Перад тым, як пашлюць паміраць. Чаму беларусы не пратэстуюць супраць вайны

Чаму беларусы маўчаць, назіраючы, як чужыя танкавыя гусеніцы «бразгаюць» ужо не за Бугам (чым палохаў Лукашэнка ў жніўні 2020-га), а па родных гасьцінцах і прасёлках, па берагах Прыпяці, Сожа і Дняпра? Але як людзі могуць выказацца і пратэставаць, калі за любое публічна сказанае насуперак «генэральнай лініі» слова могуць звольніць, абылгаць, пабіць, арыштаваць? Шматтысячныя антываенныя маніфэстацыі зь ціскам грамадзтва на свае ўрады — гэта магчыма недзе далёка там, на Захадзе, у свабодным сьвеце. А што ў Беларусі?

Грамадзкая атмасфэра ў сёньняшняй Беларусі вельмі нагадвае тую, якая была ў СССР у апошнія тыдні 1979-га і на пачатку 1980 году. Трывожныя размовы на кухнях — асабліва ў тых сем’ях, дзе расьлі падлеткі, маладыя хлопцы напярэдадні прызыву, альбо дзе чакалі сваіх родных са службы ў войску. Многія — напалоханыя, абураныя, разгневаныя. Але як ты можаш выказаць пратэст у таталітарнай дзяржаве?

Адкрыта свой голас супраць вайны спрабавалі падаць хіба што дысыдэнты. Ці не адзіны яркі прыклад— антываенныя звароты акадэміка Андрэя Сахарава, якія зьявіліся ў заходнім друку ў першыя тыдні савецкага ўварваньня. Вынік: у студзені 1980-га Сахарава адмысловым указам пазбавілі ўсіх узнагародаў і званьняў.

Потым, 22 студзеня, схапілі па дарозе на працу, затрымалі, саслалі без суду з Масквы ў Горкі. Добра памятаю публікацыі таго часу ў савецкіх газэтах з наступнымі характарыстыкамі Сахарава: «духоўны адшчапенец», «правакатар», «сваімі падрыўнымі дзеяньнямі даўно паставіў сябе ў становішча здрадніка свайго народу і дзяржавы». (Якая знаёмая лексыка: у сёньняшніх дзяржаўных беларускіх СМІ дакладна тыя ж словы гавораць пра ўсіх, хто адважваецца не пагаджацца з Лукашэнкам).

ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: Столтэнбэрг: Вайсковая прысутнасьць Расеі ў Беларусі найбуйнейшая з часоў «халоднай вайны»

«Загінуў пры выкананьні інтэрнацыянальнага абавязку»

У сёньняшняй Расеі нешта падобнае. Рэшткі праваабаронцаў і апазыцыянэраў, якіх яшчэ не пасадзілі і ня выціснулі за мяжу, разгублена азіраюцца па баках, спрабуючы разгледзець праціўнікаў вайны на бязьлюдных плошчах расейскіх гарадоў. Але адкрытыя антываенныя выступы і там практычна немагчымыя. З усіх праяваў грамадзкага пратэсту супраць афіцыйнага мілітарызму — хіба што калектыўная заява праваабаронцаў, палітыкаў і творчых дзеячаў, пад якой сабрана некалькі тысяч подпісаў. З тых, якія на слыху, — Андрэй Макарэвіч, Лія Ахеджакава, Віктар Шэндэровіч. Каб падпісацца пад гэтымі словамі заявы, і ў Расеі, і ў Беларусі патрэбна грамадзянская мужнасьць:

«Грамадзянаў Расеі ніхто не пытаецца. Грамадзкая дыскусія адсутнічае. На дзяржаўнай тэлевізіі прадстаўлены толькі адзін пункт гледжаньня, і гэта пункт гледжаньня прыхільнікаў вайны. Адтуль гучаць прамыя ваенныя пагрозы, ліюцца агрэсія і нянавісьць у адносінах да Ўкраіны, Амэрыкі і краін Захаду.

Але самае небясьпечнае, што вайна падаецца як дапушчальнае і непазьбежнае разьвіцьцё падзей. Людзей спрабуюць падмануць, разбэсьціць, навязаць ім ідэю сьвяшчэннай вайны з Захадам замест разьвіцьця краіны і падвышэньня ўзроўню жыцьця яе грамадзянаў. Пытаньне цаны не абмяркоўваецца, але плаціць гэту цану — цану вялізную і крывавую — давядзецца менавіта простым людзям». Але каго ў Крамлі здольная спыніць няхай нават самая пранікнёная заява?

ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: «За Расею!». Што пішуць у сацсетках расейскія вайскоўцы і іхныя сваякі пра вучэньні ў Беларусі

Што будзе далей, калі вайна ўсё ж пачнецца і калі Беларусь будзе ў яе ўцягнутая? Яны будуць хаваць праўду пра яе.

У СССР аж да 1987 году прысланыя з Афганістану цынкавыя труны хавалі ў атмасфэры паўсакрэтнасьці, а на помніках забаранялася пазначаць, што салдат загінуў у Афганістане. Дзе-нідзе на беларускіх могілках дагэтуль можна ўбачыць казённы надпіс таго часу: «Загінуў пры выкананьні інтэрнацыянальнага абавязку». Вось цытата з пратаколу паседжаньня Палітбюро ЦК КПСС ад 30 ліпеня 1981 году:

«...Суслаў. Таварыш Ціханаў прадставіў запіску ў ЦК КПСС адносна ўвекавечваньня памяці воінаў, якія загінулі ў Афганістане. Прычым прапануецца выдаткоўваць кожнай сям’і па тысячы рублёў для ўсталяваньня надмагільляў. Справа, вядома, не ў грашах, а ў тым, што калі мы цяпер будзем увекавечваць памяць, будзем пра гэта пісаць на помніках, а на некаторых могілках такіх магіл будзе некалькі, то з палітычнага пункту гледжаньня гэта будзе не зусім правільна».

«Няправільна», бо савецкія людзі могуць здагадацца, што на незразумелай і невядома каму патрэбнай вайне гінуць іхныя дзеці. І што ахвяраў шмат. Але савецкія людзі ўсё роўна ўсё ведалі. Бо вечарамі цішком слухалі Радыё Свабода і «Голас Амэрыкі». І ўмелі між радкоў у ілжывых і рэдкіх паведамленьнях савецкіх газэт з Афганістану разгледзець, што значыць той «інтэрнацыянальны абавязак». І ні для кога не было сакрэтам, чаму ў 1983 годзе ў СССР раптам пачалі забіраць у армію студэнтаў, не даючы ім давучыцца...У тых сьлязах, якімі душыліся на сваіх кухнях сотні тысяч няшчасных бацькоў, ня маючы магчымасьці ня тое што пратэставаць, а нават скардзіцца ці хаця б ганарыцца сваімі дзецьмі, гінулі рэшткі даверу і павагі да нялюдзкага таталітарнага рэжыму.

ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: «На Ўкраіну едуць». Родныя і сябры расейскіх вайскоўцаў — аб перакіданьні войскаў

Прафэсійныя абаронцы міру

Як ні дзіўна, у сёньняшняй Беларусі існуе грамадзкая арганізацыя, якая галоўнай мэтай сваёй статутнай дзейнасьці абвяшчае барацьбу за мір — Беларускі фонд міру. Яе не чапаў ГУБАЗІК у ліпені 2021-га, ніхто не арыштоўваў, не абшукваў і не саджаў у турму яе актывістаў. А арганізацыя, калі верыць яе афіцыйнаму сайту — агромністая: нібыта 950 тысяч актывістаў і 148 гарадзкіх і раённых арганізацый.

Доўга шукаў на іхным сайце хаця б згадку пра мілітарысцкую гістэрыю, якая бушуе ў Расеі і Беларусі, пра тое, што трывожыць і палохае кожную беларускую сям’ю. Ні слова. Апошняя навіна — «У страі — заўжды, у памяці — навечна»: пра тое, што ў кожнай школе трэба вывесіць стэнды пра вэтэранаў вайны. Такія вось першачарговыя клопаты прафэсійных абаронцаў міру.

Напэўна, гэта і ёсьць узор той «грамадзянскай супольнасьці», якую хацела б выбудаваць улада на руінах разгромленых грамадзкіх арганізацый.

Хоць вонкава беларускае чынавенства цалкам падтрымлівае любое рашэньне Лукашэнкі, насамрэч пэрспэктыва вайны палохае і іх. Завуаляваная спроба намэнклятуры данесьці свае сапраўдныя трывогі да вушэй галоўнакамандуючага — першае пытаньне, зададзенае яму на мінулым тыдні адразу пасьля агучанага ім «пасланьня парлямэнту і народу». Тое, што такое пытаньне («Ці пашлюць нашых сыноў ваяваць за межы Беларусі?») дазволілі задаць магілёўскай намэнклятурніцы Галіне Бяляевай, зусім не выпадковасьць.

ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: «Вайна будзе, але ў двух выпадках», — Лукашэнка выступіў з пасланьнем

Імправізацыі на такіх «форумах» выключаныя. Але шматслоўны і патасны адказ Лукашэнкі наўрад ці супакоіў устрывожаную высокапастаўленую публіку.

«Вы перажываеце за сваіх сыноў, а ў мяне іх трое... Яны хавацца ніколі ня будуць за чужыя сьпіны. Калі трэба, пойдуць»; «У нас армія створана дзеля таго, каб на нашай тэрыторыі абараняць сябе. Прыйдуць нас забіваць — атрымаюць на поўную катушку і на нашай, і на чужой тэрыторыі» — ваяўнічыя і прыгожыя словы, але слабое суцяшэньне для беларускіх маці. У тым ліку і тых маці, якія пры пасадах.

А пакуль людзі вымушаны маўчаць, краіну запаўняюць войскі суседняй дзяржавы, улада прамаўляе мілітарысцкія лёзунгі, а дзяржава апынулася на парозе вайны за чужыя інтарэсы. Вайны, якой зусім ня хоча грамадзтва.

Як гаварыў на схіле жыцьця адзін вядомы беларус, лепш дзесяць гадоў перамоваў, чым адзін дзень вайны. Андрэй Грамыка, які амаль трыццаць год узначальваў МЗС СССР і пры якім пачыналася афганская авантура, ведаў, чым заканчваюцца ўварваньні на чужую тэрыторыю.

Думкі, выказаныя ў блогах, перадаюць погляды саміх аўтараў і не абавязкова адлюстроўваюць пазыцыю рэдакцыі.