У Беларусі ў большасьці выпадкаў зручна казаць на трасянцы. Правільная расейская, як і правільная беларуская вылучаюць вас з натоўпу як госьця з Расеі або чалавека, для якога мова – пазыцыя. Вы высоўваецеся і тым самым сапраўды парушаеце заведзены грамадзкі парадак рэчаў. Цяпер усё залежыць ад таго, ці хопіць вам такту, каб ваша пазыцыя выклікала ў атачэньня сымпатыю, а не наадварот.
Нельга нікога прымушаць казаць так або гэтак, – скажуць вам у Беларусі на кожным кроку. Маючы на ўвазе: нельга прымушаць да нязручнасьці. І гэта справядліва.
Здаравенькі булы!
Жывучы ў Польшчы ці Нямеччыне, не гаварыць па-польску ці па-нямецку нязручна, таму беларусы, якія пасяляюцца там, хутка асвойваюць адпаведныя сродкі камунікацыі. Калі яны гэтага ня робяць, яны адчуваюць камунікацыйны дыскамфорт, які мае выразны этычны падтэкст (я ж да іх прыпёрся, а не яны да нас).
Хіба вам не даводзілася сустракаць студэнта-каліноўца, які па-беларуску ніколі двух словаў не зьвязаў, а цяпер вось вярнуўся з Быдгашчы і ўжо па-расейску гаворыць з польскім расьпевам? Правда-а-а?
Часам і ў Беларусі рускамоўны беларус адчувае сябе няёмка з-за мовы. Гэтак здараецца, калі ён трапляе ў беларускамоўнае асяродзьдзе й ня можа двума словамі падтрымаць размову па-беларуску. Ён перажывае этычны дыскамфорт і знаходзіць выйсьце зь яго альбо ў агрэсіі (что вы как нерусские?) альбо ў пакоры (вінавата апускае вочы) альбо ў выбачэньні (інтэлігентны чалавек), альбо ў спробах зараз жа хоць неяк з абрыўкаў ведаў зьляпіць хоць нейкія фразы абы не па-расейску (здаравенькі булы!).
Сяброўка майго беларускамоўнага знаёмца вось ужо год пры сустрэчы кажа мне: Здрастуйце! Усьміхаецца і хавае вочы. І няма каму падказаць ёй, што “Добры дзень!” гучыць так на дзясятку моваў і што, ня здрадзіўшы сваёй пупавіне, яна толькі дзякуючы гэтай замене пазбавіцца ад нязручнасьці.
Ёсьць, дарэчы, і такі спосаб дачыняцца ў мімаходнай размове – падбіраць словы, якія нібыта аднолькавыя: добры дзень, нармальна, бай... Вось і пагаварылі.
Усё добра, мама
Сёньня шмат кажуць, што дзецям няма адкуль набрацца навыкаў беларушчыны, бо ўсё спрэс рускамоўнае. Гэта й так, і ня так. Урэшце, кожны бачыць і чуе тое, што хоча пачуць і пабачыць. Вялікае мноства зьнешняй інфармацыі ў Беларусі падаецца па-беларуску. І ў СМІ гучыць беларуская мова, ня так шмат, як хацелася б, але гучыць. У школе пры ўсіх абмежаванасьцях ды прафанацыях таксама ня пройдзеш зусім ужо міма мовы. У кнігарні заўсёды набудзеш кнігу па-беларуску. Словам, пры ўсім жаданьні беларускую мову не праскочыш.
Але найлепей навыкі мовы закладаюцца ў сям’і.
Днямі ў забітым тралейбусе я міжволі слухаў, як за сьпінаю дзявочы галасок размаўляе праз тэлефон:
– Слушай, ну, как бы, позвони ему, Лукас его зовут, да, он, ну это, говорит по- английски, ну и скажи, короче, как бы, что я приеду, да, ну, плюс сорок восем тоже, да. Там еще, как бы, есть такой, ну Войтек, да, он это, ну белорусскоязычный, да. Или ему, или Лукасу скажи, как бы, короче...
Гэтае “ну” звычайна прамаўляецца, каб папіхнуць наступнае слова, якое чамусьці ня нядта хоча паказвацца на сьвет.
Так з роту дзяўчынкі адна за адной вылазілі жабы, а я думаў пра тое, што моўная нечыстаплотнасьць – на любой мове – ніяк ня менш брыдкая за нечыстаплотнасьць у целе, у вопратцы альбо паводзінах. Якая нармальная мамаша выпусьціць дачку на вуліцу нямытай-неўчасанай? У хлапцоў з гэтым прасьцей, але для дзяўчынкі дагледжанасьць – адзін зь першых крытэраў грамадзкай ацэнкі. І калі яна з усіх бакоў дагледжаная адкрывае рот, а адтуль – цэлы паток слоўнага сьмецьця – дык усе астатнія прывабнасьці перастаюць што-небудзь значыць.
Нібы ў працяг маіх думак за сьпінаю зноў зазваніў тэлефон, і я пачуў той самы дзявочы галасок:
– Прывітаньне, мама. Гэта мой новы нумар, мама. Я памяняла картку, і стары не працаваў, дык мусіла набыць новы. Дзякуй, мама. Даехала нармалёва. Добра, мама. Я табе затэлефаную...
Размаўляйце па-расейску
Мэтафара сама з рэальнасьці папрасілася ў мой тэкст. Ну, зразумела, мама гэтай дзяўчынкі, хутчэй за ўсё, з майго пакаленьня, і вельмі верагодна, што я яе нават ведаю. Але ні абяртацца да дзяўчынкі, ні заводзіць зь ёй размоваў я ня стаў. Усё, што я пачуў, было проста – нармальна. Можа быць, крыху экзатычна, але навошта акцэнтаваць на экзатычнасьці? А норма акцэнту не патрабуе.
Усё ж такі мудрыя сустракаюцца ў Беларусі бацькі. Яны выпускаюць у сьвет дзяцей з дадатковым запасам зручнасьці. І хто б з тых дзяцей ні вырас, недзе некалі ім проста лішні раз не давядзецца чырванець.
Найпрасьцей закласьці навык беларушчыны дома, у малых. Бо па-расейску – вы й заўважыць не пасьпееце – яны навучацца самі.
