Лісты з Каліфорніі

Ці ўмеюць сабакі з Мэксыкі праходзіць праз аўтаматычныя дзьверы? – Адказ на гэтае пытаньне ўплывае на прэзыдэнцкія выбары ў Амэрыцы.

Так, прынамсі, лічыць адна газэта, якая абвінаваціла папулярнага сьпевака, знаёмага аднаго з кандыдатаў у прэзыдэнты, у тым, што той паддаў нагой сабаку, пры гэтым спаслаўшыся на ягонае нацыянальнае паходжаньне. Сьпявак апраўдваўся, што шнаўцэр, які належаў ягонай сяброўцы, прывезены з Мэксыкі і ня ведае, як праходзіць праз аўтаматычныя дзьверы ў гатэлі, таму сьпявак і прытрымаў яго нагой. Журналіст пазваніў у Мэксыку, у будаўнічую фірму, і пацікавіўся, як у краіне справы з аўтаматызацыяй уваходаў-выхадаў. Прэзыдэнт фірмы запэўніў, што ў Мэксыцы дзьверы адкрываюцца і закрываюцца аўтаматычна ўжо гадоў дваццаць. Значыць, заключыў экспэрт, і мэксыканскія сабакі могуць мець досьвед у праходжаньні праз такія дзьверы – калі, канешне, сабака, які пацярпеў пры выхадзе з гатэлю, не паходзіў зь якога-небудзь маленькага мястэчка.

Сэнс абвінавачаньня – кандыдыт у прэзыдэнты сябруе з асобамі з шавіністычнымі поглядамі, якія ўважаюць мэксыканскіх сабак за недаразьвітых. Што самае цікавае – на сёлетніх выбарах публікацыя сапраўды магла каштаваць кандыдату ў прэзыдэнты голасу амэрыканскіх мэксыканцаў.

Выбарчая кампанія Эль Гора і Джорджа Буша была напружана-сумнай. Я глядзеў выступы прэтэндэнтаў, рэклямныя ролікі і трое тэлевізійных дэбатаў. Пасьля дэбатаў я ведаю, за каго прагаласаваў бы сам – за Джыма Лэрэра, тэлежурналіста, якога абодва прэтэндэнты запрасілі на ролю вядучага.

Прэса даўно ўважаецца за чацьвертую ўладу ў Вашынгтоне. Сёлета я быў на вячэры для радыё- і тэлежурналістаў, на якую Белы дом традыцыйна запрашае прэсу раз на год. Біл Клінтан ня толькі выступіў з прамовай, якую госьці ня раз перапынялі дружным сьмехам і воплескамі, але і дэманстраваў зробленыя ў Белым доме тры рэклямныя відэаролікі, пародыю на выбарчыя абвесткі. Мне больш за астатнія спадабаўся сюжэт, у якім Клінтан агітаваў галасаваць за Эль Гора – на экране быў толькі Біл Клінтан у розных ракурсах, і голас за кадрам, які належаў таксама Клінтану, казаў, які ён разумны, прыгожы. Апошні кадр – галасуйце за Эль Гора, бо ёсьць 22-я папраўка да канстытуцыі. 22-я папраўка абмяжоўвае прэзыдэнцтва двума тэрмінамі. Папулярнасьць Клінтана пасьля 8 гадоў небывалага эканамічнага росквіту настолькі высокая, што ён мог бы перамагчы абодвух цяперашніх прэтэндэнтаў.

Зь іншага боку, тое, што падаецца сумным, вынік якраз напружанасьці і адказнасьці за любое слова, – як у выпадку з мэксыканскім сабакам. Адразу пасьля тэледэбатаў, напрыклад, на экране зьяўлялася ацэнка так званай “каманды праўды” – экспэрты ў студыі правяралі ўсе факты, якімі апэравалі Буш і Гор, і адзначалі памылкі, перабольшваньні і няслушнасьць некаторых заяваў. У іншай студыі ўжо чакала група выбаршчыкаў, якія ня вырашылі за каго галасаваць і цяпер адказвалі, як на іх паўплывалі дэбаты. Затым сваю думку выказвалі вядучыя палітычныя камэнтатары, экспэрты і палітыкі. Кожнае слова, заява, інтанацыя і нават рух па пляцоўцы кандыдатаў у прэзыдэнты прыдзірліва ацэньвалася – ў Белы Дом дзьверы ні перад кім не адкрываюцца аўтаматычна.

Роля журналістаў у выбарчай кампаніі рэзка ўзрасла у апошні тыдзень – сэнсацыяй стала телеперадача пра тое, што губэранатар Буш быў затрыманы і аштрафаваны паліцыяй за язду ў нецьвярозыым стане – 24 гады таму – і не паведаміў пра гэта раней сам.

Як ўплывае такая інфармацыя на паводзіны выбаршчыкаў, што прыходзяць сёньня на выбарчыя ўчасткі, стане вядома ўжо гэтай ноччу.

У розных амэрыканскіх штатах галасуюць па-рознаму. У Пэнсыльваніі выбаршчыкі галасавалі рычагом – у кабіне іх столькі, колькі кандыдатаў, адзін агульнапартыйны – можна адразу прагаласаваць за кандыдатаў адной партыі, калі нехта не падабаецца, можна ўручную павярнуць іх назад.

У Каліфорніі бюлетэнь уяўляе сабой кардонную картку памерам 20 на 8 см., разгалінаваную на пранумараваныя квадрацікі. Тут практыкуюць кампостэрнае галасаваньне – прабіваюць дзірку ў квадраціку. Калі раптам памылка ці картка парвалася, яе можна замяніць.

У Амэрыцы няма паняцьця мінімальнай яўкі выбаршчыкаў – усе справы вырашаюць тыя, хто зацікаўлены іх вырашаць і зарэгістраваўся ў якасьці выбаршчыка. Толькі 600 студэнтаў у Стэнфардзе галасуюць сёньня. Большасьць амэрыканскай моладзі ігнаруе палітыку – толькі адзін з кожных трох маладых амэрыканцаў галасаваў на выбарах 1996 году, амэрыканцы ва ўзросьце 18-25 гадоў зьвяртаюць на нацыянальныя палітычныя справы ўтрая менш увагі за старэйшых. Папуплярны маладзёвы часопіс Experience (www/experience.com), адрасаваны маладым пррафэсіяналам, лічыць што хаця моладзь не галасуе, гэта не азначае, што яна абыякавая – сёньня дабрачыннай працай займаюцца на 16% больш маладых людзей, чым дзесяць гадоў таму.

Прычына – выдатны эканамічны стан краіны, рэкордна нізкае беспрацоўе, адсутнасьць зьнешнепалітычных крызысаў ці войнаў. Цэнтральныя тэмы сёньняшніх выбараў – пэнсійнае забесьпячэньне, рэформа школы, ахова здароўя, – натуральна, менш цікавяць маладых.

Сёлета у Амэрыцы дзевяць афіцыйных кандыдатаў у прэзыдэнты, але толькі два рэальныя прэтэндэнты – і шанцы Гора і Буша, паводле апытаньняў, выглядаюць як фактычна роўныя. Таму да апошняй гадзіны ішла агітацыя за яўку выбаршчыкаў, значэньне мае кожны голас. Апошняя абвестка, якую я атрымаў па электроннай пошце, паведамляе: з прычыны нашмат большай, чым чакалася, яўкі выбаршчыкаў і нястачы месца, просім толькі рэспубліканцаў прыходзіць галасаваць 7 лістапада, а дэмакратаў – на наступны дзень. Праз хвіліну быў нанесены ўдар у адказ – з адваротным раскладам. Кожны выбірае свае жарты.

Выбары ў Амэрыцы – далёка ня жарты. Дэмакратыя пры блізкім поглядзе даволі працаёмістая і канкрэтная справа. Каліфарнійцы сёньня ня толькі абіраюць прэзыдэнта, але і сэнатараў, кангрэсмэнаў, судзьдзяў, сябраў розных камісіяў – усяго 12 асобаў з 38 прэтэндэнтаў.

У штаце Мэйн сёньня вырашаюць ці дазволіць эўтаназію, а на Алясцы – марыхуану, а ў суседнім са Стэнфардам мястэчку Санівэйл – ці праводзіць флюярызацыю пітной вады. У Каліфорніі праходзіць таксама рэфэрэндум ці, дакладней, некалькі рэфэрэндумаў. Выбаршчыкі павінны ўхваліць ці адхіліць восем заканадаўчых прапановаў, якія будуць законамі штату, праводзяцца таксама лякальныя рэфэрэндумы – тут і выпуск каштоўных папераў для будаўніцтва дамоў ветэранаў, і абмежаваньне грашовых ахвяраваньняў на палітычныя партыі і кандыдатаў, і прапанова выкарыстоўваць прыватныя кампаніі для будаўніцтва грамадзкіх аб’ектаў, перамены ў барацьбе з наркотыкамі, зьмены ў канстытуцыю штата ў справе падаткаў. Бурную палеміку выклікае, напрыклад, увядзеньне школьных ваўчараў – гэта калі бацькі будуць атрымліваць 4000 даляраў і самі вырашаць, у якую школу аддаць дзіця і грошы

Увядзеньне школьнага ваўчара можа каштаваць падаткаплацельшчыкам ад 0 да 1 мільярда ста мільёнаў штогод ці, наадварот, даць 3 млрд эканоміі – у залежнасьці ад таго, колькі дзяцей пяройдуць з публічных у прыватныя школы.

Гэтыя зьвесткі можа знайсьці на 100 старонках афіцыйнай брашуры, якую выбаршчыкі атрымалі напярэдадні, мностве абвестак, улётак, іншых прапагандысцкіх ды інфармацыйных матэрыялах. Тут у архівах Гувэраўскага інстытуту захоўваюцца матэрыялы прэзыдэнцкай кампаніі 1994 году ў Беларусі. Ёсьць цэлая тэчка матэрыялаў графа Прушынскага, праграмы кандыдатаў, улёткі Зянона Пазьняка. Адну зь іх я ўпершыню пабачыў толькі ў Каліфорніі – яна выпушчаная па-руску і называеца “Чаго Зянон ня будзе рабіць” – ня будзе разганяць калгасы, ня будзе нікого высяляць зь Беларусі, ваяваць з суседзямі, разрываць эканамічныя сувязі з Расеяй – але першым стаіць абяцаньне нікога сілком не прымушаць гаварыць па-беларуску.

У архіве ёсьць і паэма Ведзьмака Лысагорскага “Лука Мудзішчаў – прэзыдэнт”, дзе згадваецца афіцыйны візыт у Сярэднюю Азію:

“Ён не вучыў узьбецкай мовы,
Яна ж ня з тых “вялікіх двух”,
Яе ня ведаюць каровы,
Не карыстаецца пастух”.

Дарэчы, пра каліфарнійскі дапаможнік выбаршчыка на 100 старонках – у суседнім штаце Нэвада ён удвая меншы. Прычына – у Каліфорніі дзьве афіцыйныя мовы, таму тэкст надрукаваны па-ангельску і па-гішпанску. Можна таксама атрымаць матэрыялы па-японску і па-кітайску. Сёлета ў верасьні белае насельніцтва Каліфорніі ўпершыню аказалася ў меншасьці – выхадцы з Азіі, Мэксыкі, Ціхаакаіянскіх астравоў складаюць ўжо большую палову каліфарнійцаў.

Ідэя ўлёткі Зянона Пазьняка – галасаваць за Беларусь можна на ўсіх мовах. Так сёньня галасуюць за Каліфорнію.

Аляксандар Лукашук,
Гувэраўскі інстытут, Стэнфард