Беларускай ночы шмат што пасуе: сьвятло фараў, якое выхоплівае зь цемры прыдарожныя вёскі, зорнае неба ўлетку, да якога хочацца дацягнуцца рукой і абтрэсьці сабе на голаў усю гэтую раскошу, як сьнег зь яліны... Ці вось яшчэ: вогнішча. Гаваркое беларускае вогнішча, якім заслухацца можна — калі табе ня сумна сам-насам з сабою. Не сапсуе гэтую ноч і бутэлька чагосьці саракаградуснага. Беларускай ночы пасуе каханьне — зрэшты, як і афрыканскай, як і любой ночы ў гэтай вялікай-вялікай цемры, сярод якой рухацца лепш навобмацак, бо толькі так можна кудысьці прыйсьці...
Але ня менш за ўсе пералічаныя цуды беларускай ночы пасуе хмарны небакрай, рокат нябачнага самалёта і белая здань парашутыста. Дэкарацыі з жыцьця Цімоха Вострыкава — чалавека, выпіць зь якім у беларускай ночы было б гонарам для кожнага, хто ў ёй жыве.
Ён памёр 13 лістапада 2007 году ў Гомлі — і, у адрозьненьне ад абсалютнай большасьці зямлянаў, яму было што ўспомніць. Сялянскі сын, народжаны на Гомельшчыне, ён пасьпеў пабыць калгасьнікам, зваршчыкам, настаўнікам, салдатам, дэзэртырам, шпіёнам, зэкам, пэнсіянэрам — і нават героем: напрыканцы жыцьця, калі суайчыньнікі, самыя сьвядомыя, разабраліся нарэшце, што да чаго. Яму было амаль дваццаць тры, калі скончылася другая сусьветная вайна — і столькі ж, дваццаць тры гады лягероў, ён атрымаў ад савецкага суду за здраду радзіме, калі на тую радзіму вярнуўся.
Вяртаньне было не зусім звычайнае: скачок з парашутам у складзе «шпіёнскай» групы, з амэрыканскага самалёта, над той самай беларускай ноччу — праз тыдзень Вострыкава арыштавалі. Наступнае вяртаньне адбылося толькі ў 1975-м. Нарэшце — назаўжды.
Вярнуцца зрабілася для яго сэнсам жыцьця. Падчас вайны ён уцякаў і з савецкага, і зь нямецкага войска, выкруціўся ад удзелу ў паліцыі і карных атрадах, і ў партызаны здолеў не патрапіць. Пастараўся ў нечалавечы час застацца чалавекам. Ня кожны на гэта здольны, а, галоўнае, канфармізм і страх тут ні пры чым. Здаецца, прасьцей і зручней у нечалавечы час запісацца ў нечалавекі — і мачыць іншых, каб застацца ў жывых. Дэзэртыр — слова, абразьлівае толькі для апантанага прагай крыві чалавека. Яно, дарэчы, паходзіць ад францускага слова, якое значыць «пакідаць» — у тым, што ты пакідаеш кагосьці або нешта, няма злачынства, ёсьць адно толькі выбар. Нават калі гэта поле бою — і асабліва калі гэты бой чужы. Пакінуць або застацца. Дэзэртыр або герой. Жывы або мёртвы. Але мёртвыя людзі патрэбныя толькі жывым генэралам і жывейшым за ўсіх жывых палітыкам.
У яго ўспамінах, якія можна было пачуць на Свабодзе ў перадачы «Вострая брама», ёсьць такі цікавы момант. Вострыкаў расказвае, як яго вучылі паводзіцца пасьля таго, як закінуць на тэрыторыю БССР: «Мы там не абучаліся, не вучыліся, а мучыліся. Напрыклад, абучаў нас такі Нік, лейтэнант. «Калі, — кажа, — вы будзеце ісьці ў лесе, то пастойце каля дрэва. Прыгледзьцеся. А тады скок да другога дрэва. Ізноў пастойце. Зноў скок». Дык я яму паказаў вось так, кажу: «Ты чалавек чокнуты. Ды нас дзіця ўбачыць, як я пераскакваю, адразу скажа, што гэта шпіёны».
Якой радзіме здрадзіў Цімох Вострыкаў, так і засталося невядомым. Прынамсі, гэта была краіна, у якой дзеці, пабачыўшы чалавека, які скача між дрэваў, адразу ж вызначаюць у ім шпіёна і бягуць даносіць пра гэта куды трэба. Добрая такая краіна — шпіянаж супраць такой і шпіянажам не назавеш, а толькі спробай вярнуць ёй чалавечае аблічча. Дык каму ён здрадзіў — ды так, што не заслужыў нават рэабілітацыі? Савецкаму Саюзу? — але ён не радзіма, ён родзіна і дружбы народов надзёжны камплот. Беларусі? — лухта. Расеі? — яна ўжо дакладна ні пры чым, колькі ні вешай у аўтобусах «Гомель-Менск» каляровых анучак з арламі. Можа, Нямеччыне? Або Амэрыцы. Бо ня выканаў заданьня — якога не было. Дык за што Вострыкаў адседзеў чвэрць жыцьця? За беларускую ноч, напэўна. Прынамсі, яна адна ведае, у чым сэнс вяртаньня.
Але ня менш за ўсе пералічаныя цуды беларускай ночы пасуе хмарны небакрай, рокат нябачнага самалёта і белая здань парашутыста. Дэкарацыі з жыцьця Цімоха Вострыкава — чалавека, выпіць зь якім у беларускай ночы было б гонарам для кожнага, хто ў ёй жыве.
Ён памёр 13 лістапада 2007 году ў Гомлі — і, у адрозьненьне ад абсалютнай большасьці зямлянаў, яму было што ўспомніць. Сялянскі сын, народжаны на Гомельшчыне, ён пасьпеў пабыць калгасьнікам, зваршчыкам, настаўнікам, салдатам, дэзэртырам, шпіёнам, зэкам, пэнсіянэрам — і нават героем: напрыканцы жыцьця, калі суайчыньнікі, самыя сьвядомыя, разабраліся нарэшце, што да чаго. Яму было амаль дваццаць тры, калі скончылася другая сусьветная вайна — і столькі ж, дваццаць тры гады лягероў, ён атрымаў ад савецкага суду за здраду радзіме, калі на тую радзіму вярнуўся.
Вяртаньне было не зусім звычайнае: скачок з парашутам у складзе «шпіёнскай» групы, з амэрыканскага самалёта, над той самай беларускай ноччу — праз тыдзень Вострыкава арыштавалі. Наступнае вяртаньне адбылося толькі ў 1975-м. Нарэшце — назаўжды.
Вярнуцца зрабілася для яго сэнсам жыцьця. Падчас вайны ён уцякаў і з савецкага, і зь нямецкага войска, выкруціўся ад удзелу ў паліцыі і карных атрадах, і ў партызаны здолеў не патрапіць. Пастараўся ў нечалавечы час застацца чалавекам. Ня кожны на гэта здольны, а, галоўнае, канфармізм і страх тут ні пры чым. Здаецца, прасьцей і зручней у нечалавечы час запісацца ў нечалавекі — і мачыць іншых, каб застацца ў жывых. Дэзэртыр — слова, абразьлівае толькі для апантанага прагай крыві чалавека. Яно, дарэчы, паходзіць ад францускага слова, якое значыць «пакідаць» — у тым, што ты пакідаеш кагосьці або нешта, няма злачынства, ёсьць адно толькі выбар. Нават калі гэта поле бою — і асабліва калі гэты бой чужы. Пакінуць або застацца. Дэзэртыр або герой. Жывы або мёртвы. Але мёртвыя людзі патрэбныя толькі жывым генэралам і жывейшым за ўсіх жывых палітыкам.
У яго ўспамінах, якія можна было пачуць на Свабодзе ў перадачы «Вострая брама», ёсьць такі цікавы момант. Вострыкаў расказвае, як яго вучылі паводзіцца пасьля таго, як закінуць на тэрыторыю БССР: «Мы там не абучаліся, не вучыліся, а мучыліся. Напрыклад, абучаў нас такі Нік, лейтэнант. «Калі, — кажа, — вы будзеце ісьці ў лесе, то пастойце каля дрэва. Прыгледзьцеся. А тады скок да другога дрэва. Ізноў пастойце. Зноў скок». Дык я яму паказаў вось так, кажу: «Ты чалавек чокнуты. Ды нас дзіця ўбачыць, як я пераскакваю, адразу скажа, што гэта шпіёны».
Якой радзіме здрадзіў Цімох Вострыкаў, так і засталося невядомым. Прынамсі, гэта была краіна, у якой дзеці, пабачыўшы чалавека, які скача між дрэваў, адразу ж вызначаюць у ім шпіёна і бягуць даносіць пра гэта куды трэба. Добрая такая краіна — шпіянаж супраць такой і шпіянажам не назавеш, а толькі спробай вярнуць ёй чалавечае аблічча. Дык каму ён здрадзіў — ды так, што не заслужыў нават рэабілітацыі? Савецкаму Саюзу? — але ён не радзіма, ён родзіна і дружбы народов надзёжны камплот. Беларусі? — лухта. Расеі? — яна ўжо дакладна ні пры чым, колькі ні вешай у аўтобусах «Гомель-Менск» каляровых анучак з арламі. Можа, Нямеччыне? Або Амэрыцы. Бо ня выканаў заданьня — якога не было. Дык за што Вострыкаў адседзеў чвэрць жыцьця? За беларускую ноч, напэўна. Прынамсі, яна адна ведае, у чым сэнс вяртаньня.
