Вячаслаў Адамчык, Менск 1959 год. Зь сямейнага архіву Адамчыкаў
Для мяне Вячаслаў Адамчык стаіць асобна ад большасьці сваіх аднагодкаў у літаратуры. І ня тое каб ён проста пакурыць адышоў, не — ад усёй почасту бесхрыбетнай і падатлівай да чужых уплываў пасьляваеннай беларускай прозы Адамчыка адрозьнівае наяўнасьць нейкага стрыжня, зламаць які было цяжка нават савецкай рэчаіснасьці. Для таго, каб прымусіць яго пісаць, як усе, лёгкай цэнзарскай карэкцыі было відавочна недастаткова. Пры ўсёй зьнешняй традыцыйнасьці тэмаў ягоная проза — як мова баскаў, якая немаведама якім чынам жыве сярод суседніх звыклых раманскіх гаворак: яна заўсёды нейкая вельмі свая, і тая навукова-мэтадычная матыка, якую з прафэсійнымі мэтамі пазычаюць адно ў аднога літаратуразнаўцы, натыкаецца ў выпадку Адамчыка на моцны і цьвёрды супраціў.
Сам ён «мераў сябе па Талстому». Так ці інакш, мала хто ў беларускай савецкай літаратуры ўмеў так па-свойму расстаўляць словы, у такім выкшталцоным парадку. Наўрад ці Адамчыкава адасобленасьць была вынікам сьвядомага супрацьстаяньня з кімсьці — хутчэй, вінаватая проста прыродная няздольнасьць гэтага аўтара існаваць і пісаць у натоўпе, якія б прывабныя формы ён ні набываў. Адамчык, як і належыць аднаму з найлепшых стылістаў у беларускай літаратуры, ні на кога не падобны. «Усё, што я маю, гэта мой стыль» — мог бы паўтарыць пісьменьнік усьлед за Джонам Шэйдам — ці ягоным ценем, але і гэта было б няпраўдай, бо аўтар «Чужое бацькаўшчыны» і дзясяткаў дужа самавітых апавяданьняў меў яшчэ і цалкам рэальны досьвед, па які таму ценю даводзілася езьдзіць ажно ў Каралеўства ля мора, а не ў далёкую-блізкую Варакомшчыну. «Асфальт быў шэры і шорсткі, як каровін язык» — за адну гэтую фразу з апавяданьня «Дзень раньняе восені», занадта майстэрскую і занадта прыгожую як для суворага беллітаўскага канону, Адамчыка хочацца чытаць і перачытваць, і што цікава — хочацца нават тым, хто каровінага языка ніколі жыўцом ня бачыў.
Барыс Сачанка, Вячаслаў Адамчык і Іван Чыгрынаў на сустрэчы дзеячоў літаратуры і мастацтва ў рэдакцыі газэты “Зьвязда”. Менск, сьнежань 1967 г. З фондаў БДАМЛМ
А такіх фразаў — абзацаў, фрагмэнтаў розных тэкстаў і проста словаў, зьвязаных паміж сабой нейкай магічнай сувязьзю — у гэтага пісьменьніка можна назьбіраць сотні. Сутнасьць літаратуры, вядома, ня ў іх — але без такіх выштукаваных цудаў літаратура наогул ня мела б ніякае сутнасьці. Сярод тых, якія траплілі ў маю прыватную чытацкую калекцыю, вылучу найперш два. Вось хаця б гэтае апісаньне курэньня ў «Чужой бацькаўшчыне», па дакладнасьці набліжанае да фатаграфіі, па фанэтычнай дасканаласьці — да музыкі, а па чароўнасьці — да камэры абскуры:
«Пасопваючы ў нос, мужыкі слухалі. Нехта толькі, прыкурваючы, востра чыркнуў тоненькай палавінкаю расколатай запалкі, потым сінім дымам схукваў трапятлівы жоўты агеньчык. Мяккаю, як растрэсенай на верацяне, кудзеляю каля лямпы пад паліваным абажурам бэрсаўся едкі тытунёвы дым...»
Вячаслаў Адамчык. Зь сямейнага архіву Адамчыкаў
І гэта можна было б уважаць за падман зроку і слыху, засяродзіўшыся на Вялікіх Ідэях, якія аўтар нібыта ўклаў у «Чужую бацькаўшчыну» — але спакою не дае ўжо іншы фрагмэнт, які сьціпла прытуліўся ўнізе старонкі:
«Большая дзяўчынка, у якой ужо значыліся пад паркалёваю блузкай, як грыбкі пад кастрыцай, дробныя грудзі, скурчанай жменькай адкідала ад вуха зьвіслую пасму нізка падстрыжаных валасоў...»
Усё шчасьце, увесь боль, усё ўбоства, уся спакуса і ўся любоў — у гэтым амаль што набокаўскім апісаньні... і каго? абсалютна другараднай гераіні. А насустрач ужо імкнецца аўтобус — аднойчы вычытаны ў Адамчыка, ён ужо ніколі не даедзе да парку забыцьця. Абапал яго — на першы погляд цалкам празаічныя вышкі, безь якіх, аднак, немагчыма ўявіць краявід, бо яны ня проста тырчаць, яны
«...нібы людзі, шырока і крэпка рассставіўшы ногі, трымаюць цяжкія правіслыя правады...»
Каб пабачыць такое, можна і ня жыць у Беларусі. Але не прысьніўшы яе, такога ня ўбачыш. Так не напісаў бы ніхто іншы. Адзіны, з кім часам можна пераблытаць Адамчыка — Стральцоў, дый тое, калі чытаць іх няўважліва і запар. Ды нават няўважлівы і пасьпешлівы чытач заўважыць, якія падобныя і якія розныя — нібы два адлюстраваньні — несьмяротны вяпрук Стральцова і той парсюк, якога забіваюць, і сьвяжуюць, і смаляць, і ядуць дзіўныя героі «Чужое бацькаўшчыны», людзі на пяску.
Невядомы, Вячаслаў Адамчык, Андрэй Вазьнясенскі, Рыгор Барадулін. Зь сямейнага архіву Адамчыкаў
...Гэтая прыгажосьць Адамчыкавай прозы пляцецца аўтарам, бадай, зь нічога — з рэчаў, вонкава непрыкметных, будзённых. Наогул, Адамчык у сваіх творах не шкадуе для рэчы ні ўвагі, ні павагі — па-першае, ведае, што гэта акупіцца, па-другое, сам, здаецца, бывае зачараваны той ці іншай рэччу, якая, можа, ні для сюжэту, ні для інтрыгі асаблівага значэньня і ня мае. З успамінаў Адама Глобуса пра бацьку, дзе толькі аўтар ведае, што там міт, а што — праўда (чытачу гэты сакрэт адкрываць нельга), вядома пра тое, што Вячаслаў Адамчык сапраўды меў павагу да добрых рэчаў, і ўвасаблялася яна ня толькі ў творчасьці. Узяць хаця б ягоную любоў да нажоў («культавая рэч»). Ці лепш гэта: «Калі тата нешта любіць больш за кнігі, дык гэта ручкі. Ён прывозіць іх адусюль... Ён любіць, каб ручка пісала тоненька і добра пускала атрамант. А першы раман „Чужая бацькаўшчына“ піша школьнай ручкаю, абмакваючы сталёвае пяро ў белую чарніліцу».
Вячаслаў Адамчык, у Каралішчавічах. Верасень 1975 г. З фондаў БДАМЛМ
І гэта таксама лучыць Адамчыка з найлепшымі майстрамі: захапленьне маўклівым рэчавым сьветам, які аўтару ўдаецца разгаварыць. І, вядома, тым, што на жаргоне людзей з матыкамі называюць прыродай. У гэтага пісьменьніка яе не назавеш адным словам. «Немагчыма пісаць пра сьвет вакол сябе, ня ведаючы, што за расьліны растуць у цябе пад нагамі» — гэта сказаў не Адамчык, але таксама адзін з тых аўтараў, якіх слова слухалася безь пярэчаньняў. Паводле Глобуса, неяк ягонаму бацьку давялося адказваць на пытаньне, чаму ён так часта ўжывае складаныя прыметнікі, напісаныя праз дэфіс: «рэдзенька-шары», «густа-ліловы». «Тата адказаў, што гэта з-за любові да батанікі ды, пэўна, перабольшанай увагі да розных даведнікаў і паказальнікаў расьлін, дзе колеры кветак падаюцца праз дэфіс»...
Вось жа, цікава, ці бачылі сучасныя празаікі каровін язык? А рэдзенька-шары ад шэрага адрозьнілі б? А грыбкі пад кастрыцай ад каструляў з грэчкай?...
Мой невялікі народ варты вялікай кнігі, казаў ён. З суладнае працы сталёвага пяра і белай чарніліцы атрымаўся адзін з самых незвычайных раманаў беларускай літаратуры. «Чужая бацькаўшчына» — настолькі дэталёвая рэканструкцыя перадваеннага жыцьця адной заходнебеларускай вёскі, што чытач мусіць увесь час пераключаць хуткасьці, каб
Здымак для часопіса "Бярозка", які збіраўся адзначаць 60-годдзе Васіля Быкава. 1984. Фота Алены Адамчык. Зь сямейнага архіву Адамчыкаў
заставацца на дарозе тэксту. «Алеся сядзела на другі рог гэтага тоўстага ясеневага стала, бокам да Імполя» — здавалася б, якая розьніца, дзе яна сядзела і на які рог, але ў такой замкнёнай прасторы кожнае перамяшчэньне — як падземны штуршок. На рэканструкцыю накладзены някідкі, але поўны ўнутранага драматызму сюжэт^; Алеся, адна з галоўных герояў «Чужой бацькаўшчыны» — пэрсанаж амаль шэксьпіраўскі, лэдзі Макбэт беларускай літаратуры. Веліч каханьня, асьлепленасьць каханьнем, эгаізм каханьня, зладзейства каханьня — усё гэта пра яе. Што ж, «кажуць, хто ў жыцьці спазнаў рай, той памрэ ў пекле», як напісаў Адамчык значна пазьней, у апавяданьні «Бронекамізэлька № 36».
«Чужая бацькаўшчына» поўная перагукаў і наогул усякага рэха, якое так лёгка становіцца ліхам, і ня толькі на паперы... Трэба пражыць гэтую кнігу, каб заўважыць, напрыклад, тое, што яна пачынаецца з брэху жоўтай з крываватымі лапамі сучачкі, што вітае чытача, а разам зь ім незнаёмцаў, прышлых малацьбітоў, аднаму зь якіх наканавана зрабіцца сумным лёсам гераіні — і што ў самым канцы Алесі, што прадзіраецца празь лес, яловыя лапы падаюцца сабачымі хвастамі.
Аляксей Каўка, Вячаслаў Адамчык і Адам Мальдзіс. 1980-я гг. З фондаў БДАМЛМ
Так, Бацькаўшчына, але — чужая. Адамчык ня толькі ўзброіў беларускую літаратуру яшчэ адным раманам, але і ўвёў новы панятак у гісторыю, панятак, такі блізкі і зразумелы ўсім паняволеным народам. Прыніжэньне і барацьба, гэтыя будні ўсіх санітарных кардонаў сьвету з выхадам раману Адамчыка атрымалі імя — ёмістае, трапнае і дакладнае. Цяпер мы ведаем, дзе жывем. «...безнадзейнасьць — зварот да праўдзівай незалежнасьці ня бачыцца і ў далёкім абсягу» — напісаў Адамчык незадоўга да сьмерці, праз дваццаць гадоў пасьля выхаду «Чужой бацькаўшчыны».
«Як помню сябе, помню бітву і калатэчу за зямлю. Помню плач маці, зьбялелага бацьку з нажом і дзядзькоў з каламі» — гэткі ўспамін ёсьць у «Крэсках з аўтабіяграфіі», своеасаблівай прадмове да ўсяго напісанага, якая звузіла прастору для інтэрпрэтацый настолькі, што іх аматару застаецца толькі вузкая шчыліна, сунуцца ў якую няёмка. У іншым біяграфічным тэксьце, «Вяртаючыся да перажытага», пісьменьнік насуперак няпісанаму закону паспрабаваў патлумачыць сваіх герояў, суаднесьці іх зь іхнымі правобразамі. «Міця Корсак з маіх раманаў — гэта ў нейкай долі я сам. Алеся... Напэўна ж, мая маці, што, выйшаўшы замуж за нялюбага, хацела задушыць сваё дзіця. І вось наперакор усяму — злосьці, адчаю, помсты, нялюбасьці — радзіўся я». Сярод аўтараў не прынята рабіць такія шчырыя прызнаньні. Парушаецца негалосная старажытная дамова з чытачом, магчыма, адна з самых старажытных дамоваў у сьвеце, якая існуе з таго моманту, як у ім узьнікла літаратура: ты чаруй, падманвай, а я паспрабую паверыць. А далей ужо — як атрымаецца. Залежыць ад градусу апантанасьці пісьмом і чытаньнем.
Ніна Глобус і Вячаслаў Адамчык. Менск, 1986. Фота Алены Адамчык. Зь сямейнага архіву Адамчыкаў
Гэтае слова, «апантанасьць», тут вельмі дарэчы^; апантанасьць — вось што аб’ядноўвае шмат якіх Адамчыкавых герояў, трымае іх і рухае імі. Яна розная — ад апантанасьці ведамі і нейкім наіўным хрысьціянствам Міці Корсака да страшнага Алесінага памарачэньня, ад апантанасьці Галаскока да вар’яцтва Лёніка Шашка, які «жыў толькі адным жаданьнем і прагай — застрэліць. Гэтую хваробу, гэты магнэз забіваць чалавека ён набыў яшчэ ў партызанскім атрадзе» (апавяданьне «Сьмерць на парозе»). І тым страшнейшая яна робіцца на фоне тых зманліва спакойных колераў, у якія фарбуе аўтар месца дзеяньня сваіх твораў. «Калі б я быў мастаком і меў шчыра-балючы талент Ван Гога, я нашу вёску, зямлю і людзей маляваў бы ня ў сіні, а ў шэра-жоўты колер — колер прывялага лета, сьпелага жыта і нашае нішчымнае пясчанае зямлі». Шэра-жоўты — вось што за колер зьяўляецца зь белай чарніліцы, у якую апускаецца сталёвае пяро... Тут цікава, што шэра-жоўтыя ў Адамчыка ня толькі зямля і вёска, але і людзі, што так арганічна зьліваюцца з краявідам — не заўжды адрозьніш. Дзе яшчэ так добра расьце апантанасьць, як не на дробным пяску вечных чалавечых жаданьняў? На якім немец садзіць капусту («качанэ як гэтыя чыгуны»), па якім ходзяць са сваёй бядой тутэйшыя людзі — «галадранцы і гультаі», як злосна кажа пра сваіх аднавяскоўцаў стары Корсак. Мае права.
Усе мае кнігі — няспраўджаны пошук у людзях... Было ў Вячаслава Адамчыка і такое прызнаньне. І далей пералік таго, што шукаў: каханьне, чалавечнасьць, узаемная павага, запрацаваны акраец хлеба. Але ж пошук — няспраўджаны, значыць — не знайшліся? Ня раз даводзілася чуць, як Вячаслава Адамчыка называюць ледзьве не галоўным мізантропам і пэсымістам у беларускай літаратуры. Быццам сапраўднага пісьменьніка можна гэтым абразіць. Быццам можна абвінаваціць шарую гадзіну ў тым, што яна — шарая.
У Варакомшчыне. На зваротным баку надпіс рукою В.Адамчыка: "Не знойдзеш не толькі слядоў, нават даўнейшай дарогі. Зарасла ружовай гваздзікай і белым крываўнікам, і нашым купчастым ялаўцом. Ліпень 1980 года” . Фота Міраслава Адамчыка. Зь сямейнага архіву Адамчыкаў.
