюцца і журы прэміі імя Францішка Аляхновіча.
«Тэматыка маіх вершаў рознабаковая... У асноўным — што больш за ўсё мяне хвалюе ў гэтыя цяжкія хвіліны майго лёсу: смутак ад расстаньня з блізкімі людзьмі і родным домам, душэўны боль і перажываньні жыцьцёвых памылак, якія прывялі мяне да асуджэньня і пакараньня, разважаньні пра сэнс жыцьця. Ствараючы новы радок, я заўсёды шчыра спадзяюся, што мае думкі, меркаваньні ў вершах змогуць стаць карыснымі», — напісаў Зьміцер Карпіцкі ў лісьце.
Анатоль Лябедзька
Турэмны дзёньнік лідэра АГП Анатоля Лябедзькі толькі выйшаў з друку. Як лічыць палітык, «108 дзён і начэй у засьценках КДБ» — не зусім мастацкі твор, але штодзённае апісаньне побыту ў «амэрыканцы», разбаўленае роздумамі і ўспамінамі.
«Я ня марыў у дзяцінстве быць пісьменьнікам і ў юнацтве не будаваў плянаў пісаць кнігі. Я — выпадак выпадковых абставінаў. Калі я пісаў у турме, я ня думаў пра кнігу, я проста запісваў тое, што адбывалася са мной і з тымі, хто быў побач. І дадаваў свае думкі зь мінулага. Усё гэта я паклаў на паперу. Атрымалася кніга. Дастаткова спэцыфічная. Сёньня я вельмі шчасьлівы, што мне ўдалося выдаць гэтую кнігу. Таму што пакуль у краіне ёсьць палітычныя вязьні, попыт на такую літаратуру будзе. Пакуль ёсьць людзі, якія жадаюць пераменаў і свабоды, попыт на такую літаратуру будзе. У гэтым і палягае галоўная ідэя — каб мы не забывалі нашу сучасную гісторыю, ведалі, што з намі адбываецца цяпер», — сказаў Анатоль Лябедзька.
Павал Севярынец
Адзін зь лідэраў Партыі БХД Павал Севярынец у літаратуры ўжо свой чалавек. Падчас апошняга зьняволеньня, якое палітык правёў у вёсцы Куплін Пружанскага раёну, нарадзіўся яго чарговы зборнік эсэ «Беларуская глыбіня».
«У сучасным сьвеце турэмная літаратура займае важнае месца. Тэма турмы і пазбаўленьня волі важныя для любога чалавека, таму што яны ўваходзяць у пералік асноўных страхаў сучаснага чалавека. Ну а Беларусь — гэта, магчыма, што і эпіцэнтар такога страху. Зь цяперашнім станам дзяржавы, грамадзтва турэмная літаратура трапляе беларусу ў самае сэрца. „Беларуская глыбіня“ — гэта зборнік эсэ пра беларусаў і Беларусь. Гэта спроба зазірнуць і ў самога сябе, і ў нацыю як у калодзеж. Калі гэта давялося рабіць падчас ссылкі, гэта дае дадатковыя пляны, а можа быць і дадатковую глыбіню», — кажа Павал Севярынец.
Юры Бандажэўскі падпісвае сваю кнігу
Пра тое, як маральна і фізычна не зламацца ў турме, напісаў Юры Бандажэўскі ў сваёй кнізе «Турма і здароўе». Прафэсар лічыць, што кніга будзе цікавая і тым, хто ніколі ня быў у зьняволеньні, таму што «кнігі з турмы» без прыўкрасаў паказваюць жыцьцё, якое бачаць толькі асуджаныя.
«Тэма маёй кнігі — выжываньне ва ўмовах турэмнага зьняволеньня. Выжыць у турме так, каб застацца такім чалавекам, які зможа прыносіць карысьць сваёй краіне пасьля вызваленьня. Гэта важна, таму што чалавек пасьля вызваленьня павінен працягваць жыць. У турме ён павінен мець надзею на тое, што яго жыцьцё будзе паўнавартасным пасьля вызваленьня. Турма ламае людзей. Я не пісьменьнік і не рэжысэр, я проста выклаў тую мэтодыку, якая мне самому дапамагла выжыць у турме. І я лічу, што гэтая мэтодыка прынясе карысьць і іншым людзям, якія трапілі ў бяду. Калі я быў турме, са мной камунікавалі брытанскі і швэйцарскі ПЭН-клюбы, я стаў іх ганаровым сябрам. На жаль, у нас шмат людзей застаюцца ў турмах. І няма гарантыі, што гэта хутка скончыцца. Так атрымліваецца, што барацьба за ўладу прыводзіць да таго, што людзі, якія зьяўляюцца ў апазыцыі, апынаюцца ў зьняволеньні. Таму турэмная літаратура надзвычай важная. Я думаю, што той, хто піша пра свае пакуты ў турмах, дзеліцца перажываньнямі, — прыносіць карысьць і грамадзтву, і нават тым людзям, якія ніколі не былі ў турме. Таму што яны паказваюць тамтэйшае жыцьцё такім, якое яно ёсьць. Узгадайце хаця б Салжаніцына, які распавёў сьвету праўду пра ГУЛАГ», — сказаў Юры Бандажэўскі.
Што такое турэмная літаратура і якімі крытэрамі арганізатары кіраваліся, вызначаючы найлепшыя творы з-за кратаў — гаворыць сябра журы, былы палітвязень, аўтар кнігі турэмнай паэзіі «Лісты да Волі» Ўладзімер Някляеў.
«Я ня думаю, што гэта літаратура, якая неяк кардынальна адрозьніваецца ад іншага пісьма, якое мы называем літаратурным. Проста яна створана ў некалькі іншых умовах, у тых умовах, у якіх чалавеку наагул, асабліва невінаватаму чалавеку, быць непажадана і ня надта хочацца. Гэта ўмоўны тэрмін, і ўсё залежыць не ад таго, дзе гэта напісана, сядзеў ты ў гэты час ці не сядзеў, а ад таго, наколькі ты па-мастацку моцна гэта зрабіў.
Сярод тых аўтараў, якія напісалі нейкія творы ў турме, пра турму, ёсьць вельмі моцныя тэксты, якія маюць наўпроставыя адносіны да сапраўднай літаратуры».
Цырымонія ганараваньня першых ляўрэатаў прэміі імя Францішка Аляхновіча адбудзецца 10 сьнежня а 18-й гадзіне на сядзібе БНФ у Менску (вуліца Чарнышэўскага, 3).
