«Ноччу каб зямля раскрылася, хаваўся б і ў зямлю»

07 лістапад 2011, 13:06

Зьміцер Бартосік

Вясной 1943-га году фашысцкія карнікі спалілі разам з жыхарамі некалькі вёсак пад Ільлёй. Сярод іх і вёску Боркі. Да колішняй вёскі вядзе разьбітая лесавозамі каляіна.

Месцы, дзе калісьці стаялі хаты, угадваюцца па ледзь прыкметных узвышшах. У глыбіні, без павадыра і не заўважыш, хаваецца высокі абэліск з імёнамі тых, каго жыўцом спалілі на Радаўніцу 1943-га году.

Жыхар суседніх Чарвякоў, краязнаўца Аляксандар Раткевіч апантаны ідэяй большай мэмарыялізацыі Борак. Ён хоча, як мінімум, каб сюды праклалі нармальную дарогу і адрамантавалі струхлелую стэлу. А яшчэ Раткевіч хоча, каб праўда пра тую трагедыю дайшла ва ўсёй сваёй паўнаце.

— Хто ж спаліў Боркі?

— Немцы спалілі. А нацкаваў гэтых немцаў хто? Ну навошта было партызанам даганяць гэтых немцаў пад Любчай і рабаваць гэты абоз? Хай бы яны гэты абоз вярнулі, як у «Няўлоўных мсьціўцах». «Бабка Дар’я, на табе карову назад. Бандытаў ня бойся». Дык не. Яны забралі сабе. А як прыехалі фашысты паліць гэтых боркаўцаў, яны па кустах сядзелі. Радаўніцу гулялі тады. З-за гэтага абозу чатыры вёскі спалілі. І пятая, Чарвякі, павінна была згарэць. Тут гісторыя глыбока закапаная, і выкапаць яе наўрад ці хто дасьць нам. Але ўсё роўна хоць трошачкі павінна вылезьці вонкі, каб нашчадкі нас помнілі. Каб хоць трошкі было падобна да праўды, а не да казкі.

А праўда тут такая, што ніяк ня ўпісваецца ў кананічную карціну Вялікай Айчынай вайны. Вёсцы Чарвякі пашанцавала. Бо яе, у адрозьненьне ад Борак і Любчы, не спалілі. Хоць за Саветамі назва Чарвякі зьнікла з мапаў. Чарвякі перайменавалі ў Сакалоўку. Старыя да новай назвы так і не прызвычаіліся.

— Чарвякі былі. Назвалі прыдуркі Сакалоўкай. Ну навошта? Хай былі б Чарвякі.

Паліна Ігнацьеўна Валовік, маленькая жвавая бабулька, цудам засталася жывая. Яна ўратавала ад сьмерці і сябе, і ўсю сям’ю. Хацеў сказаць — ад партызан. Але язык не паварочваецца. Бо партызан, як кажа тлумачальны слоўнік, гэта ўдзельнік збройнай народнай барацьбы супраць іншаземных захопнікаў. Тыя, хто прыйшлі ў хату Валовікаў у 43-м годзе, пад гэтую фармулёўку не падпадаюць.

— Забілі партызаны маёй мамы родную сястру. Усю сям’ю выбілі. Яны прыйшлі, Сьцёпка быў лесьніком, прыйшлі Сьцёпку біць. Дык цётка папрасіла: «Дзеткі, забіце ўперад мяне, а тады ўжо сям’ю». Цётка зьлезла зь печы, перахрысьцілася. Як партызаны расказалі пасьля людзям. Перахрысьцілася, рукі склала — забіце мяне. Забілі цётку. А ў Сьцёпку пяць куль усадзілі. Закаціўся пад ложак, не маглі забіць. Такі здаровы быў. А тады ўжо сям’ю білі. Білі нявестку, у нявесткі дзеткі былі невялічкія. Яна папрасіла на рукі ўзяць. Калі ўзяла, дзецям у вочы стралялі.

А тады ўжо сям’ю білі. Білі нявестку, у нявесткі дзеткі былі невялічкія. Яна папрасіла на рукі ўзяць. Калі ўзяла, дзецям у вочы стралялі

— Дзецям у вочы?

— Так. А тады праз вуліцу жыла гэтай цётчынай нявесткі матка, пайшлі і гэных забілі. У іх быў сын у паліцыі. Можа, яны за гэта іх забілі. Ну добра. Калі вы падазравалі, што Сьцёпка нешта ад партызан у Ільлю немцам пераносіў, вы б яго забралі з хаты і забілі. А нашто сям’ю? Нашто сям’ю паклалі?

— Колькі чалавек забілі?

— Цётка — раз, Сашка — два, двое дзяцей — чатыры, Каця — пяць, Надзя — шэсьць.

— А да вас яны прыйшлі...

— Да нас прыйшлі — нехта ім навёў, што мама кляла партызан. Можа, яна і кляла. Сястру ж забілі і ўсю сямейку. Любая б кляла. Прыйшлі ўдвух. Адзін высокі такі, а другі — нізкі, таўсты. Але яны, пэўне, паздыхалі даўно. Помню, што мы кругом іх ходзім, а яны ўдвох стаяць. Адзін дастаў кінжал ці нож. І ён ужо будзе язык маме адразаць, што на іх брэша. А мы, дзеці, кругом іх хадзілі, на каленях поўзалі, у боты цалавалі, у рукі. Прасілі: «Дзядзечка, ня бі маму, ня бі». Тады кажа: «Ну, курва. Маеш шчасьце, што дзеці малыя і ўсе боты вылізалі». Ну, дык як сёньня сказаць, дзе людзі добрыя, а дзе благія?

Чаму беларускія сяляне больш наракаюць на партызан, чым на карнікаў? Думаю, прычын тут некалькі. Бо адна справа — чужаземны захопнік, у вайсковым мундзіры, зь незразумелай мовай. Які, па вызначэньні, не прыйшоў з дабром. Іншая справа — свой чалавек, які дэкляруе сябе тваім абаронцам. Але калі ад немцаў ведалі, чаго чакаць, то свае тварылі такое, чаго зусім не чакалася. Загінуць можна было самай жудаснай сьмерцю ад аднаго неасьцярожнага слова. Успамінае чарвяковец Уладзімір Барысевіч.

— Юшкевіча партызаны забілі.

— А за што яго?

— Кабанчыка ў яго забралі. А ён сказаў нешта на іх. Нешта збрахнуў са злосьці, можа. І як яго забілі? Гэтыя ж нашы партызаны! Прыйшлі ноччу — пакажы дарогу нам на Боркі. Ён выйшаў паказваць. Загналі яго. І праз вушы шомпалам мучылі, кінулі ў студню.

— Шомпалам у вушы?

— Праз вуха. Наскрозь. Білі малатком ці чым. А Кастуся забілі. «Бач, — кажа, — лазяць, як клапы са шчылін». Пачулі. Таксама завялі ў лес. Таксама чатыры дні шукалі. Дык яго тут, у бруха. Стрэлам.

— Што гэта былі за людзі? Звычайныя сяляне?

— Вясковыя людзі.

— А як іх звалі?

— Пятрусь Юшкевіч і Іванец Канстанцін.

— Вы ведаеце імёны тых, хто забіваў?

— Яны ж ноччу забівалі. Ніхто ня ведае.

Тры бабулі — Марыя Кучко, Яўгенія Вярбіцкая і Еўдакія Валовік — цешацца восеньскім сонейкам на чарвякоўскай вуліцы. Калі па Еўдакіі і Яўгеніі бачна, што бабулям за 80, то Марыі, румянай, мажнай, са звонкім голасам, дасі сама больш 65. Тым выразьней адчуваеш, наколькі ўсё было нядаўна.

— Паліць зьбіраліся. Абклалі ўжо саломай. Я плакала, прасіла — мама, закрый мне вочы. Каб я ня бачыла, як буду гарэць.

— Вас?

— Так. Мы ж малыя былі. Ішла блякада другая. 44-ты год. Тата пень адкінуў, і мы ў гразі сядзелі. У вадзе. Там ня толькі з нашай вёскі, там адусюль было людзей многа. Зганялі.

Паратунак прыйшоў ад немцаў. У лесе адседзецца не ўдалося. Пагналі ў вёску.

— Я раву, у яго ўпіраюся. Помню, ён даў шакалядку, немец. І паказвае — у мяне тры кіндэр. А як злавілі нас, сюды во сагналі. Многа каго, дзеда майго.

Завялі ў лес, да людзей задніцамі паадварочваліся. Кажуць: «Цікайце. А мы будзем страляць пух-пух уверх»

— А як вы ўратаваліся?

— Прыехаў нейкі немец з Ільлі. Там жа ў іх была камэндатура. І сказаў — гэтых людзей паліць ня трэба. Лепш расстраляць. І як людзі даліся ў гэтыя дзьверы — усё роўна гінуць, ці спаляць, ці расстраляюць. Дык ляцелі... Хто і дзяцей кідаў. Уцякайце, куды хочаце. Паўцякалі некаторыя. А мы, бабы зь дзецьмі, дзе ж палятуць? Засталіся ўсе. Завялі ў лес, да людзей задніцамі паадварочваліся. Кажуць: «Цікайце. А мы будзем страляць пух-пух уверх». Мы ішлі па лесе — і там чалавек забіты, і там чалавек забіты. Адусюль былі людзі. І нас тата празь некалькі дзён знайшоў.

Як вы думаеце, ці задаволеныя мае суразмоўніцы сёньняшнім днём? Зь ягонымі нестабільнымі стагнацыямі і дэвальвацыямі? Яшчэ як задаволеныя! Бо галоўнае ў сёньняшнім дні — ніхто ні днём, ні ноччу не пагрукае ў хату. Бо засталіся ў Чарвяках, як сказалі мне на разьвітаньне бабулі, адны ўдовы і дачнікі.