Дэпартамэнт кінематаграфіі пры Міністэрстве культуры Беларусі забараніў распаўсюд на тэрыторыі краіны тэлеспэктаклю «Тутэйшыя», зьнятага ў Польшчы паводле аднайменнай трагікамэдыі Янкі Купалы. Аб прычынах такога рашэньня ўладаў, а таксама пра канфлікты здымачнай групы з польскім бокам падчас працы над спэктаклем мы гутарым з рэжысэрам спэктаклю Валерыем Мазынскім.
Міхась Скобла: «Спадар Валеры, над гэтым творам Янкі Купалы, няйначай, вісіць нейкі заклён. „Тутэйшых“ за ўвесь час іх існаваньня забаранілі, здаецца, ужо ў шосты раз. Упершыню — у 1926 годзе, у пастаноўцы Першага Беларускага дзяржаўнага тэатру; затым — у 1927-м, у трэцім томе Збору твораў народнага паэта; затым двойчы п’еса забаранялася ў пачатку 80-х гадоў: у пастаноўцы Магілёўскага драмтэатру і ў зборніку „Спадчына“, які так і ня выйшаў. Далей — ужо ў наш час у Купалаўскім тэатры, і нарэшце — як тэлефільм. А гэтым разам за што?»
Валеры Мазынскі: «Абвінавачваюць нас з Купалам у шавінізме. У адказе, які мы атрымалі з Дэпартамэнту кінематаграфіі, вельмі складаная фармулёўка. Начальнік Упраўленьня рэгістрацыі і клясыфікацыі кінавідэапрадукцыі спадар Курловіч піша: „У фільме скрыўляецца сэнс і мастацкая скіраванасьць твору народнага паэта Беларусі Янкі Купалы, што стварае ў гледача няправільнае ўяўленьне пра творчасьць клясыка беларускай літаратуры, закранае яго годнасьць. У фінальнай частцы фільму маюць месца праявы шавінізму і нацыянальнай выключнасьці, што недапушчальна“.
Мяне ў гэтым адказе больш за ўсё ўражвае тое, што гэта напісана не ў Маскве, а тут, і ня нейкімі расейскімі чыноўнікамі, а нашымі. Чалавек, які гэта напісаў, перш за ўсё падумаў не пра тых беларусаў, якіх я расстраляў у двары (маю на ўвазе фінал фільму). Ён не палічыў патрэбным іх пашкадаваць, ён абвінаваціў мяне ў тым, што я гэтак паказаў палітыку бальшавікоў. Падобнае, маўляў, недапушчальна. Бальшавікі, аказваецца, ня могуць страляць беларусаў. Для мяне гэта парадокс. Нас ужо ніхто не прымушае выкрываць ворагаў, мы самі сябе гатовыя дзяўбсьці, самі сябе вінаваціць у шавінізме. Вось гэта для мяне, прызнаюся, адкрыцьцё.
Дарэчы, вы забыліся яшчэ пра адну забарону „Тутэйшых“. Быў зьняты яшчэ адзін мастацкі фільм, які адразу ж лёг на паліцу, яго ўвогуле ніхто ня бачыў. І я таксама яго ня бачыў, а толькі чуў легенду пра яго. Фільм той нібыта зьняў Мікола Пінігін. Мне ў Польшчы пра гэта расказалі, там яго бачылі».
Скобла: «Мастацкі фільм „Тутэйшыя“ ў пачатку 90-х гадоў зьняў рэжысэр Панамароў. Хіба гэты твор маецца на ўвазе?..»
Мазынскі: «Панамароў? Ну, значыць, фільм Панамарова забаронены. Гэта таксама ўжо гісторыя».
Скобла: «Днямі я яшчэ раз праглядзеў вашых „Тутэйшых“ і так і ня ўбачыў, дзе там той „шавінізм“. А вы не спрабавалі высьветліць, што канкрэтна меў на ўвазе Дэпартамэнт кінематаграфіі пад сваімі абвінавачваньнямі?»
Мазынскі: «Я нават і ня буду спрабаваць даведацца, што там яны мелі на ўвазе. Для мяне і так усё ясна, як Божы дзень. Нават маленькую праяву нацыянальнай годнасьці беларускія ўлады хочуць прыдушыць, прыбіць аглобляй. Самі, без указаньняў з Масквы ці аднекуль яшчэ. Я ня думаю, што ў тым дэпартамэнце сядзяць „маскалі“ (як называў іх Купала), наежджыя чыны з Расеі. Там сядзяць свае дамарошчаныя забароншчыкі, якія гатовыя самі ў сябе адгрызьці хвост. І пасьля гэтага яны хочуць, каб „квітнела Беларусь“, як панапісвана паўсюль на плякатах».
Скобла: «Звычайна, сцэнічны ці кінематаграфічны твор мае адхіленьні ад першапачатковага твору, па якім напісаны сцэнар. А ці ёсьць у вашым фільме значныя адыходы ад тэксту Янкі Купалы?»
Мазынскі: «У мяне няма аніводнай фразы, прыдуманай ад сябе. Ніводнай! Іншая справа, што ня ўвесь тэкст Купалы ўвайшоў у фільм. І гэта зразумела: Купала напісаў п’есу ў чатырох дзеях. І калі толькі прачытаць увесь тэкст, то гэта зойме каля дзьвюх гадзінаў. А працягласьць фільму — гадзіна дваццаць пяць хвілінаў. Таму давялося скарачаць тэкст. Зразумела, што ў гэтым скарачэньні таксама выявіліся некаторыя пазыцыі мае, як рэжысэра. Напрыклад, на сёньняшні дзень я абсалютна ня згодны з тым Янкам Здольнікам, які ёсьць у Купалы. Сёньня мне такі Здольнік не патрэбен. Мне патрэбен герой, хоць у нейкай ступені разумны, інтэлектуальны чалавек. Таму я скараціў увесь дробны, побытавы тэкст, які ў п’есе прагаворвае Здольнік. Шчыра прызнаюся, мне было лягчэй разважаць пра гэты пэрсанаж, маючы на ўвазе асобу Зянона Пазьняка... Гэты лёс палітыка, які мусіць сутыкацца штодзённа з нашай „тутэйшасьцю“, з гэтай дэбільнасьцю ў разуменьні саміх сябе, у адносінах да саміх сябе... І прыйсьці да пэўнага адчаю. Па сцэнічных законах герой надоўга ня можа пакідаць месца дзеі. У Купалы Янка Здольнік зьяжджае некуды на вёску».
Скобла: «Як Пазьняк за мяжу?»
Мазынскі: «Так, як Пазьняк за мяжу. І мне вельмі шкада, што ў нас катастрафічна не хапала часу спэцыяльна напісаць сцэнар для гэтага фільму. Таму атрымаўся ўсё ж фільм-спэктакль. Мы яго зьнялі, не паверыце, усяго за восем сутак! Здымалі па начах, бяз дубляў, літаральна з колаў. І знакі гэтай пасьпешнасьці, вядома ж, засталіся ў фільме».
Скобла: «Янка Купала ў фінале сваёй п’есы пакідае месца для дадумваньня — у яго няма эфэктнай кропкі. Бальшавікі проста арыштоўваюць Мікіту Зноска і зводзяць з хаты. І ў вас, і ў пастаноўцы Пінігіна — у фінале галоўны герой гіне. Чаму вы робіце Зноска ахвярай бальшавіцкага тэрору? Ён —фэнамэнальны прыстасаванец, ён жа мог прыстасавацца і да бальшавікоў?»
Мазынскі: «Як творца, я не магу сабе дазволіць, каб майго героя, нават такога, як Зносак, можна была растаптаць і расьцерці дарэшты. Я пакідаю надзею, гэта маё права. Калі Купала іх усіх арыштоўвае і заводзіць у пастарунак, то мне на сёньняшні дзень гэтага мала, я павінен даць працяг. Прынцыпова мне не хацелася ўздымаць у фільме бела-чырвона-белы сьцяг. Сьцяг у мяне там мільгае ў акне, як нейкая ануча, глядач нават не пасьпявае разгледзець, белы ён там ці чырвоны. Увогуле, са сьцягамі ў фільме ў мяне свае адносіны. Бо мне надакучыў наш глядач, які прыходзіць у Купалаўскі тэатар на „Тутэйшых“ ужо пятнаццаць гадоў...»
Скобла: «Ужо не прыходзіць».
Мазынскі: «Так, не прыходзіць. Але многа гадоў прыходзіў, як на дэманстрацыю, чакаючы фіналу, чакаючы ўзьняцьця сьцягу, каб атрымаць нейкае ачышчэньне. Ён ужо не хадзіў на вуліцу, не змагаўся, а ў тэатры знайшоў сабе такую зручную сатысфакцыю. Мяне гэта раздражняла. І таму ў мяне такі фінал у фільме. Я не даю людзям надзеі, я не падымаю сьцяг, я сваіх герояў проста расстрэльваю. Гэтых „тутэйшых“, гэтых сваіх людзей, якіх я страшэнна люблю. Але за тое, што яны так адносяцца да саміх сябе, я іх „прыгаворваю“ да такога трагічнага фіналу. Урэшце рэшт, я нічога не прыдумваю. Падобнае было ў жыцьці, паўсюль у нашай гісторыі было такое. Нашыя папярэднікі пастаянна гінулі, гінулі і гінулі. Прычым, гінулі самыя лепшыя, самыя разумныя, самыя адукаваныя, гінула эліта».
Скобла: «Я заўважыў, што ў вас Мікіта Зносак на апошніх хвілінах выяўляе здольнасьць да пратэсту. Так, ён прамаўляе тэкст Купалы, але якім тонам! Ён літаральна патрабуе ў бальшавіцкага камісара „чэк на арышт“! Вы сьвядома далі такую ўстаноўку актору Паўлу Харланчуку?»
Мазынскі: «Абсалютна сьвядома. Таму што я пакідаю за чалавекам права на абарону ўласнага жыцьця. Калі чалавека доўга дзябуць у адно месца, ён проста паталягічна выкідвае зь сябе энэргію супраціву. І гэта натуральна. Але гэта і страшна, бо гэта бунт галоднага, бунт заціснутага ў кут».
Скобла: «Вы здымалі „Тутэйшых“ у Польшчы. А ў адным з эпізодаў фільму Мікіта Зносак крычыць бальшавікам: „Я разам з вамі пайду здабываць Варшаву!“ Ды і Заходні вучоны (паляк) у вас, як і ў Купалы, выглядае карыкатурна. Ці не было ў вас на гэтай глебе непаразуменьняў з польскім бокам?»
Мазынскі: «З польскім бокам усялякае было. Але факт застаецца фактам: я здымаў на польскія грошы, на польскай тэрыторыі фільм, у якім ёсьць неадназначныя адносіны да польскасьці. І я заўважыў, што і ў сёньняшняй Польшчы ёсьць людзі, якія глядяць на Беларусь „па-крэсоваму“. Прызнаюся, у мяне ледзь ня ўзьнік канфлікт на гэтай глебе — у самім фільме. У Янкі Купалы, як вы памятаеце, палякаў няма, яны прыходзяць і сыходзяць у антракце, паміж дзеямі. А ў мяне палякі прысутнічаюць, паказаны захоп імі Менску. Ёсьць эпізод, дзе польскія жаўнеры стукаюць у дзьверы, зрываюць бальшавіцкі плякат са сьцяны. Я хацеў яшчэ больш жорстка паказаць палякаў, але моцнае супраціўленьне было з боку „тамтэйшай тутэйшасьці“. Напрыклад, я хацеў у захопленым палякамі Менску падаць у іранічнай форме сьпяваньне „Сто лят“. Дайшло нават да моцнага канфлікту...
Так што, як пісаў Якуб Колас, „з двух бакоў айцы дубінай заганялі нас у рай“. Але, і гэта істотна, на сёньняшні дзень Польшча — дэмакратычная краіна, там усяго намешана, у тым ліку і „крэсовасьць“ адкрыта выяўляецца. Але факт застаецца фактам: я здымаў беларускі фільм па творы беларускага клясыка на польскай тэрыторыі і за польскія грошы. І зьняў яго».
Скобла: «Забарона вашых „Тутэйшых“, на жаль, не адзінкавы выпадак. Вы згадалі фільм Панамарова, памятаецца і аналягічная сытуацыя зь фільмам Уладзімера Кудзіненкі і Аляксандра Качана „Акупацыя“. Дарэчы, гэты фільм нядаўна быў адзначаны галоўным прызам на Львоўскім фэстывалі. Дык можа, і забарона „Тутэйшых“ уладамі паспрыяе іх хутчэйшаму прызнаньню гледачамі, як вы лічыце?»
Мазынскі: «Так заўсёды бывае: любыя забароны распальваюць цікавасьць. Што ж, дай Бог, каб як мага больш людзей паглядзела „Тутэйшых“. На жаль, у нас вельмі абмежаваная колькасьць людзей глядзіць Белсат, хоць ужо з двух спадарожнікаў ідзе сыгнал. Што ж, будзем чакаць на рэакцыю гледачоў».
Скобла: «Дэпартамэнт кінематаграфіі забараніў распаўсюд „Тутэйшых“. Але пры сёньняшніх тэхналёгіях, калі на любым кампутары можна зрабіць копію, няма аніякіх праблемаў з тыражаваньнем. Іншая справа — узьнікне праблема з аўтарскім правам. Як вы, як адзін са стваральнікаў фільму, паставіцеся да ягонага магчымага пірацкага распаўсюду?»
Мазынскі: «Аўтарскае права належыць ня мне, а Белсату. Фільм здымаўся на сродкі гэтага тэлеканалу і цяпер зьяўляецца ягонай уласнасьцю. Я нават падпісаў пэўную дамову на гэты конт. Гэта што да юрыдычных правоў. Зразумела, за мной, як за рэжысэрам, застаецца нейкае маральнае права на „Тутэйшых“. А як я пастаўлюся да нелегальнага распаўсюду... Ведаеце, сёньня і не такія зубры кінематографу, як Мазынскі, церпяць ад гэтага і нічога ня могуць зрабіць з пірацкімі копіямі сваіх фільмаў. Так і з „Тутэйшымі“. Птушачка вылецела, і яна ўжо недзе там, у атмасфэры, у эфіры».
