Васіль Быкаў. 1950-я гг. З асабістага фонду В. Быкава ў БДАМЛМ
Кожны раз, калі чытаеш Быкава, зьяўляецца адчуваньне, што недзе паблізу тахкае гадзіньнікавая бомба. Як у кіно. Яго героям заўжды катастрафічна не стае часу — таго самага, які лечыць, які дае перадышку і дазваляе адкласьці ўсё на заўтра. Адлік ідзе зь першых хвілін, да сьвітаньня можна і не дажыць. Сам ён называў сваім любімым жанрам кароткую аповесьць — можа, таму, што час у ёй непазьбежна сьціскаецца да такой ступені, каб мець найбольшую кумулятыўную сілу.
Падступаючы да апошняй рысы, чалавек Быкава жыве толькі ў гэтым, часавым вымярэньні. Калі б ён меў у распараджэньні іншыя — у яго зьявіўся б шанец. Аднак час выйшаў — жыцьцё мае зрабіцца актам, стрэлка замірае, вушы закладвае. Быкаў у найлепшых сваіх творах — гэта выбух, выбух усяго таго, што ёсьць у чалавеку, але па-сапраўднаму запатрабавана бывае толькі аднойчы. Ачышчальная катастрофа, размуроўка ў сабе Сотнікава і адначасова апраўданьне Рыбака. Ён сказаў праўду пра вайну, гэта любілі і — па інэрцыі — любяць паўтараць і сёньня, у паўзах паміж бясконцымі фільмамі, калі часу шмат, а кіна пра вайну і немцаў яшчэ болей, а больш за ўсё рэклямы. Хай так. Аднак можна сказаць і крыху інакш. Вайна Быкава сказала праўду пра чалавека. А чалавек Быкава нічога не сказаў. Нікога не асудзіў і не прамовіў патрэбных банальнасьцяў: сытуацыі пату не пасуе патас і трэба пачынаць спачатку. Ён нават не ўсьміхнуўся стомленай усьмешкай пераможцы, гэты быкаўскі чалавек, які раптам намацаў у сабе сэнс. Ён выкінуў гадзіньнік, ён бачыў вечнасьць. Вось тут бы яму і разрагатацца... Але ён маўчыць.
Васіль Быкаў. 1960-я гг. З асабістага фонду В. Быкава ў БДАМЛМ
У Быкава наогул сьмяюцца рэдка. Мала хто цяпер паверыць, што яго першая кніжка выйшла ў бібліятэцы часопіса «Вожык». Чарговага сатынавага сатырыка з Быкава не атрымалася, і дзякуй богу — ці добрым людзям, якіх не насьмяшыла тая кніжка. Калі ўсё ж нехта ў Быкава й наважваецца на сьмех, то выходзіць гэта змушана, празь сілу. Нявесела сьмяецца Сьвіст, «разьвязна» — нейкі ананімны баец зь ягонымі непрыстойнымі намёкамі, злавесна сьмяюцца ўсялякія немцы, астатнія збольшага толькі крыва пасьміхаюцца; хіба што паліцаі рагочуць «дабрадушна і натуральна» — як і належыць сапраўдным кáтам зь іхным заўжды «здаровым» пачуцьцём гумару. Напэўна, адзіны чалавек у Быкава, які дае волю нармальнаму чалавечаму сьмеху — гэта Джулія з «Альпійскай баляды»: «радасна», «затоена», «аднымі вачыма», «голасна» — практычна з усімі магчымымі адценьнямі. Але «Баляда» была напісаная даўно, дый Джулія італійка, самае папулярнае імя ў італійскім фэйсбуку, ёй можна, тэмпэрамэнт і маладосьць абавязваюць. Іван, зь якім яна ратуецца ад перасьледу, сьмяецца ёй у адказ толькі тады, калі Джулія прапануе навучыць яе беларускай мове: «Ты научіть меня говоріть твой язык?» Спалоханы сьмех ад нерэальнасьці — ня толькі дэкарацый, у якіх гэта прамоўлена, але і самой верагоднасьці існаваньня на гэтым сьвеце беларускамоўнай італійкі.
Васіль Быкаў. 1960-я гг. Фота Ўладзімера Крука. З асабістага фонду В. Быкава ў БДАМЛМ
Змушаны сьмех — сам па сабе той яшчэ знак бяды. Бадай у кожным быкаўскім творы падзеі разгортваюцца ў сытуацыі пагранічча, яго героі нібыта ўвесь час рухаюцца на вузкім лапіку нічыйнай тэрыторыі, якую трэба адолець. Яны ня надта задумваюцца, чыёй воляй дадзеная ім гэтая спрэс замінаваная мяжа: паміж маральлю і выжываньнем, паміж «я» і «звыш-я», паміж ганьбаю і... Ня гонарам, не — проста адсутнасьцю ганьбы, на большае яны не прэтэндуюць. Мяжа паміж жыцьцём і сьмерцю, геамэтрычна простая і блізкая, як ніколі, ня надта дазваляе ім лавіраваць. Сьмех у такіх абставінах быў бы недарэчы — любы лішні гук можа выдаць, а лішні крок — зрабіць выбар за цябе.
Суцэльная арыентацыя на мясцовасьці: спачатку па мапе, потым, нечакана, нібы прачнуўшыся — на той цёмнай, мокрай і незнаёмай зямлі, па якой мы блукаем безвач, як толькі што скінутыя парашутысты, ратуючыся ад аблавы, пакуль вочы ня звыкнуцца з шэрасьцю і змрокам. Ляндшафты ягонага сьвету, пераважна беларускія, свае, гіблыя — ідэальнае месца для такіх практыкаваньняў. Натыкаючыся ў тумане на сьцены, блытаючы сьляды, скочваючыся ў лагчыны, правальваючыся ў дрыгву, марна спрабуючы зьнікнуць, растварыцца ў гушчары — так спрабуюць пазьбегнуць выбару на гэтай зямлі. Але ён усё адно насьцігае. Ліхаманкавае дыханьне сьцішваецца толькі тады, калі далей няма куды бегчы.
Васіль Быкаў на сустрэчы з вучнямі сярэдняй школы № 8 г. Ліды. Люты 1976 г. Фота Уладзімера Крука. З асабістага фонду В. Быкава ў БДАМЛМ
...У нас яго называюць цяпер апосталам і рыцарам. У выніку атрымліваецца вобраз нейкага тампліера. За публіцыстыкай і інтэрвію трохі адыходзіць у цень Быкаў-празаік — велічна-стрыманы нават у сваім пэсымізьме, глыбокі там, дзе мусіла быць толькі «Глыбокая плынь». У «Дзеяслове» неяк публікаваліся ўспаміны Давіда Сімановіча пра сустрэчу Быкава з маладымі літаратарамі. Нехта выказаўся ў тым сэнсе, што «на Захадзе супрацьпастаўляюць Быкава і Шамякіна». «Ня ведаю, ня чуў, не чытаў», — адказаў Быкаў, адзначыўшы, што «Шамякін напісаў дзьве добрыя аповесьці на ваенную тэму».
Васіль Быкаў і Пятрусь Броўка на VI зьезьдзе Саюзу пісьменьнікаў СССР. Чэрвень 1976 г. Фота В. Васільева. З асабістага фонду В. Быкава ў БДАМЛМ
Сваю ўласную «ваенную» тэму Быкаў некалі сфармуляваў так: «Што такое чалавек перад зьнішчальнай сілаю бесчалавечых абставінаў? На што ён здольны, калі магчымасьці абараніць жыцьцё вычарпаны і прадухіліць сьмерць немагчыма?» Нешта падобнае мы ўжо чулі. Экзэ... Экзы... Экзас... Не, ня варта псаваць уражаньне ад Быкава лацінска-пранцускай лаянкай. Хаця цудоўна разумееш усіх гэтых інтэрпрэтатараў: каму ня хочацца мець свайго, нацыянальнага экза... экзэ... Так, мы чулі нешта падобнае. Але — не па-беларуску. Быкаў — адзін з тых пісьменьнікаў, якіх даволі абыякавы да гэтай часткі сушы сьвет разглядзеў урэшце на Беларусі, хай сабе і праз расейскі манокль. Разглядзеў — і пазнаў у ім свайго. І цяпер мае шанец па Быкаве пазнаць нас, ягоных чытачоў. Праўда, карыстаецца гэтым ня надта ахвотна. Мёртвым ня толькі не баліць — ім і прэмію ня ўручыш. За свабоду слова і думкі. На гэтым для сьвету нагоды пацікавіцца загадкавай Беларусьсю пакуль што, на жаль, вычэрпваюцца.
Васіль Быкаў, Генадзь Бураўкін і Нічыпар Пашкевіч. 1980-я гг. З асабістага фонду В. Быкава ў БДАМЛМ
З самага пачатку Быкаў быў пасьлядоўна беларускі — і гэтая дарога, выкладзеная брукам яго ўсё больш значнага аўтарытэту, прывяла пісьменьніка туды, куды мусіла прывесьці: да «Жоўтага пясочку», да БНФ, да палітычнага змаганьня і ўрэшце — да духоўнага і інтэлектуальнага супраціву новай «народнай уласьці» і ад’езду за мяжу. Здаецца, Быкаў зрабіўся ледзьве ня самай вялікай «культурнай» паразай рэжыму: пасьля таго, як найбольш знанаму яшчэ з савецкіх часоў жывому беларускаму пісьменьніку вырашылі перакрыць кісларод, расталі апошнія ілюзіі што да прытомнасьці гэтай дзяржавы. Нават тым, хто ставіўся да «ўласьці» нэўтральна, стала зразумела, што адбываецца — асабліва ў «братняй Расеі», дзе Быкава цанілі і цэняць як свайго. Вядома, маюцца на ўвазе тыя нямногія, хто захаваў гэтую дурную і бескарысную звычку — чытаць кнігі. Хаця і тым, хто не захаваў, імя Быкава цьмяна знаёмае. Занадта пранізьлівым было рэха.
Васіль Быкаў на сустрэчы з курсантамі ваеннай вучэльні. 1980-я гг. Фота Ўладзімера Крука. 1980-я гг. З асабістага фонду В. Быкава ў БДАМЛМ
Гэтай уладзе ніколі не былі патрэбныя пісьменьнікі. Ёй патрэбныя адно галовы прафэсара Доўэля. Якія, калі захочуць прамовіць лішняе, змогуць хіба толькі нема разяўляць рот.
...У 1521 годзе Марцін Лютэр, якога добрыя вернікі зьбіраліся падсмажыць на вогнішчы зь ягоных жа кніг, знайшоў прытулак у вартбургскім замку Фрыдрыха ІІІ, дзе змог спакойна працаваць над нямецкім перакладам Бібліі. Для мяне гэта — першы, так бы мовіць, выпадак праграмы Writer in Exile у Эўропе. Амаль празь пяць стагоддзяў пасьля Лютэра ня надта далёка ад рэзыдэнцыі Фрыдрыха пасяліўся і Быкаў. Пажыўшы перад гэтым нейкі час у Фінляндыі, а пасьля ў Чэхіі. У Нямеччыне да нашых пісьменьнікаў заўжды ставіліся са спачуваньнем. «...Тут нічога, апроч інтэрвію, надрукаваць немагчыма... Адно лепш — тут вясна ўжо на падыходзе, сьнегу няма (і не было), распускаюцца пупышкі на кустах. А ў Менску яшчэ, кажуць, сьнег. Але ня толькі сьнег, а і дрымучае ідыёцтва ўладаў, якімі кіруе „мазаічная псыхапатыя“...» Гэта ўрывак зь ліста Быкава Ванкарэму Нікіфаровічу. Найлепшае апісаньне часовага пісьменьніцкага экзылю, якое толькі можа зьмясьціць звычайны папяровы ліст.
Васіль Быкаў на VI зьезьдзе Саюзу пісьменьнікаў СССР. Чэрвень 1976 г. Фота В. Васільева. З асабістага фонду В. Быкава ў БДАМЛМ
Некалькі гадоў таму адзін з гасьцей нашага ганзейскага гораду, пачуўшы, што я зь Беларусі, запытаўся: «А што там Быкаў? Яшчэ піша?»
«Памёр», — адказаў я.
«Да-а... Уходіт плеяда», — сказаў госьць, думаючы пра нешта сваё. І было ў гэтай «пляядзе» нешта ад пляўка. У яго свой Быкаў. У мяне — свой.
Чалавеку, якому ўтульна жыць са сваімі дэманамі, карысна чытаць Быкава перад сном. Каб знайсьці сябе на досьвітку ў закрытай машыне, што імчыць кудысьці за горад, у туман. І пачуць, як раптам затахкаў матор — мы спыніліся. Нас клічуць на выхад. Басанож, бяз рэчаў і мапаў. Саскочыць на мокрую траву і агледзецца. Адшукаць знакі.
На Быкаве скончылася тая беларуская літаратура. Засталося надзейна закаркаваць яе ў бутэльку муранскага шкла і пусьціць па вадзе. Там, ніжэй па рацэ, абавязкова нехта ёсьць. Выцягне, зьдзівіцца і, магчыма, нават паверне назад, да берага. Калі здолее разабраць почырк.
