Можна пражыць непрыкметнае жыцьцё, нічога асаблівага не зрабіць і неўзабаве зьнікнуць з памяці тых, хто цябе ведаў, але пасьля сыходу застацца неардынарнай асобай, выклікаць павагу і пасяляць веру ў іншых ці проста падымаць настрой.
“Малі Бога за нас”
Апынуўшыся дзесьці на незнаёмых могілках, я пачынаю шукаць помнікі з надпісамі па-беларуску. Трапляюцца яны ня часта, таму знаходка заўсёды выклікае станоўчыя эмоцыі. Ты ня ведаеш, хто там быў за чалавек, як жыў і што любіў, аднак ужо толькі мова помніка сьведчыць, што ты зь ім такі самы. Уражаньне нават большае, чым калі сустракаеш аднадумцу па-за могілкамі. Жывы чалавек можа зьмяніцца або зьнікнуць з твайго поля зроку, а гэты ня зьменіцца й ня зьнікне. Ён – твой рэальны набытак.
У адрозьненьне ад масавых помнікаў па-расейску, беларускія ня могуць выглядаць недарэчна, неэстэтычна альбо банальна. Верагодна, таму, што іх так мала. Расейскія – як афрыканскія грыбы на беларускай глебе. Ну і ўсеагульны стандарт эпітафіі ператварае іх у падабенства піянэрскай лінейкі, пазбаўляе глыбіні суперажываньня і роздуму пра зямлю, часткаю якой яны сталі.
Беларускія нязьменна ўражваюць, іх слова гучыць нібы ўпершыню:
“Сьпі зь мірам і малі Бога за нас”, або “Крыўдна, што так рана”, або “Даруй нам, матуля, і дзякуй табе”.
Складаньне эпітафіі па-расейску нагадвае перапалох падчас пахаваньня, калі людзі больш настрашаныя не раптоўнай сьмерцю блізкага, а тым, што ня так пакладуць, ня тыя вынесуць ці там люстэркі не завесяць. Банальнасьць надпісаў ідзе ад гэтай скаванасьці і боязі дапусьціць у эпітафіі нейкую вольнасьць – а насамрэч шчырасьць. У беларушчыне чалавек сам пачуваецца гаспадаром сваіх словаў. Яго не абавязвае ані ўсеагульны стандарт, ані быццам бы адпаведны моманту трагізм. Абавязвае толькі дотык да вечнасьці. А вечнасьць неабавязкова трагічная, яна можа быць усякай, нават сьмешнай. Кажуць, адзін паэт сам сабе прыдумаў эпітафію: “Ён кінуў піць, бо сьпіць”.
У адведкі
Беларускіх эпітафіяў, якія гучаць няшчыра і непаэтычна, я не сустракаў. Ды ўжо нават толькі імя й прозьвішча, напісаныя па-беларуску, робяць магічнае ўзьдзеяньне. Быццам увесь сьвет вакол цябе складзены з кардонных дэкарацыяў, з-за якіх раптам вызірнула сама праўда, і ты хуценька адводзіш вочы, ці то ад сораму, ці ад боязі ўбачыць сьвет без ілюзіяў, такім, які ён насамрэч. Такую рэакцыю на беларускія надпісы мне даводзілася бачыць ня раз.
Гарадзкія могілкі нагадваюць фабрыкі. Тут заўсёды кіпіць работа: капаюць, адпяваюць, прывозяць, прыходзяць, разьлічваюцца... Аднатыпныя помнікі не схіляюць да роздуму, а наганяюць беспрасьветную паныласьць. Гэта нядобра, бо могілкі мусяць пасяляць перакананьне ў нямарнасьці жыцьця. І нават у стандартным панылым асяродзьдзі гэтай “фабрыкі мёртвых” рэдкі помнік па-беларуску быццам бярэцца выправіць тваё ўражаньне, бо ты сустракаеш аднадумцу.
Аднак зусім па-іншаму пачуваесься далёка ад мэгаполісу, на малых вясковых могілках. Тут і настрой адпаведны і кожны помнік – не адзін з сотні тысяч, а сам па сабе. І эпітафія па-беларуску ў вёсцы выглядае не выключэньнем з правіла, а зусім гарманічна і пазытыўна.
Помнікі вядомых людзей на вясковых кладах – як шэдэўры. Якое дзіва было б сустрэць імя народнага паэта Максіма Танка на Ўсходніх могілках у Менску. Там ляжаць усе, каму “паложана”. Але воля паэта была – пахаваць на радзіме, у Новіках Мядзельскага раёну. Паэт, прызнаны тонкім эстэтыкам, ня здрадзіў сабе ў гэтым, не схацеў у намэнклятурны шэраг і лёг дома.
Калі выхадцы зь вёскі лягаюць у вёсцы (а гэта і дзеці іх могуць быць, і ўнукі, ды нават проста дачнікі пры гэтай вёсцы), лічыцца, што сваякам будзе цяжка даглядаць магілу. Але праблема ня ў гэтым. Для чаго патрэбны той догляд? Каб выказаць пашану да продка, засьведчыць памяць. Але выказваньне пашаны кілямэтрамі не вымяраецца. Ты можаш ехаць за трыста км – ня проста на магілу сваяка, а туды, дзе ён жыў, адкуль ён родам, дзе ягоныя (і твае) карані. Ну не для таго ж мы прыходзім на Радуніцу на клады, каб толькі павырываць бадылякі.
Тут жа наадварот – паездка да сваяка ці да народнага паэта – да аднадумцаў – становіцца падзеяй ужо твайго жыцьця. Ты сто разоў паўторыш дзецям, наколькі гэта важна. Глядзіш, і да цябе некалі завітаюць у адведкі.
“Малі Бога за нас”
Апынуўшыся дзесьці на незнаёмых могілках, я пачынаю шукаць помнікі з надпісамі па-беларуску. Трапляюцца яны ня часта, таму знаходка заўсёды выклікае станоўчыя эмоцыі. Ты ня ведаеш, хто там быў за чалавек, як жыў і што любіў, аднак ужо толькі мова помніка сьведчыць, што ты зь ім такі самы. Уражаньне нават большае, чым калі сустракаеш аднадумцу па-за могілкамі. Жывы чалавек можа зьмяніцца або зьнікнуць з твайго поля зроку, а гэты ня зьменіцца й ня зьнікне. Ён – твой рэальны набытак.
У адрозьненьне ад масавых помнікаў па-расейску, беларускія ня могуць выглядаць недарэчна, неэстэтычна альбо банальна. Верагодна, таму, што іх так мала. Расейскія – як афрыканскія грыбы на беларускай глебе. Ну і ўсеагульны стандарт эпітафіі ператварае іх у падабенства піянэрскай лінейкі, пазбаўляе глыбіні суперажываньня і роздуму пра зямлю, часткаю якой яны сталі.
“Сьпі зь мірам і малі Бога за нас”, або “Крыўдна, што так рана”, або “Даруй нам, матуля, і дзякуй табе”.
Складаньне эпітафіі па-расейску нагадвае перапалох падчас пахаваньня, калі людзі больш настрашаныя не раптоўнай сьмерцю блізкага, а тым, што ня так пакладуць, ня тыя вынесуць ці там люстэркі не завесяць. Банальнасьць надпісаў ідзе ад гэтай скаванасьці і боязі дапусьціць у эпітафіі нейкую вольнасьць – а насамрэч шчырасьць. У беларушчыне чалавек сам пачуваецца гаспадаром сваіх словаў. Яго не абавязвае ані ўсеагульны стандарт, ані быццам бы адпаведны моманту трагізм. Абавязвае толькі дотык да вечнасьці. А вечнасьць неабавязкова трагічная, яна можа быць усякай, нават сьмешнай. Кажуць, адзін паэт сам сабе прыдумаў эпітафію: “Ён кінуў піць, бо сьпіць”.
У адведкі
Беларускіх эпітафіяў, якія гучаць няшчыра і непаэтычна, я не сустракаў. Ды ўжо нават толькі імя й прозьвішча, напісаныя па-беларуску, робяць магічнае ўзьдзеяньне. Быццам увесь сьвет вакол цябе складзены з кардонных дэкарацыяў, з-за якіх раптам вызірнула сама праўда, і ты хуценька адводзіш вочы, ці то ад сораму, ці ад боязі ўбачыць сьвет без ілюзіяў, такім, які ён насамрэч. Такую рэакцыю на беларускія надпісы мне даводзілася бачыць ня раз.
Гарадзкія могілкі нагадваюць фабрыкі. Тут заўсёды кіпіць работа: капаюць, адпяваюць, прывозяць, прыходзяць, разьлічваюцца... Аднатыпныя помнікі не схіляюць да роздуму, а наганяюць беспрасьветную паныласьць. Гэта нядобра, бо могілкі мусяць пасяляць перакананьне ў нямарнасьці жыцьця. І нават у стандартным панылым асяродзьдзі гэтай “фабрыкі мёртвых” рэдкі помнік па-беларуску быццам бярэцца выправіць тваё ўражаньне, бо ты сустракаеш аднадумцу.
Помнікі вядомых людзей на вясковых кладах – як шэдэўры. Якое дзіва было б сустрэць імя народнага паэта Максіма Танка на Ўсходніх могілках у Менску. Там ляжаць усе, каму “паложана”. Але воля паэта была – пахаваць на радзіме, у Новіках Мядзельскага раёну. Паэт, прызнаны тонкім эстэтыкам, ня здрадзіў сабе ў гэтым, не схацеў у намэнклятурны шэраг і лёг дома.
Калі выхадцы зь вёскі лягаюць у вёсцы (а гэта і дзеці іх могуць быць, і ўнукі, ды нават проста дачнікі пры гэтай вёсцы), лічыцца, што сваякам будзе цяжка даглядаць магілу. Але праблема ня ў гэтым. Для чаго патрэбны той догляд? Каб выказаць пашану да продка, засьведчыць памяць. Але выказваньне пашаны кілямэтрамі не вымяраецца. Ты можаш ехаць за трыста км – ня проста на магілу сваяка, а туды, дзе ён жыў, адкуль ён родам, дзе ягоныя (і твае) карані. Ну не для таго ж мы прыходзім на Радуніцу на клады, каб толькі павырываць бадылякі.
Тут жа наадварот – паездка да сваяка ці да народнага паэта – да аднадумцаў – становіцца падзеяй ужо твайго жыцьця. Ты сто разоў паўторыш дзецям, наколькі гэта важна. Глядзіш, і да цябе некалі завітаюць у адведкі.
