У гутарцы са Свабодай яна разважае пра ролю Адамовіча ў сваёй творчасьці, актуалізацыю традыцый эўрапейскага рэпартажу ды свабодалюбства герояў ляўрэацкай кнігі «У прысьценку старога лесу».
«Адамовіч прадбачыў важнасьць фактаграфічнай літаратуры, якая ў наш час постпраўды, фэйкаў і прыдуманай рэчаіснасьці вяртае сьвет да чалавечнасьці»
— Што для вас значыць імя і творчасьць Адамовіча?
— Для мяне прэмія імя Алеся Адамовіча многа значыць. Калі я зьбірала матэрыял да кніжкі пра Палесьсе па ўкраінскім баку, людзі апавядалі мне гісторыі, як зь фільма «Ідзі і глядзі». Тады я вярталася да кніжкі «Я з вогненнай вёскі», каб сканфрантаваць пачутае з запіскамі Адамовіча, Брыля, Калесніка. Дадатковай вартасьцю былі для мяне асаблівасьці палескай гаворкі, зафіксаваныя ў рэляцыях сьведак.
Алеся Адамовіча цаню як творцу і інтэлектуала, які ўжо ў другой палове ХХ стагодзьдзя прадбачыў важнасьць фактаграфічнай літаратуры, якая ў наш час постпраўды, фэйкаў і прыдуманай рэчаіснасьці вяртае сьвет да чалавечнасьці. Дзякуючы Алесю Адамовічу мы, беларусы, маем два сусьветныя брэнды — гэта фільм паводле яго сцэнара «Ідзі і глядзі» і нобэлеўскую ляўрэатку ў літаратуры Сьвятлану Алексіевіч, якая сама сябе называе вучаніцай Алеся Адамовіча.
Ганна Кандрацюк, «У прысьценку старога лесу»
«Рэпартаж, хоць бы з самай глухой мясьціны, трэба напісаць так, каб яго зразумелі ў сьвеце»
— У рашэньні журы прэміі Адамовіча сказана, што яна прысуджаецца «за актуалізацыю традыцый эўрапейскага рэпартажу». Што гэта такое ў вашым разуменьні – «эўрапейскі рэпартаж»? Ці існуюць нейкія адрозьненьні яго ад рэпартажу беларускага ці падляскага?
— Эўрапейскі рэпартаж нарадзіўся ў другой палове ХІХ стагодзьдзя разам з разьвіцьцём прэсы. Яго пачынальнікам лічаць «непаседлівага рэпартэра» Егана Кіша, чэскага габрэя, які пісаў па-нямецку. Аднак падобныя, фактаграфічныя запіскі сустракаем ужо ў старажытных аўтараў, хоць бы ў славутага Герадота, зь якога пачынаю свой рэпартаж з краіны бурштыну і балот «Па Прыпяці па Нобэль».
З клясыкамі жанру я сустрэлася ўжо ў раньнім дзяцінстве. Ад наймалодшых гадоў я марыла пра падарожжы. Магчыма, гэтую прагу падбіваў дух месца — праз маю вёсачку ішоў старажытны шлях з Кракава ў Вільню. Хацелася пабачыць іншы сьвет і асабліва экзатычныя расьліны, якія мне сьніліся па начах. Ужо тады я запоем чытала падарожніцкія рэпартажы Аркадзія Фідлера і Аліны ды Чэслава Цэнткевічаў, якія былі даступныя ў вясковай бібліятэцы.
Аднак сапраўдным росквітам рэпартажу ў Польшчы я лічу пачатак 90-х ХХ стагодзьдзя, калі разам з Gazeta Wyborcza раз на тыдзень стаў выходзіць рэпартэрскі дадатак Magazyn. Тут, між іншым, аб'явіліся такія зоркі рэпартажу, як Яцэк Гуго-Бадэр ці Цэзар Лазаркевіч. На гэтым падмурку вырастае выдавецтва Czarne, якое спэцыялізуецца ў выданьні клясыкаў сусьветнага рэпартажу. У разьвіцьці эўрапейскага (і сусьветнага) рэпартажу прыслужыліся і выхадцы зь Беларусі — гэта і Мельхіёр Ваньковіч, і Юзаф Мацкевіч, і славуты Рышард Капусьцінскі. Таксама кніжкі Сьвятланы Алексіевіч я спачатку прачытала ў польскім перакладзе.
Для мяне эўрапейскі літаратурны рэпартаж — гэта ўнівэрсальнасьць пераказу. Калі чытаю Поля Тэру, Сьвятлану Алексіевіч ці Коліна Туброна, я ня думаю пра беларускую ці амэрыканскую школу рэпартажу, бо тут звышнацыянальны, касмапалітычны код паразуменьня. Таксама ня бачу беларускай ці падляскай адметнасьці ў сваіх рэпартажах, бо, як ужо сказала, рэпартаж, хоць бы з самай глухой мясьціны, трэба напісаць так, каб яго зразумелі ў сьвеце.
«Люблю перасякаць межы і ўсякія перашкоды»
— А ўвогуле, ствараючы кнігу «У прысьценку старога лесу», ці задумваліся вы над правіламі і традыцыямі рэпартажнага жанру і ці імкнуліся іх датрымлівацца? Або жанр кнігі вызначыўся сам сабою яе зьместам?
— Я працую ўжо шмат гадоў у жанры літаратурнага рэпартажу, таму правілы для мяне — гэта пашана традыцыі.
Ідзецца пра тое, каб ствараць гісторыі на фактаграфічным матэрыяле са згодай тых жа герояў, каб разам яшчэ перадаць дух часу і атмасфэру месца. Апрача тэмы і вобразаў, чытач павінен улавіць рэфлексію — яна найважнейшая ў рэпартажы. Удача залежыць ад здольнасьцяў і ангажаваньня аўтара, я сама люблю спазнаваць пачуцьцё трансгрэсіі, уключыць у творчы працэс ня толькі сабраны матэрыял, але і свае веды, досьвед, інтуіцыю, падсьвядомасьць.
У час пісаньня кніжкі «У прысьценку старога лесу» (а гэта быў змрочны час пандэміі) думкі і пісаньне пра лес, які ў генах кожнага майго героя, быў для мяне чыстай тэрапіяй. Праўда, рэтраспэктыўныя рэпартажы для многіх чытачоў больш нагадваюць апавяданьні, і гэта добра, бо тут таксама маем дачыненьне да зьявы трансгрэсіі. Я ўвогуле люблю перасякаць межы і ўсякія перашкоды...
«Я апошняя сьведка прамінулага сьвету»
— Чытаючы вашу кнігу, ствараецца ўражаньне, што вы напісалі яе, каб захаваць імгненьні звычаяў штодзённага жыцьця сваіх землякоў, якія зьнікаюць. Ці сапраўды тая народная культура, якая была некалі на вашай радзіме, ужо засталася ў мінулым? І ці вам удалося ў такім разе захаваць яе на старонках кнігі?
— Гэта праўда. Я родам з такой мясьціны, якая літаральна вымерла на маіх вачах. І можна сказаць, што я апошняя сьведка прамінулага сьвету, якая хоча захаваць ад забыцьця фрагмэнты той прамінулай рэчаіснасьці. Я ў жыцьці не люблю азірацца назад, не люблю сантымэнтаў, не шукаю вінаватых за свае паразы і памылкі. Тут, думаю, хацелася мне запісаць той непаўторны мэнтальны краявід, які высьпеў у прысьценку старога лесу.
Людзі, якія жывуць пры Белавескай пушчы, — свабодалюбныя арыгіналы. Мая маці, бельская мяшчанка, пра жыхароў маёй роднай вёскі Кутлоўкі ўсе жыцьцё паўтарала, што ў нас няма ніводнага нармальнага чалавека. Ня тое, што хтось быў шыбануты, дурны, не. Ідзецца пра тое, што кожны жыў сваім розумам, кожны нечым вылучаўся. Ці ўдалося мне захаваць той фрагмэнт мінулага, ня ведаю, хоць многія чытачы кажуць, што бачаць сябе ў маіх творах.
«Ня памятаю, каб хтосьці з маіх герояў аспрэчваў праўдзівасьць напісанага»
— Героі вашых аповедаў — рэальныя людзі. Як яны ўспрынялі саміх сябе ў вашых інтэрпрэтацыях? Мо хто аспрэчваў праўдзівасьць напісанага?
— Рэальныя людзі — гэта аснова рэпартажу. Я пазьбягаю ўсякіх інтэрпрэтацый, дыгрэсій, апініяў ці сваіх камэнтароў, калі пішу пра іншага чалавека. Вобраз героя, той рэальны і псыхалягічны, будую ці то зь яго словаў, ці з шматмоўнага маўчаньня, зь яго жэстаў, дакумэнтаў, крыніц, падказак суседзяў. Важныя і абставіны, у якіх мы сустрэліся. Ня памятаю, каб хтосьці з маіх герояў аспрэчваў праўдзівасьць напісанага.
Але ня ўсё так цацы-прыгожа. Як журналістка часта займаюся бягучымі, прыкрымі справамі, і тут у мяне многа ворагаў.
«Адзін з маіх герояў нават зрабіў прэзэнтацыю з пачастункам і музыкай»
— А хто былі наведнікі прэзэнтацый вашай кнігі, якія з посьпехам прайшлі на Падляшшы? Героі вашай кнігі? Іхныя дзеці і ўнукі?
— На першай сустрэчы ў Студзіводах палову публікі складалі мае бельскія і студзіводзкія сваякі і сябры. А ў Дубічах-Царкоўных, наадварот, прыйшлі мясцовыя людзі, якія чытаюць кніжкі, прытым большасьць публікі складалі мужчыны, якія хацелі гаварыць пра палітыку і сваіх сваякоў зь Беларусі. На прэзэнтацыі ў Беластоку звычайна прыходзяць тыя, што ўжо чыталі мае ранейшыя кніжкі.
Як успрымаюць мае кнігі героі? Думаю, што глядзяць на сябе зь іншай пэрспэктывы. І набываюць мае кніжкі ня толькі для сябе, але і сваіх знаёмых, а адзін з маіх герояў нават зрабіў прэзэнтацыю з пачастункам і музыкай.
«Мая першая і хатняя мова, якую перадала я дачцэ, — гэта падляская гаворка маёй вёскі»
— Мова вашых кніг вельмі адметная. Гэта беларуская мова, але пазбаўленая літаратурнай стэрыльнасьці і слоўнікавай унармаванасьці, да таго ж густа перасыпаная лексыкай жыхароў белавескіх ваколіц. А якою моваю гаварылі з вамі вашы героі? Што ўвогуле вы думаеце пра мову насельнікаў Падляшша?
— Я стараюся, каб аповед быў жывы, рытмічны, каб пасьля чытаньня мой чытач сам хацеў зрабіць нешта прыгожае. Я шмат працую з тэкстам, падымаю яго, каб добра чытаўся. Часам здараецца, што падчас пісаньня я сама пачынаю таптацца на месцы, пазяхаць — і тады нішчу цэлы твор, нават калі гэта многа старонак. Мне залежыць на тым, каб разам з гісторыяй перадаць здаровую энэргію і падляскі калярыт, адтуль эндэмічныя слоўцы, як байкі, кастрог, гомэль... У Беларусі іх успрымаюць як палянізмы. Я сама паляшучка, хоць у кожным пакаленьні маіх продкаў былі іншыя нацыянальнасьці. Мая першая і хатняя мова, якую перадала я дачцэ, — гэта падляская гаворка маёй вёскі.
«Падляскую гаворку не лічу асобнай мовай»
— На Падляшшы цяпер ёсьць кола аўтараў, якія пішуць кнігі «по-своему». І кола гэтае хоць і павольна, але пашыраецца. Ці ня думаеце вы новыя свае кнігі таксама пісаць тутэйшаю гаворкай, якую некаторыя тут называюць асобнаю ад беларускай моваю?
— Цешыць мяне, што ўзьнікаюць кніжкі па-свойму, аднак падляскую гаворку не лічу асобнай мовай, яна проста бліжэйшая да старабеларускай, чым сучаснай беларускай мовы. Польскі лінгвіст і пісьменьнік прафэсар Ежы Бральчык, каб знайсьці праславянскія адпаведнікі для польскіх дзеясловаў, карыстаецца мовай падляшукоў. Таксама адпаведнікі нашых гаворак я знаходзіла на беларускім і ўкраінскім Палесьсі. Я сама ў падляскай мове адчуваю рытм старажытнасьці, аднак пісаць так прыгожа, як Галіна Максімюк, ня ўмею. Не хапае мне тут літаратурнай традыцыі і добрага рэдактара, які падкажа, дзе і што скараціць і выправіць памылкі.
— Пра што пішацца вам цяпер? Калі чакаць новую кнігу?
— Я ўвесь час думаю пра пісаньне, гэтым жыву, аднак не люблю гаварыць пра свае пляны, бо кажуць, з гэтага сьмяецца сам Бог.