Жыцьцё і сьмерць мітаў: Тутэйшыя

“Тутэйшы – саманазоў беларуса цягам 19 – пачатку 20 стагодзьдзя, зародкавы стан будучай беларускасьці.

Тутэйшы – будучы беларус, які страціў усьведамленьне сваёй этнічнай (родавай) прыналежнасьці і яшчэ не набыў нацыянальнай ідэнтычнасьці”.

***

Вячаслаў Ракіцкі: “Адкуль паўстаў саманазоў “тутэйшыя”?”

Алесь Анціпенка: “Гэта стан “паміж”. Гэта стан адсутнасьці нацыянальнай самаідэнтыфікацыі. Таму міт тутэйшасьці паўстае ў тыя часы, калі Беларусь страчвае сваю суб'ектнасьць і паступова робіцца часткай Расейскай імпэрыі. Беларус, альбо тутэйшы чалавек, знаходзіць сябе ў абсалютна чужой, новай культуры. Тутэйшы і ёсьць самавызначэньне. Гэтакім чынам будучы беларус адрозьнівае сябе і ад расейцаў, і ад палякаў. Ён таму і самавызначыўся, каб адрозьніць сябе ад усіх астатніх”.

Ракіцкі: “Кім быў сёньняшні беларус да таго, як ён назваў сябе тутэйшым?”

Анціпенка: “Да гэтага існаваў палітонім "ліцьвіны". У Вялікім Княстве Літоўскім сёньняшнія беларусы называлі сябе ліцьвінамі. Распад ВКЛ (спачатку ўсталяваньне канфэдэрацыі, а далей і страта аўтаноміі, якую мела ВКЛ у складзе Рэчы Паспалітай) прывяло да разбурэньня і палітоніму "ліцьвіны". Частка беларускай эліты эмігравала ў польскую культуру, а частка -- у расейскую. А тыя простыя людзі, якія засталіся на зямлі, людзі ў сялянскім стане, і пачалі называць сябе тутэйшымі”.

Ракіцкі: “А калі саманазоў “тутэйшыя” набывае міталягічнае значэньне?”

Анціпенка: “Гэта зьвязана з паўставаньнем нацыянальнага праекту, калі сапраўды пачынаюць сутыкацца новыя магчымасьці для чалавека самідэнтыфікавацца як беларус з тутэйшасьцю. Добрай ілюстрацыяй, як гэта адбывалася, ёсьць п'еса Янкі Купалы "Тутэйшыя". З аднаго боку -- Мікіта Зносак як тыповы тутэйшы чалавек, з другога -- Янка Здольнік, які пачынае ідэнтыфікаваць сябе як беларус і адкрывае магчымасьць гэтай ідэнтыфікацыі".

Ракіцкі: "Янка Купала міт пра тутэйшых палітызаваў. А як бы вы, філёзаф Алесь Анціпенка, скрозь гістарычную пэрспэктыву вызначылі зьмест гэтага міту пра тутэйшых? Хто ён, тутэйшы?"

Анціпенка: "Тутэйшы -- будучы беларус. Але самае важнае ў гэтым міце тое, што праз тутэйшасьць беларус набывае мажлівасьць выжыць. Гэта -- спосаб выжываньня беларуса. Зноў жа, узгадайма п'есу Янкі Купалы. Прыходзіць чарговы заваёўнік, калянізатар і пытаецца ў мясцовага чалавека: хто ты? І беларус адразу ж адказвае: я -- тутэйшы. Тым самым ён кажа: я -- частка гэтага ляндшафту, я -- накшталт прыроднай зьявы: проста расту тут, як трава, альбо ляжу тут, як камень. І што вы ад мяне хочаце? Я ня маю ніякай ідэнтычнасьці. Мяне няма. Самавызначэньне тутэйшасьці -- гэта свайго роду адказ чарговаму заваёўніку, што мяне няма. Гэта -- з аднаго боку. А з другога -- гэта спосаб самазахаваньня. Для беларуса быць тутэйшым у 19 стагодзьдзі азначала захаваць самога сябе і ў фізычным сэнсе, і ў сэнсе працягу этнічнага жыцьця".

Ракіцкі: "Вы хочаце сказаць, што беларусы захавалі сябе дзякуючы нацыянальнай нявызначанасьці?"

Анціпенка: "Так. І, між іншым, гэтую лінію часам можна прасачыць аж да сёньняшняга дня. Напрыклад, калі Валянцін Акудовіч піша, што для беларусаў беларуская мова ёсьць знак бяды, гэта якраз і азначае, што любая вызначанасьць у беларускай гісторыі заўсёды заканчвалася вельмі драматычна, а то і трагічна. У тым ліку я маю на ўвазе і гэтак званую справу нацдэмаў, калі носьбіты беларускай нацыянальнай ідэі ў 1930-я гады былі практычна ўсе зьнішчаныя. Мы ведаем і пра тое, што некалькі гадоў таму размаўляць на беларускай мове на менскіх вуліцах было небясьпечна. Вас магла затрымаць міліцыя, запытацца пра вашы дакумэнты і вызначаць, хто вы такі? Так што быць вызначаным на нашай тэрыторыі, беларускай зямлі ў 19-м і нават у 20 стагодзьдзі было не заўсёды бясьпечна".

Ракіцкі: "Чаму?"

Анціпенка: “Таму што гэта азначае, што нехта іншы на гэтай зямлі прэтэндуе на гэту зямлю. Але ў гэтай зямлі ёсьць гаспадар, аўтахтонны жыхар, гэта значыць чалавек, які на гэтай зямлі нарадзіўся. Усе астатнія папросту прыйдышы. Гэта -- альбо захопнікі, альбо дзеці й унукі захопнікаў. Альбо гэта ўлада, якая ня ёсьць уладай гэтага народу”.

Ракіцкі: “Чаму беларусы аж да канца 19 стагодзьдзя ня мелі нацыянальнага вызначэньня? Чаму цэлае стагодзьдзе яны амаль усе называлі сябе тутэйшымі?”

Анціпенка: “Гэта таксама можна патлумачыць тым, што ўсё ж беларускі нацыянальны праект -- гэта праект пазьнейшы, параўнальна з польскім нацыянальным праектам і імпэрскім расейскім. Фактычна бацькам беларускага нацыяналізму пры канцы 19 стагодзьдзя быў Францішак Багушэвіч. Ён, між іншым, якраз таксама казаў пра тутэйшасьць, але ўжо ў іншай якасьці. Прыкладам, калі ён казаў, што наша зямля там, дзе гучыць беларуская мова, то ён да гэтай тутэйшасьці (зямля, месца) яшчэ дадаваў такі важны чыньнік, як мова. Тутэйшасьць і мова -- гэта першыя падваліны беларускага нацыяналізму, альбо нацыянальнага беларускага праекту".

Ракіцкі: “Значыць, на тутэйшасьці паўстаў беларускі нацыянальны праект?”

Анціпенка: “Гэта так. Тутэйшасьць як адна з падвалінаў. На той час ужо не існавала высокай беларускай культуры. Высокая беларуская культура была культурай альбо расейскай, альбо польскай. Гэта значыць, высокая культура была культурай калянізацыйнай. Менавіта брак гэтай высокай культуры акурат і быў адной з прычынаў, чаму тутэйшасьць і беларуская мова сталіся асноўнымі чыньнікамі беларускага самавызначэньня пры канцы 19 стагодзьдзя".

Ракіцкі: “Мы можам сказаць, што канец 19-га стагодзьдзя – пачатак 20-га --- гэта час, калі чалавек на этнічнай беларускай прасторы пачаў губляць тутэйшасьць”. Што канкрэтна разам з тутэйшасьцю гублялі беларусы, і што знаходзілі?”

Анціпенка: “Вядома, нацыянальны праект -- гэта праект мадэрнізацыйны. Безумоўна, паўставаньне беларусаў як нацыі адкрывала новыя пэрспэктывы. Зусім жа не выпадкова наш паэт пісаў пра неабходнасьць беларусам заняць свой пачэсны пасаг між народамі, бо нацыянальны праект -- гэта праект набыцьця палітычнай суб'ектнасьці. Гэта -- праект, калі ты робісься акторам на эўрапейскай палітычнай сцэне. І калі Купала піша пра пачэсны пасад, дык ён піша пра тое, што беларусы могуць стаць адной з тых нацыяў, што ўтвараюць сучасную Эўропу".

Ракіцкі: "Дык чаму беларусы не хацелі займаць гэты пачэсны пасад сярод народаў?"

Анціпенка: "Менавіта з пачуцьця небясьпекі. Таму што якраз быць вызначаным, гэта -- прыняць выклікі. Гэта -- быць свабодным. На чым палягае праект фармаваньня сучасных нацыяў? На тым, што нацыя дэкляруе сваё права быць роўнай і свабоднай. А любая свабода і любая вызначанасьць -- гэта гатовасьць прыняць выклікі. Гэта – адказнасьць. І гэта не заўсёды адбываецца без стратаў. За нацыянальную свабоду звычайна прыходзіцца плаціць вялікімі ахвярамі".

Ракіцкі: “Беларусы – безадказная нацыя?”

Анціпенка: "Не. Беларусы папросту маюць дастатковы траўматычны гістарычны досьвед калянізацыі, досьвед акупацыі. І гэты досьвед, які паставіў беларусаў у сытуацыю "паміж", сытуацыю мінімалісцкую, сытуацыю выжываньня, якраз і засьцерагае іх ад якіх-небудзь радыкальных дзеяньняў ці рухаў. Мы ведаем, што тутэйшы беларус -- гэта чалавек не радыкальны. Гэта чалавек, які хутчэй схільны да цывілізацыйна-эвалюцыйнага шляху разьвіцьця, але зусім не да нейкіх рэвалюцыйных забурэньняў. Гэта -- досьвед нашай мінуўшчыны. Гэта -- досьвед нашай тутэйшасьці, які прамаўляе нават часам сёньня".

Ракіцкі: “Якія яшчэ, з вашага гледзішча, існуюць міталягемы, блізкія паводле сэнсу тутэйшасьці беларусаў?”

Анціпенка: “Перадусім гэта – партызан. Партызан -- чалавек, які маскуецца, які таксама хоча стварыць уражаньне, што яго няма. У гэтым “няма” і ёсьць перавага партызана, як і тутэйшага, бо гэтае “няма” дае яму мажлівасьць зьнянацку ўдарыць па ворагу, тады, калі той не чакае. Яшчэ адна літаратурная мэтафара – “босыя на вогнішчы”. Яна ўвасабляе тую сацыяльную бяду, у якую трапляе тутэйшы, калі ён застаецца ні з чым. Ён ня мае ні сваёй дзяржавы, ні сваёй краіны. У яго ўсё забралі захопнікі”.

Ракіцкі: “А “людзі на балоце”?”

Анціпенка: "Гэта таксама міталягема, і яна блізкая міталягеме “тутэйшыя”. Тутэйшы вырастае зь зямлі, каб потым стацца беларусам, як дрэва. Вось і “людзі на балоце” -- гэта людзі, якія здольныя жыць на балоце, калі яно роднае. Гэта -- людзі, якія здольныя жыць на сваёй зямлі, нават тады, калі яны знаходзяцца ў самых неспрыяльных сацыяльных, палітычных і таксама прыродных умовах. Гэта і ёсьць беларус. Ён укарэнены ў зямлю. Ён -- тутэйшы. І гэта ёсьць галоўнае вызначэньне тутэйшасьці – укарэненасьць”.

Ракіцкі: “Чаму назоў “тутэйшы” і адпаведна міт пра беларуса як тутэйшага жыве аж да сёньня, нягледзячы на ўжытак і афіцыйна, і на побытавым узроўні нацыянальнага вызначэньня “беларус”? І самі людзі ўжо называюць сябе беларусамі...”

Анціпенка: "Наш нацыянальны праект яшчэ ня спраўдзіўся. Беларусы яшчэ ў працэсе фармаваньня сваёй нацыянальнай сьвядомасьці. Калі часам кажам, што мы яшчэ не дайшлі да той Беларусі, дык за гэтым выразам стаіць толькі адно -- мы нацыя, ідэнтычнасьць якой яшчэ актыўна фармуецца”.

Ракіцкі: “На падставе таго, што вы сказалі, у мяне нараджаецца думка, што міт пра тутэйшых перадусім жыве ў асяродзьдзі інтэлектуалаў. Гэта так?”

Анціпенка: “У пэўнай ступені так. Таму што гэта зручнае паняцьце, якое дае магчымасьць зразумець, дзе мы знаходзімся, на якой стадыі нашага нацыянальнага жыцьця знаходзіцца фармаваньне нашай нацыянальнай сьвядомасьці. Наколькі далёка мы адышлі ад той тутэйшасьці, ці яна ўсё-такі зьяўляецца рэцыдывам, які нагадвае нам, што мы ўрэшце мусім вызначыцца як нацыя, хто мы, з кім і куды ідзем, які наш выбар -- на Захад, на Ўсход, ці застаемся тут? Тутэйшасьць заўсёды нагадвае нам, што мы яшчэ не зрабілі да канца выбару".

Ракіцкі: “Як доўга будзе існаваць гэты міт? А мо і ня варта, каб ён паміраў?”

Анціпенка: “Калі міты паміраюць, гэта не заўсёды балюча. А памрэ гэты міт тады, калі мы станем нармальнай сучаснай нацыяй у складзе аб’яднанай Эўропы”.