Сёньня спаўняецца 125 гадоў ад дня нараджэньня выбітнага дзеяча нацыянальна-вызвольнага руху і беларускай культуры Аляксандра Бурбіса. Гэта чалавек, які арганічна спалучыў у сваім жыцьці вялікую палітыку і тэатральнае мастацтва.
Бурбіс працаваў супрацоўнікам Наркамзему і намесьнікам Наркама замежных справаў БССР, быў адным з заснавальнікаў Беларускай Сацыялістычнай Грамады і першых у Беларусі прафсаюзаў. Разам з тым Аляксандар Бурбіс актыўна ўдзельнічаў у Першай беларускай трупе Ігната Буйніцкага і Беларускім музычна-драматычным гуртку, перакладаў для пастановак польскія, расейскія, украінскія п’есы, выконваў камэдыйныя і драматычныя ролі.
За арганізацыю страйкаў быў арыштаваны і падчас адбываньня зьняволеньня захварэў на сухоты, якія ўрэшце яго і “дабілі”.
Пра знакавую постаць для тагачаснай і сучаснай Беларусі ў інтэрвію Ігару Карнею расказвае гісторык, старшыня Беларускай сацыял-дэмакратычнай партыі (Грамада) Анатоль Сідарэвіч.
Карней: Спадар Сідарэвіч, ці можна лічыць БСДП (Грамада), якую Вы ўзначальваеце, у пэўным сэнсе спадкаемніцай БСГ, ля вытокаў якой стаяў Аляксандар Бурбіс?
Сідарэвіч: Мы, ствараючы партыю, адразу запісалі ў сваёй праграме, што яна зьяўляецца пераемніцай традыцыяў Беларускай Сацыялістычнай Грамады 1903-1918 гадоў. Калі мы зірнем у самую першую праграму БСГ, дык прачытаем, што мэта партыі — дасягненьне незалежнасьці Беларусі. І гэтая мэта была нязьменная. Так і ў нас першае, што было запісана, і за што мы выступілі, — гэта незалежнасьць Беларусі. У гэтым адрозьненьне нас ад усіх астатніх левых арганізацыяў, якія тады спрабавалі стварыць. І нават стварылі.
Карней: Сацыял-дэмакратыя пачатку ХХ стагодзьдзя і сёньняшняга ўзору —дзьве вялікія розьніцы?
Сідарэвіч: Вядома, розныя эпохі, розныя людзі, розныя мовы. Але я не сказаў бы, што розьніца вельмі істотная. Сацыял-дэмакраты, наогул беларускія сацыялісты пачатку ХХ стагодзьдзя пераўзыходзілі цяперашніх, па-першае, сваёй начытанасьцю, што да сацыялістычнай літаратуры, і, па-другое, сваёй ахвярнасьцю. Калі мы пачнём пералічваць гэтых пакутнікаў за ідэю сацыяльнай справядлівасьці і самавызначэньне Беларусі, то і Іван Луцкевіч, і Цётка, і той жа Бурбіс — яны ўсе не дажылі да сталага веку. Іх узялі сухоты, іншыя хваробы. Ну, і можа трэцяя асаблівасьць гэтых людзей у тым, што яны спалучалі ў сабе палітыкаў і культурных дзеячаў. Гэта, як правіла, былі людзі ўсебакова разьвітыя (я маю на ўвазе лідэраў перш за ўсё), а палітычную дзейнасьць яны спалучалі з культурніцкай, асьветніцкай дзейнасьцю; былі пэдагогамі, археолягамі, мастакамі, рэжысэрамі, акторамі. Урэшце рэшт яны разумелі: нацыятворчасьць заўсёды мае на ўвазе і культуратворчасьць. І палітычны ідэал беларускіх сацыялістаў ня мог перамагчы без культурна-асьветніцкай працы.
Карней: Той факт, што Аляксандар Бурбіс урэшце перайшоў на бок бальшавікоў, дагэтуль досыць неадназначна ўспрымаецца ў дэмакратычным асяродзьдзі...
Сідарэвіч: Бурбіс не адразу перайшоў на бок бальшавікоў, ён тады перайшоў, калі ўбачыў, што яны пачынаюць хоць нешта рабіць для Беларусі. То бок, убачыў, што ў кіраўніцтве Беларусі не адны мясьнікяны, калмановічы, кнорыны, але Чарвякоў, Ігнатоўскі, іншыя дзеячы. Але, перайшоўшы на бок бальшавікоў, Бурбіс так і ня стаў бальшавіком. Ён належыць да той бліскучай плеяды беларускіх палітычных дзеячаў, якую прынята называць нацыянал-камуністамі. Можна сказаць, што ў пэўным сэнсе Аляксандру Лаўрэнавічу Бурбісу пашанцавала, як і яго таварышу па партыі Сьцяпану Булату, якому Купала прысьвяціў свой знакаміты верш "Яны памерлі рана". Мы ведаем, які лёс напаткаў нацыянал-камуністаў Зьмітра Жылуновіча, Аляксандра Чарвякова, Язэпа Дылу ды іншых.
Карней: Што зь ідэяў Бурбіса можна было б узяць на ўзбраеньне сёньня?
Сідарэвіч: Калі працягваць тэму “бальшавікі і нацыянал-камуністы”, дык апошнія былі бліжэй да сацыял-дэмакратыі, а, па-сутнасьці, яны і выйшлі адтуль. Яшчэ раз паўтаруся: людзі былі надзвычай начытаныя. Калі бальшавікі любілі раньняга Маркса чытаць, Маркса эпохі камуністычнага маніфэсту, то беларускія сацыял-дэмакраты, нацыянал-камуністы чыталі позьняга Энгельса. А адна з галоўных ідэяў позьняга Энгельса ў тым, што без нацыянальнага вызваленьня немагчыма вызваленьне сацыяльнае. Інтэрнацыяналізм, пра які вельмі шмат гаварылі бальшавікі, магчымы толькі паміж раўнапраўнымі, гэта значыць, самастойнымі нацыямі. Таму гэты ідэал мы ня можам ня ўзяць. І гэта адрозьненьне беларускіх сацыял-дэмакратаў, зьяднаных у нашай партыі, ад іншых, якія называюць сябе сацыял-дэмакратамі ці левымі партыямі.
Карней: Бурбіс — яскравы прыклад сумяшчэньня вялікай палітыкі і тэатральнага мастацтва. Але наўрад ці ўнікальны, паколькі на пачатку мінулага стагодзьдзя публічна агучвалі грамадзянскую пазыцыю і паэты, і пісьменьнікі, і мастакі, і іншыя прадстаўнікі нацыянальнай культуры. На Вашу думку, градус палітызаванасьці творчай эліты тады быў вышэйшы, чым цяпер?
Сідарэвіч: Я б так катэгарычна, можа, і не казаў. Прыкладам, Купала не належаў ні да адной партыі. Некаторыя іншыя літаратары таксама фармальна не належалі ні да адной партыі. Але згаджуся, што быў моцны градус ня столькі палітызаванасьці, колькі грамадзянскасьці. Сёньня ж можна, ведаеце, у цяперашніх постмадэрністаў быць апалітычнымі і нават не грамадзянамі. Пісаць пра што заўгодна, але не пра чалавека. Іншы раз думаю, што яны проста чалавека ня ведаюць. Калі ў пісьменьніка глыбокае веданьне псыхалёгіі, сацыялёгіі чалавека, то ён творыць творы не на адзін і ні на два дні. А мода постмадэрнісцкая — ня быць грамадзянінам і ня быць палітыкам. Плённа гэта ці ня плённа? Ну, я ня бачу ў гэтай постмадэрнісцкай плыні выключных талентаў. Я мог бы выключныя таленты пералічыць на пальцах адной рукі. Але тут яшчэ адна рэч. Бальшавікі накармілі палітыкай творцаў. І дэманстраваная, афішаваная апалітычнасьць — гэта свайго роду запозьненая рэакцыя на бальшавіцкую палітызаванасьць. Бальшавікоў даўно няма, а яны ўсё падсьвядома змагаюцца з бальшавізмам.
Карней: Набліжаецца значная палітычная кампанія, але сярод прэтэндэнтаў у кандыдаты на прэзыдэнцкую пасаду толькі адзін творчы чалавек — паэт Уладзімер Някляеў. Гэта па-першае. Па-другое, чаму сацыял-дэмакраты ня так актыўна ў параўнаньні зь іншымі палітычнымі партыямі і рухамі змагаюцца за ўладу ў Беларусі? Магчыма, ідэі сёньня ня так і запатрабаваныя?
Сідарэвіч: Так здарылася, што наогул левыя сілы Беларусі ня маюць свайго кандыдата. Хоць, скажам, Юрый Глушакоў паводле перакананьняў левы чалавек. Але не пастараўся, каб яго падтрымалі ўсе левыя партыі. Што датычыць актыўнасьці, то я тут не згаджуся. Я мог бы назваць дзясяткі імёнаў сяброў партыі, якія актыўна працуюць. Праўда, не на аднаго прэтэндэнта, а на некалькіх дэмакратычных прэтэндэнтаў. І працуюць даволі плённа. Заклікаем, каб людзі бралі актыўны ўдзел у агітацыйнай кампаніі, у назіраньні. І перакананы, што Беларусь уступае 19 сьнежня ў новую паласу свайго разьвіцьця. Гэта ўжо несумненна. Хоць зь іншага боку афіцыёз псыхалягічна рыхтуе нас да чарговай галянтнай перамогі. У суботнім нумары "Звязды" можна было пабачыць таблічкі, паводле якіх Аляксандру Рыгоравічу ўжо сёньня забясьпечаная падтрымка 62 з гакам працэнтаў выбарцаў. Ну, і нештачка, там кшталту 0,3%, прыпадае на Ўладзімера Някляева. Вось гэта акурат і называецца падрыхтоўкай элегантнай перамогі.
Бурбіс працаваў супрацоўнікам Наркамзему і намесьнікам Наркама замежных справаў БССР, быў адным з заснавальнікаў Беларускай Сацыялістычнай Грамады і першых у Беларусі прафсаюзаў. Разам з тым Аляксандар Бурбіс актыўна ўдзельнічаў у Першай беларускай трупе Ігната Буйніцкага і Беларускім музычна-драматычным гуртку, перакладаў для пастановак польскія, расейскія, украінскія п’есы, выконваў камэдыйныя і драматычныя ролі.
За арганізацыю страйкаў быў арыштаваны і падчас адбываньня зьняволеньня захварэў на сухоты, якія ўрэшце яго і “дабілі”.
Пра знакавую постаць для тагачаснай і сучаснай Беларусі ў інтэрвію Ігару Карнею расказвае гісторык, старшыня Беларускай сацыял-дэмакратычнай партыі (Грамада) Анатоль Сідарэвіч.
Карней: Спадар Сідарэвіч, ці можна лічыць БСДП (Грамада), якую Вы ўзначальваеце, у пэўным сэнсе спадкаемніцай БСГ, ля вытокаў якой стаяў Аляксандар Бурбіс?
Карней: Сацыял-дэмакратыя пачатку ХХ стагодзьдзя і сёньняшняга ўзору —дзьве вялікія розьніцы?
Сідарэвіч: Вядома, розныя эпохі, розныя людзі, розныя мовы. Але я не сказаў бы, што розьніца вельмі істотная. Сацыял-дэмакраты, наогул беларускія сацыялісты пачатку ХХ стагодзьдзя пераўзыходзілі цяперашніх, па-першае, сваёй начытанасьцю, што да сацыялістычнай літаратуры, і, па-другое, сваёй ахвярнасьцю. Калі мы пачнём пералічваць гэтых пакутнікаў за ідэю сацыяльнай справядлівасьці і самавызначэньне Беларусі, то і Іван Луцкевіч, і Цётка, і той жа Бурбіс — яны ўсе не дажылі да сталага веку. Іх узялі сухоты, іншыя хваробы. Ну, і можа трэцяя асаблівасьць гэтых людзей у тым, што яны спалучалі ў сабе палітыкаў і культурных дзеячаў. Гэта, як правіла, былі людзі ўсебакова разьвітыя (я маю на ўвазе лідэраў перш за ўсё), а палітычную дзейнасьць яны спалучалі з культурніцкай, асьветніцкай дзейнасьцю; былі пэдагогамі, археолягамі, мастакамі, рэжысэрамі, акторамі. Урэшце рэшт яны разумелі: нацыятворчасьць заўсёды мае на ўвазе і культуратворчасьць. І палітычны ідэал беларускіх сацыялістаў ня мог перамагчы без культурна-асьветніцкай працы.
Карней: Той факт, што Аляксандар Бурбіс урэшце перайшоў на бок бальшавікоў, дагэтуль досыць неадназначна ўспрымаецца ў дэмакратычным асяродзьдзі...
Сідарэвіч: Бурбіс не адразу перайшоў на бок бальшавікоў, ён тады перайшоў, калі ўбачыў, што яны пачынаюць хоць нешта рабіць для Беларусі. То бок, убачыў, што ў кіраўніцтве Беларусі не адны мясьнікяны, калмановічы, кнорыны, але Чарвякоў, Ігнатоўскі, іншыя дзеячы. Але, перайшоўшы на бок бальшавікоў, Бурбіс так і ня стаў бальшавіком. Ён належыць да той бліскучай плеяды беларускіх палітычных дзеячаў, якую прынята называць нацыянал-камуністамі. Можна сказаць, што ў пэўным сэнсе Аляксандру Лаўрэнавічу Бурбісу пашанцавала, як і яго таварышу па партыі Сьцяпану Булату, якому Купала прысьвяціў свой знакаміты верш "Яны памерлі рана". Мы ведаем, які лёс напаткаў нацыянал-камуністаў Зьмітра Жылуновіча, Аляксандра Чарвякова, Язэпа Дылу ды іншых.
Карней: Што зь ідэяў Бурбіса можна было б узяць на ўзбраеньне сёньня?
Сідарэвіч: Калі працягваць тэму “бальшавікі і нацыянал-камуністы”, дык апошнія былі бліжэй да сацыял-дэмакратыі, а, па-сутнасьці, яны і выйшлі адтуль. Яшчэ раз паўтаруся: людзі былі надзвычай начытаныя. Калі бальшавікі любілі раньняга Маркса чытаць, Маркса эпохі камуністычнага маніфэсту, то беларускія сацыял-дэмакраты, нацыянал-камуністы чыталі позьняга Энгельса. А адна з галоўных ідэяў позьняга Энгельса ў тым, што без нацыянальнага вызваленьня немагчыма вызваленьне сацыяльнае. Інтэрнацыяналізм, пра які вельмі шмат гаварылі бальшавікі, магчымы толькі паміж раўнапраўнымі, гэта значыць, самастойнымі нацыямі. Таму гэты ідэал мы ня можам ня ўзяць. І гэта адрозьненьне беларускіх сацыял-дэмакратаў, зьяднаных у нашай партыі, ад іншых, якія называюць сябе сацыял-дэмакратамі ці левымі партыямі.
Карней: Бурбіс — яскравы прыклад сумяшчэньня вялікай палітыкі і тэатральнага мастацтва. Але наўрад ці ўнікальны, паколькі на пачатку мінулага стагодзьдзя публічна агучвалі грамадзянскую пазыцыю і паэты, і пісьменьнікі, і мастакі, і іншыя прадстаўнікі нацыянальнай культуры. На Вашу думку, градус палітызаванасьці творчай эліты тады быў вышэйшы, чым цяпер?
Сідарэвіч: Я б так катэгарычна, можа, і не казаў. Прыкладам, Купала не належаў ні да адной партыі. Некаторыя іншыя літаратары таксама фармальна не належалі ні да адной партыі. Але згаджуся, што быў моцны градус ня столькі палітызаванасьці, колькі грамадзянскасьці. Сёньня ж можна, ведаеце, у цяперашніх постмадэрністаў быць апалітычнымі і нават не грамадзянамі. Пісаць пра што заўгодна, але не пра чалавека. Іншы раз думаю, што яны проста чалавека ня ведаюць. Калі ў пісьменьніка глыбокае веданьне псыхалёгіі, сацыялёгіі чалавека, то ён творыць творы не на адзін і ні на два дні. А мода постмадэрнісцкая — ня быць грамадзянінам і ня быць палітыкам. Плённа гэта ці ня плённа? Ну, я ня бачу ў гэтай постмадэрнісцкай плыні выключных талентаў. Я мог бы выключныя таленты пералічыць на пальцах адной рукі. Але тут яшчэ адна рэч. Бальшавікі накармілі палітыкай творцаў. І дэманстраваная, афішаваная апалітычнасьць — гэта свайго роду запозьненая рэакцыя на бальшавіцкую палітызаванасьць. Бальшавікоў даўно няма, а яны ўсё падсьвядома змагаюцца з бальшавізмам.
Карней: Набліжаецца значная палітычная кампанія, але сярод прэтэндэнтаў у кандыдаты на прэзыдэнцкую пасаду толькі адзін творчы чалавек — паэт Уладзімер Някляеў. Гэта па-першае. Па-другое, чаму сацыял-дэмакраты ня так актыўна ў параўнаньні зь іншымі палітычнымі партыямі і рухамі змагаюцца за ўладу ў Беларусі? Магчыма, ідэі сёньня ня так і запатрабаваныя?
Сідарэвіч: Так здарылася, што наогул левыя сілы Беларусі ня маюць свайго кандыдата. Хоць, скажам, Юрый Глушакоў паводле перакананьняў левы чалавек. Але не пастараўся, каб яго падтрымалі ўсе левыя партыі. Што датычыць актыўнасьці, то я тут не згаджуся. Я мог бы назваць дзясяткі імёнаў сяброў партыі, якія актыўна працуюць. Праўда, не на аднаго прэтэндэнта, а на некалькіх дэмакратычных прэтэндэнтаў. І працуюць даволі плённа. Заклікаем, каб людзі бралі актыўны ўдзел у агітацыйнай кампаніі, у назіраньні. І перакананы, што Беларусь уступае 19 сьнежня ў новую паласу свайго разьвіцьця. Гэта ўжо несумненна. Хоць зь іншага боку афіцыёз псыхалягічна рыхтуе нас да чарговай галянтнай перамогі. У суботнім нумары "Звязды" можна было пабачыць таблічкі, паводле якіх Аляксандру Рыгоравічу ўжо сёньня забясьпечаная падтрымка 62 з гакам працэнтаў выбарцаў. Ну, і нештачка, там кшталту 0,3%, прыпадае на Ўладзімера Някляева. Вось гэта акурат і называецца падрыхтоўкай элегантнай перамогі.
