«Мне няма чаго прад’явіць, апрача свайго генія». Такі нечаканы адказ атрымаў 3 студзеня 1882 году ні ў чым не вінаваты нью-ёркскі мытнік на сваю нявінную просьбу «запоўніць, пажалста, дэклярацыю». Пасажыра, які прамовіў гэтыя несьмяротныя словы, звалі Оскар Уайлд. Толькі што ён сышоў з карабля на
амэрыканскі бераг... Яго нічога не зьдзіўляе, Амэрыка каля яго ног, хай яна яго і ня прыме. Ён аглядвае навакольле з пагардай, ён ледзь не пазяхае. Поза тут відавочна зашкальвае, хоць ты бюст ляпі і парфумай апырсквай, гэта перабор нават для тых часоў, калі адрозьніць джэнтэльмэна ад плебея і так было няцяжка, няважна, у смокінгах яны абодва ці з лапатамі і ў целагрэйках; але вось чаго няма ў гэтых словах, дык гэта пустога пазёрства. Прамоўлена: у вочы мытніку, радком у яшчэ не народжаны верш, наўпрост у чулае вуха гісторыі — Уайлд і праўда быў такі, чалавек-мастацкі твор, капрызьлівы, як сама літаратура, і як сама літаратура сатканы з гульні, падману і жэсту. Арыстакрат, выгнаньнік, enfant terrible і фанфарон, гей і мізантроп, кароль стылю — якога, здаецца, крыўдзіла сама верагоднасьць таго, што на паперы можна друкаваць нешта апрача шэдэўраў. Такіх цяпер ужо даўно ня робяць — целагрэйка перамагла, бо мела пры сабе лапату.
«Апрача майго генія»... Цікава, як адрэагаваў на гэта мытнік? Прамармытаў ціхенька: «Даруйце, паночак, работа такая...» Зычна крыкнуў: «Гражданін, не задзержывайце очэрэдзь!» Прагнаў нахабнага ангельца сто разоў запар паўзуном у адных майтках праз мэталашукальнік? Зрабіў выгляд, што недачуў? А можа, папрасіў аўтограф?
Што ў вуснах Ўайлда прагучала прыгожым акордам, непатрэбным і бескарысным, як і ўсё прыгожае, — не пасавала б, мабыць, нікому іншаму. І гэта таксама — мастацтва: адчуваць адпаведнасьць слова вобразу. А таксама дзеі месцу, дзе яна разгортваецца: пра тое, што яму няма чаго прад’явіць, апрача свайго генія, Ўайлд кажа ня ў нейкім салёне і не на прыёме ў караля, не ў Парыжы і ня ў Рэдынгскай турме, а ў сталіцы Хваткі і Здаровага Розуму, дзе «геній» цэніцца перадусім фінансавы, а калі што і прад’яўляюць з гордасьцю, дык гэта чэкавую кніжку. Ну, ці палюбоўніцу з такой кніжкай.
У сувязі з гэтым выпадкам прыгадваецца іншы, які адбыўся ў 1933 годзе з расейцам Буніным. Які акурат атрымаў Нобэлеўскую прэмію і вяртаўся са Стакгольму ў
Францыю. Гісторыя з геаграфіяй, калі яны сустракаюцца, заўжды выкідваюць які-небудзь жарт: здарылася так, што цягнік ішоў празь Нямеччыну. Ну не праз Румынію ж яму было ехаць. Тым памежнікам, якія завіталі ў купэ да нобэлеўскага ляўрэата, пасажыр таксама мог прад’явіць хіба што свой геній. Пра які надоечы так шмат пісалі ў газэтах. Нямецкія памежнікі і мытнікі прымусілі знакамітасьць разьдзецца практычна дагала. «Вы што, не чытаеце газэтаў?» — закрычала жонка расейскага літаратара. У адказ ветлівыя ўсьмешкі і ўсё тая самая настойлівая дзелавітасьць, за якой шчэрыцца грубая сіла. Магчыма, ім проста хацелася даведацца, як выглядае тое, што Ўайлд некалі так і не дастаў са свайго чамадана. Трое афіцэраў цярпліва чакалі, калі 63-гадовы Бунін зьніме порткі — каб паставіць на ім штамп: праверана, мастацкай каштоўнасьці для райху не ўяўляе, небясьпекі таксама, прапусьціць. Добрай дарогі, гер Бунін.
Ну, ня ехаць жа генію кантрабандай. Добра было б сказаць таму хамаватаму і вечна напружанаму беларускаму мытніку, які кожны раз так эфэктна выскоквае з-за агароджы: «Мне няма чаго прад’явіць, апрача майго генія». Але генія ў валізе я ня маю, дый месца і час ня тыя, тут патрэбныя зусім іншыя словы. А яшчэ я вельмі не люблю разьдзявацца перад людзьмі ў форме.
