Восень дыктатара. Як Лукашэнка будзе ратаваць свой рэжым ад непазьбежных перамен

Абрысы пасьляваеннай Беларусі крэсьляць сёньня не на геаграфічнай мапе, а ўжо на мясцовасьці — бульдозэры і экскаватары ў Валынскай, Ровенскай і Жытомірскай вобласьцях на поўначы Ўкраіны. Капаюць ірвы, узводзяць насыпы, будуюць высокія бэтонныя агароджы з калючым дротам наверсе.

Нешта падобнае ўжо зрабілі ці працягваюць рабіць на захадзе і поўначы іншыя суседзі Беларусі — Польшча, Літва і Латвія.

Украінска-беларуская мяжа, аднак, будзе выглядаць куды больш пагрозьліва і непрыступна. Апроч бэтоннай сьцяны тут — ужо гатовыя ў многіх месцах мінныя палі, абсталяваныя вайскова-інжынэрныя збудаваньні, пасты аховы, узарваныя масты і разбураныя дарогі... Украінскія ўлады не хаваюць: робіцца гэта ня столькі і ня толькі перад пагрозай магчымага новага ўварваньня з тэрыторыі Беларусі. Сьцяна ўзводзіцца галоўным чынам у разьліку на будучыню, калі, кажучы словамі кіраўніка Рады бясьпекі Ўкраіны Аляксея Данілава, у Расеі і Беларусі «можа пачацца такое, што мала хто можа сабе ўявіць».

На поўнач ад 38-й паралелі

Што гэта нагадвае? Найбольш — мяжу на Карэйскай паўвысьпе, славутую 38-ю паралель. Строга кажучы, мяжою там яна не называецца. Гэта дэмаркацыйная лінія паміж дзьвюма Карэямі, афіцыйна зафіксаваная 27 ліпеня 1953 году ў выніку замірэньня пасьля кровапралітнай Карэйскай вайны 1950–1953 гадоў. Але ў рэальнасьці гэта больш чым мяжа... Дэмілітарызаваная зона шырынёй 4 км працягнулася праз усю паўвыспу, з усходу на захад, на 241 км. Замінаваныя падыходы, бэтонныя агароджы, пасты назіраньня і аховы. Амаль дакладна тое, што ўзводзіцца сёньня на беларуска-украінскай мяжы.

На поўнач ад 38-й паралелі — дыктатура незьмяняльнай дынастыі камуністычных імпэратараў Кімаў: натоўпы паўгалодных будаўнікоў карэйскага сацыялізму; бронзавыя статуі правадыроў; аднолькавыя шэрагі аднолькава апранутых людзей са значкамі з партрэтамі дыктатара на штрыфлях; працоўныя лягеры для перавыхаваньня іншадумцаў; нармаваная выдача прадуктаў і прамысловых тавараў; поўная міжнародная ізаляцыя і амаль цалкам забаронены інтэрнэт.

Паўночная Карэя

На поўдзень ад 38-й паралелі — адна з самых пасьпяховых эканомік сьвету. Краіна, плошча якой удвая меншая за плошчу Беларусі, уваходзіць у дзясятку найбуйнейшых эканомік плянэты, апярэджваючы Расею. Сярэдні заробак — каля трох з паловай тысяч даляраў на месяц. Карэйскія аўтамабілі, тэлевізары, побытавая тэхніка вядомыя ўва ўсім сьвеце.

У гэта цяжка паверыць, але да 50-х гадоў мінулага стагодзьдзя па абодва бакі ад 38-й паралелі жыў адзін народ — з аднолькавымі мэнталітэтам, эканомікай, культурай, мовай. І ўсё, што адбылося пасьля 1953 году, было ў сутнасьці адным вялізным цывілізацыйным экспэрыментам. Масква павяла Паўночную Карэю ў сваё «сьветлае камуністычнае заўтра», стварыўшы там палітычную і эканамічную сыстэму на свой таталітарны капыл. Захад узяў пад сваё крыло Паўднёвую Карэю, якая пераняла заходнюю сыстэму эканомікі і дэмакратычнага дзяржаўнага ўладкаваньня. Вынік для ўсіх відавочны.

У гэта люстэрка дзьвюх Карэяў беларусам варта ўгледзецца асабліва пільна і ўважліва. Ці не сваю ўласную будучыню мы можам там разгледзець?

Сяляне Паўночнай Карэі на рысавых палетках

Замірэньне па-карэйску: ні міру, ні вайны

Карэйская вайна пачатку 50-х гадоў у многім нагадвае сёньняшнюю вайну, якую разьвязала Расея ва Ўкраіне. Пачынаючы раніцай 25 чэрвеня 1950 году санкцыянаваную Масквой агрэсію супраць Поўдня, амбітны камуністычны лідэр Кім Ір Сэн, узгадаваны і навучаны ў СССР, ставіў за мэту хутка акупаваць паўднёвую частку краіны, паставіць яе пад свой кантроль і ператварыць усю Карэю ў адну вялікую камуністычную дыктатуру. На першым этапе яму многае ўдавалася: уварваньне было пасьпяховым, ён захапіў амаль усю краіну — за выключэньнем невялікага пляцдарму на поўдні, у раёне Пусану.

Танкі паўночнай Карэі рухаюцца на Сэул

Аднак тут у вайну ўмяшаўся Захад. Намаганьні ЗША дапамагчы Паўднёвай Карэі падтрымалі яшчэ 16 краін. Дапамога аказвалася пад эгідай ААН. Войскі Кім Ір Сэна пачалі адступаць і ўцякалі ледзь не да кітайскай мяжы. Убачыўшы, што сатэліт вось-вось пацярпіць паразу, у вайну ўмяшаліся СССР і Кітай. Пры іхнай маштабнай падтрымцы фронт удалося адкінуць туды, дзе ён і быў да пачатку ўварваньня — на 38-ю паралель. Вайна на зьнясіленьне працягвалася, але ніводзін з бакоў ня мог дасягнуць вырашальнага посьпеху. І ўрэшце бакі пагадзіліся на замірэньне: войскі былі адведзеныя на тыя пазыцыі, дзе яны былі да пачатку вайны.

Дапамога ЗША паўднёвай Карэі ў вайне. У кантэйнэрах кроў для пераліваньня

Цікава, што мінулым летам менавіта такі — «карэйскі» — варыянт завяршэньня расейска-ўкраінскай вайны прадказваў былы камандуючы аб’яднанымі ўзброенымі сіламі NATO ў Эўропе Джэймс Стаўрыдзіс. А менавіта: бестэрміновае перамір’е ў канцы гэтага альбо ў пачатку наступнага году, дэмілітарызаваная зона паміж бакамі і наступны шматгадовы пэрыяд узаемнай варожасьці бязь мірнай дамовы.

У Маскве — адліга, у Пхеньяне — мароз

Зусім імаверны зыход, дарэчы. Ролю 38-й паралелі ў гэтым выпадку будзе выконваць ня толькі ўкраінска-расейская, але і ўкраінска-беларуская мяжа. На поўдні Беларусі гэты цывілізацыйны падзел ужо сёньня набывае рэальныя інжынэрныя абрысы. І гэтая Палеская сьцяна, якая паўстае на нашых вачах, мае ўсе шанцы стаць журботным сымбалем новага падзелу Эўропы, новай халоднай вайны ХХІ стагодзьдзя.

Украіна будуе сьцяну на мяжы зь Беларусьсю

Украіне ў гэтым новым падзеле рыхтуецца, зразумела, роля Паўднёвай Карэі — з бурным патокам заходніх інвэстыцыяў, тэхналягічным прарывам, імклівым эканамічным ростам і непазьбежнай інтэграцыяй ува ўсе эўрапейскія і натаўскія структуры.

А што ж тым часам будзе ў Беларусі?

Прыгледзімся больш уважліва: а што адбывалася ў Паўночнай Карэі адразу пасьля таго, як у ліпені 1953-га сьціхлі гарматы і стала зразумела, што заваёўніцкія пляны дыктатара-пачаткоўца, які мроіў пра ляўры аб’яднальніка «карэйскага сьвету», у блізкай будучыні не ажыцьцявяцца.

Згадайма: на той час ужо не было ў жывых Сталіна. Савецкі Саюз, а ўсьлед за ім і заняволеная Масквой Усходняя Эўропа пакрысе ўваходзілі ў пэрыяд палітычнай адлігі. Вярталіся дамоў палітвязьні. Сапраўдным землятрусам для таталітарных сталінісцкіх рэжымаў стаў ХХ зьезд КПСС, антысталінскі даклад Хрушчова.

Савецкі кіраўнік Мікіта Хрушчоў і прэзыдэнт ЗША Джон Кэнэдзі, 1961

Лёс Паўночнай Карэі мог скласьціся падобным жа чынам. Тое, што адбывалася ў СССР і паўсюль ува Ўсходняй Эўропе, закранула і КНДР. У жніўні 1956 году ўплывовая група прыхільнікаў палітычнай адлігі і дэсталінізацыі зь ліку тагачаснай паўночнакарэйскай партнамэнклятуры паспрабавала адхіліць Кім Ір Сэна ад улады законным чынам — на пленуме ЦК партыі. Але ў маладога дыктатара, які толькі-толькі ўвайшоў у смак аднаасобнай дыктатуры, былі на гэты конт зусім іншыя пляны. Кім Ір Сэн падрыхтаваўся да пленуму значна лепш, чым ягоныя палітычныя праціўнікі. «Я быў зь імі залішне добрым», — гэтыя словы дыктатара ў заключнай прамове прагучалі як пагроза і як прадмова да наступных рэпрэсіяў.

«Вялікі правадыр» і «Сонца нацыі»

Напачатку рэпрэсіі былі параўнальна мяккімі. Тых, хто выступіў супраць «культу асобы», павыключалі з ЦК і з партыі. Аднаго былога высокапастаўленага функцыянэра, які адважыўся кінуць выклік Кіму, паставілі кіраваць сьвінафэрмай, другога — тартаком.

Тое, што Кім наважыўся супраціўляцца «генэральнай лініі» на дэсталінізацыю, выклікала пэўную насьцярожанасьць у Маскве і Пэкіне. У верасьні 1956-га ў Пхеньян прыбыў прадстаўнічы савецка-кітайскі дэсант (савецкую дэлегацыю ачольваў Анастас Мікаян). Карэйскіх апазыцыянэраў нібыта ўзялі пад абарону: прымусілі правесьці новы нечарговы пленум, на якім заявілі пра партыйную рэабілітацыю ўсіх беспадстаўна выключаных з партыі апазыцыянэраў.

Першы сакратар беларускай кампартыі Мікалай Сьлюнкоў вітае Кім Ір Сэна на вакзале ў Менску, 1984 год

Кім Ір Сэн зрабіў выгляд, што падпарадкаваўся Маскве, аднак насамрэч зусім не зьбіраўся выконваць прынятых пад ціскам рашэньняў. Мінула некалькі месяцаў — і зь сярэдзіны 1957 году краіна захлынулася ад палітычных рэпрэсіяў, якія не спыняліся да канца 50-х гадоў. Публічнае ганьбаваньне, фізычныя катаваньні і пабіцьцё на адмыслова скліканых сходах, масавыя арышты ўсіх падазраваных у неляяльнасьці да рэжыму. Арганізоўвалі сходы з «аднадушным ухваленьнем» палітычных распраўва. Сьмяротныя прысуды нярэдка выконвалі публічна. Менавіта ў канцы 50-х у КНДР зьявіліся «лягеры перавыхаваньня». Зь лета 1958-га на ўзроўні закону была ўведзеная «сыстэма адказнасьці пяці сем’яў» — парадак узаемнага нагляду, сачэньня, даносаў і калектыўнай адказнасьці суседзяў адно за аднаго. Рэпрэсіі 1957–1959 гадоў былі самымі масавымі ў гісторыі КНДР: у краіне, насельніцтва ў якой было нязначна больш за сёньняшнюю Беларусь, пад палітычныя рэпрэсіі трапілі больш як 100 тысяч чалавек.

Кім Ір Сэн на МТЗ, 1984

Жах, наведзены тады масавым тэрорам на неагрэсіўнае і законапаслухмянае паўночнакарэйскае насельніцтва, на доўгія дзесяцігодзьдзі ператварыў краіну ў адзін вялікі канцэнтрацыйны лягер. Разьлік «сонцападобнага» спрацаваў. Кім Ір Сэн (ён жа «Вялікі правадыр», «Сонца нацыі», «Жалезны непераможны палкаводзец», «Маршал магутнай рэспублікі») кіраваў да самай сьмерці ў 1994-м, ператварыўшы Паўночную Карэю ў спадчынную абсалютную манархію з жорсткім рэпрэсіўным рэжымам, намэнклятурнай арыстакратыяй і максымальнай ізаляванасьцю ад вонкавага сьвету.

Непаслухмяныя дзеці Крамля

Масква і Пэкін, занятыя ўласнымі праблемамі, махнулі рукой на эксцэнтрычнага карэйскага дыктатара і ня надта зьвярталі ўвагу на агароджаную калючую дротам паўвыспу. Па інэрцыі лічылі КНДР ідэйна блізкай краінай, часткай «сацыялістычнага лягеру», падкормлівалі падчас даволі частага ў КНДР голаду. Хоць нават ад марксізму-ленінізму Кім Ір Сэн мала што пакінуў, прыдумаўшы для свайго паслухмянага народу ідэю «чучхэ»: паўночна-карэйскі нацыянал-камунізм, які павінен будавацца з апорай на ўласныя сілы і пад кіраўніцтвам адзінага правадыра.

Ператварэньне Беларусі пасьля расейска-ўкраінскай вайны ў своеасаблівую ўсходнеэўрапейскую Паўночную Карэю многім сёньня здаецца немагчымым. Маўляў, ну як такое можа быць: пасярод эўрапейскага кантынэнту, у ХХІ стагодзьдзі... Але і поўнамаштабная расейская агрэсія супраць Украіны яшчэ год таму здавалася маларэальнай. І размах палітычных рэпрэсіяў, якія сёньня бушуюць у Беларусі, таксама цяжка было ўявіць.

У сваім папярэднім тэксьце я часткова ўжо закранаў гэтую тэму. Калі імаверная параза Расеі ў вайне стане фактам і калі ў расейскіх элітаў хопіць сілаў, палітычнай волі і розуму на тое, каб пасьля сыходу ці зрынаньня Пуціна пачаць у дзяржаве лібэральныя рэформы, — гэта зусім не азначае, што Лукашэнка тут жа прычэпіць свой таталітарны вагон да расейскага перабудовачнага цягніка, пачне «адкручваць гайкі» і выпускаць з турмаў палітвязьняў.

Стэрэатыпнае ўяўленьне, маўляў, варта Маскве грозна павесьці вокам — і перапалоханыя сатэліты імгненна кінуцца выконваць найменшыя прыхамаці крамлёўскага гаспадара, — памылковае. Так не было нават у той час, калі «сацыялістычны лягер» быў выстраены па струнцы і рэдка наважваўся ігнараваць зьмену палітычных вятроў у Маскве. Тады, у сярэдзіне 50-х, падчас хрушчоўскай «размарозкі», знайшоўся не адзін толькі хітрун Кім, які на словах лісьліва падтакваў Хрушчову, а ў рэальнасьці цалкам ігнараваў інструкцыі Крамля. Былі яшчэ і ўсходнеэўрапейскія «правадыры» (Геаргіў-Дэж у Румыніі і Энвэр Ходжа ў Альбаніі). Усе трое урэшце адгарадзіліся калючым дротам і ад Захаду, і ад СССР, каб атрымліваць асалоду ад сваёй аднаасобнай дыктатуры сталінскага тыпу.

У СССР мала што было вядома пра гэтых непаслухмяных дзяцей Крамля, якія, з аднаго боку, працягвалі лічыцца часткай «сацыялістычнага лягеру», але з другога — стаўленьне да іх у Масквы было яўна насьцярожаным. У кіёсках «Саюздруку» ў той час можна было купіць ілюстраваныя часопісы «Корея» і «Румыния» — расейскамоўныя прапагандысцкія вітрыны гэтых краін, якія дастаўлялі ў СССР з Пхеньяну і Бухарэсту. Зьмест і стылістыка тых часопісаў выглядалі дзіка нават на тле саладжавай і хлусьлівай савецкай пэрыёдыкі. Адметнасьць любога нумару: на кожнай зь некалькіх дзясяткаў старонак — абавязковы каляровы партрэт правадыра з адпаведнымі тэкстамі-панегірыкамі.

Усходнеэўрапейскі Кім Ір Сэн

Мэнтальна Лукашэнка вельмі блізкі да Кім Ір Сэна. Таксама ахвотна ківае галавой на ўсе парады і рэкамэндацыі Масквы, а робіць часта па-свойму, залежна ад уласных інтарэсаў і памкненьняў. Такі мэтад — фармальная згода пад ціскам Масквы і адмова ад усіх ранейшых дамоўленасьцяў пры зьмене сытуацыі на сваю карысьць — увогуле быў уласьцівы Кім Ір Сэну і лічыўся «фішкай» ягонага палітычнага стылю. Лукашэнка ў гэтым сэнсе мала чым адрозьніваецца ад свайго ідэйнага папярэдніка.

Катаваньні ў менскай турме на Акрэсьціна. 2020

Сёньня беларускі правадыр імкліва апускае Беларусь у салодкую (асабіста для яго) багну поўнай дэспатыі, дыктатуры без усялякіх тармазоў і абмежавальнікаў. У 2020-м, пасьля больш як чвэрці стагодзьдзя параўнальна мяккага аўтарытарызму, ён паспытаў магічную і магутную сілу нічым не абмежаванага тэрору, татальнага страху грамадзтва. І, здаецца, яму вельмі спадабалася. Ва ўмовах, калі ня тое што выхад з пратэстам на вуліцу, а нават неасьцярожна сказанае ці напісанае ў прыватным камэнтары слова і пастаўленая у сацыяльных сетках падабайка могуць скончыцца шматгадовым турэмным тэрмінам, — якія могуць быць спадзевы, што грамадзтва знойдзе ў сабе сілы паўстаць ці пратэставаць супраць свайго прыгнечанага стану? Хіба магчымыя былі грамадзкія пратэсты ў СССР у пачатку 50-х ці ў КНДР у пачатку 90-х?

Надзея — пераважна на тое, што на календары беларускага дэспата глыбокая восень. Усё ж рэсурс часу, узрост, патэнцыял здароўя дыктатара ў такіх дасьпелых да таталітарызму рэжымаў — вельмі істотны фактар. Канвэер масавых рэпрэсіяў патрабуе энэргіі, запалу, пільнасьці, стараннага дапільноўваньня і змазваньня ўсіх шасьцяронак рэпрэсіўнага механізму. Кім Ір Сэну, калі ён пачынаў масавае зьнішчэньне іншадумцаў у сваёй краіне і палітычны тэрор супраць уласнага насельніцтва, было крыху больш за сорак. Сталіну і Пол Поту — за пяцьдзясят, але яшчэ далёка да шасьцідзесяці. У гэтым сэнсе старт Лукашэнкі ў таталітарызм у ягоныя амаль 70 — вельмі позьні. Многія зьвярнулі ўвагу: ужо ня першы раз падчас выхаду да прыдворных журналістаў, калі гэты выхад адбываецца недзе на прыродзе, за ім ужо носяць адмысловае драўлянае крэсла, а рэпартэраў у гэты час, каб не выглядалі кантрастам, прымусова ўсаджваюць на драўляныя калоды ці лаўкі.

Аляксандар Лукашэнка на сустрэчы з праўладнымі журналістамі. Лукашэнка ў драўляным крэсьле, а журналісты — на калодках

Збоку выглядае дзікавата, хоць па-чалавечы зусім зразумела. Гадзіньнік цікае. Калі правадыру цяжка выстаяць на нагах некалькі дзясяткаў хвілінаў, неяк ня надта верыцца ў тое, што выбудаваная ім дыктатура ўстаіць яшчэ доўгія дзесяцігодзьдзі.

Думкі, выказаныя ў блогах, перадаюць погляды саміх аўтараў і не абавязкова адлюстроўваюць пазыцыю рэдакцыі.