Алесь Адамовіч
Пахі падпаленых чалавечай плоці, скуры, сала, валасоў... Якія не замінаюць адной зь яго гераіняў і пасьля ўсяго перажытага смажыць мяса на кухні — але зь якім унутраным пачуцьцём яна гэта робіць? Чалавек тут голы, і часьцей за ўсё гэта чалавек сам-насам з «сорамам сьмерці», калі цела — апошняе, што ў яго застаецца. Ён і сам пісаў так, каб у кожным тэксьце давесьці арганізм да поўнай выпрацаванасьці. У Аляксандра Лукашука, аўтара надзвычай цікавага дасьледаваньня Адамовічавай творчасьці, які ці ня першы зьвярнуў увагу на гэтую скрайнюю фізіялягічнасьць, я вычытаў, што Адамовіч падчас працы моцна пацеў — так што нават дактары не маглі зразумець прычыну.
І тут ёсьць чаму пазайздросьціць. Літаратар, якога бяруць на прыцэл генэралы — добры літаратар, незалежна ад палітычных поглядаў. Ведаючы, што можна страціць усё, рабіць тое, што мусіш — і не баяцца. Мараль простая, як крок зь ценю.
Ня ўсе робяць яго сьвядома. Некаторыя проста нараджаюцца жывыя ў каралеўстве мёртвых. Дзяўчына Вэнэра, гераіня адной з апошніх аповесьцяў Адамовіча, імкліва губляе ўсё: савецкія «вызваліцелі» расстрэльваюць жыхароў яе вёскі, немцы спальваюць тых, хто застаўся, партызаны, якія яшчэ нядаўна бегалі за Вэнэрай, толькі б узнагародзіла позіркам, рабуюць яе, «народная» ўлада забірае дом, адзіны, што застаўся ў вёсцы, пакідаючы гаспадыню чымсьці кшталту непатрэбнай рэчы ва ўласнай хаце, яе прыніжаюць, гвалцяць, усяляк выбіваюць зь яе рэшткі жыцьця і ўрэшце за крадзеж шасьці бульбін асуджаюць на зьнікненьне. «Любое нараджэньне аплачана сьмерцю», — казаў Адорна. Вэнэры собіла нарадзіцца жывой у разгар культу сьмерці — ёй да канца помсьцяць за прыгажосьць і жыцьцё.
Адамовіч — не беларускі пісьменьнік, ён быў расейскамоўны, за найвышэйшых аўтарытэтаў уважаў Пушкіна ды Талстога, барада якога вылазіць шмат у якіх тэкстах Адамовіча: Леў Мікалаевіч паўсюль, у любой сытуацыі, у любым перажываньні і канфлікце, прымушае згадваць пра сябе, «куды ні сунься!..» Не беларускі: так кажуць у стольным градзе Сьвята-Бздуравым, у Пусіну-на-Зоне, і нават у правінцыйным Безчучмецку — а значыць, і ў Менску. Але пры гэтым Алесь Адамовіч сказаў пра «не сваю вайну» беларусаў ня менш за Кастуся Акулу. Толькі ў Акулы героі ваяўнічыя і паваяваць ня супраць, галоўнае, каб за сябе — у Адамовіча яны, са зьдзіўленьнем гледзячы на зброю, бессэнсоўна гінуць на гэтай чужой для іх вайне, якую Адамовіч называе «крыжовым паходам дзяцей», перадаючы прывітаньне Вонэгуту. Адамовіч — крытык і дасьледчык беларускай літаратуры і, па шчырасьці, проста немагчыма ўявіць яго ў наш час на якімсьці тутэйшым тутбаі з псэўданавуковымі апраўданьнямі русыфікацыі і іншымі славеснымі экзэмамі, якія ён радасна дэманструе ўдзячнай аўдыторыі. Так што аргумэнт «беларус па крыві» даўно ўжо не працуе — ці мала хто па крыві. Тут усе па крыві, як казала адна цётка ў паліклініцы, з мачой — у 401-ы.
Пра ўяўную «небеларускасьць» і ў той самы час прыродную беларускасьць Адамовіча напісаў у свой час Сяргей Дубавец, які быў укладальнікам кнігі «Vixi», дзе апошнія творы Адамовіча выйшлі па-беларуску. Прапанаваўшы, між іншага, каб расейскамоўныя творы пісьменьніка выходзілі з пазнакай «Перевод с белорусского»:
«Можа быць, дзеля адпаведнасьці і зьберажэньня сапраўдных культурных скарбаў, трэба, каб такі радок зьявіўся і пад творамі Адамовіча. „Перевод с белорусского“. Гэта выглядала б як аднаўленьне гістарычнай справядлівасьці, выпраўленьне памылак, тым больш, пераклад гэтых трох аповесьцяў на беларускую мову не ўспрымаецца інакш як адваротны. Быццам Адамовіч і пісаў па-беларуску, пасьля пераклалі на расейскую, а пасьля — зноў на мову арыгіналу».
...Пішуць, у васьмідзясятых Адамовіч запусьціў ва ўжытак панятак «звышлітаратура» — і дагэтуль не зусім ясна, што ён меў на ўвазе. Чытаючы яго, можна хіба здагадвацца: звышлітаратура мусіла сказаць больш за літаратуру звычайную, заснаваную на звыклых прыёмах, звышлітаратура мусіла зрабіцца чымсьці большым за словы. Напазычаўшы зброі ў журналістыкі і кіно, яна мусіла ўзяць на сябе функцыю калі не Інстытуту праўды, то рэвалюцыйнага Канвэнту дакладна. І біць, біць, біць, абпальваць, тузаць, сыпаць соль на самыя балючыя раны, не даваць забыцца, не дараваць злу. Калі мастацкая выдумка аказваецца слабой — чалавек дасьць веры фактам, лічбам і сьведчаньням. Дакумэнтам — якія, калі іх няма, варта выдумаць.
Але звышлітаратура патрабуе звышчытача. І (вось тут і пачынаецца фантастыка) таму яна сама яго выхоўвае — каб потым штодня мучыць сэрца, дзерці памяць, абпальваць душу... і страшна нават сказаць, што яна робіць з такім атрафіраваным і сумнеўным органам, як сумленьне.
Гамбурскі рахунак Бахарэвіча
Кіно 1866 году (Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч)
Бог ня роўна delete (Францішак Багушэвіч)
Сумны крошынскі джаз (Паўлюк Багрым)
Шапэнгаўэру назло (Янка Лучына)
У чаканьні войта (Гутарка Данілы са Сьцяпанам)
Белагаловая без галавы (Саламея Пільштынова)
Усё цьвітуць і цьвітуць тыя макі… (Тарас на Парнасе)
Курсіў чарнакніжніка (Ян Баршчэўскі)
Карыда па-беларуску (Мікола Гусоўскі)
Нашы душы з дынаміту (Цётка)
Інтымны дзёньнік Макса Б. (Максім Багдановіч)
Невыносная зычнасьць шыпячых (Ядзьвігін Ш.)
Цёмнае мінулае Каяна Лупакі (Янка Купала)
Крыўда, праўда і брыда (Янка Купала)
Тым, хто шукае Туле (Якуб Колас)
Зацемкі падчас зацьменьня (Алесь Гарун)
Ампутацыя немагчымая (Максім Гарэцкі)
Нехта трэці (Максім Гарэцкі)
Крыжыкі-ножыкі (Зьмітрок Бядуля)
Ацалелы ў пакоі сьмеху (Кандрат Крапіва)
Не чапай маіх кругоў (Уладзімер Дубоўка)
Лініі разрэзу (Уладзімер Жылка)
Сто пудоў адзіноты (Лукаш Калюга)
Квадратны рай (Пятрусь Броўка)
Вы шуміце, шуміце (Паўлюк Шукайла)
Чысты, як шклянка (Пятро Глебка)
Уяві, што ты на Яве (Янка Маўр)
Пакуль ня скончыцца паліва (Міхась Лынькоў)
Зямля ў ілюмінатары (Кузьма Чорны)
Дзе канчаецца прорва (Кузьма Чорны)
Заўтра нас апраўдаюць (Андрэй Мрый)
Абутыя на папялішчы (Міхась Чарот)
Сьпірахеты шчасьця (Францішак Аляхновіч)
Права на арытмію (Максім Танк)
Куды б ні занёс нас вецер (Натальля Арсеньнева)
Таемны сшытак (Аркадзь Куляшоў)
Пахвала зайздрасьці (Масей Сяднёў)
Слупы — і часам кактусы (Пімен Панчанка)
Вырванае з рэбраў (Ларыса Геніюш)
Знакі і сымбалі (Міхась Стральцоў)
Сны Адама (Янка Юхнавец)
Чорны плашч перапёлкі (Іван Чыгрынаў)
Свая вайна (Кастусь Акула)
Не на той вуліцы (Барыс Сачанка)
Коні сытыя, ваўкі цэлыя (Андрэй Макаёнак)
Слоўнік маўчаньня (Яўгенія Янішчыц)
Шарай гадзінай на жоўтым пяску (Вячаслаў Адамчык)
Ключ ад краіны (Уладзімер Караткевіч)
Так казаў Н-д (Янка Брыль)
Алесь Адамовіч. 1957 г. З асабістага фонду А. Адамовіча ў БДАМЛМ
Шкадую, што ў маёй малой мэдычнай энцыкляпэдыі, якая выйшла летась, не згаданы ніводзін з твораў Алеся Адамовіча. Як казаў адзін вэтэрынар (вечная яму памяць), «а слана дык я й не заўважыў»... Той факт, што зь людзей, якія забылі пра Адамовіча, ужо цяпер можна «составіть город», ясная справа, суцяшае мала, і горад гэты не заслугоўвае нічога, апрача ганьбы. Карацей, хто-хто, а Адамовіч быў бы вельмі дарэчы ў любым літаратурна-мэдычным выданьні. Яго можна цытаваць у кожным артыкуле — ад «Сьмерці» да «Эўтаназіі». Фізіялёгія і літаратура ў ягонай прозе спляліся так шчыльна, як каханкі ў апошнюю пампэйскую ноч: тут б’юцца сэрцы — жывыя і штучныя, пішацца незавершаная кніга з падзагалоўкам «з-пад кропельніцы», тут боль, жах, роспач, пакута, выжываньне, напружаная, на мяжы, праца ўсіх нэрваў і ўсіх залозаў, і гібель, і падрабязнасьці, да якіх ня кожны чытач гатовы.Пахі падпаленых чалавечай плоці, скуры, сала, валасоў... Якія не замінаюць адной зь яго гераіняў і пасьля ўсяго перажытага смажыць мяса на кухні — але зь якім унутраным пачуцьцём яна гэта робіць? Чалавек тут голы, і часьцей за ўсё гэта чалавек сам-насам з «сорамам сьмерці», калі цела — апошняе, што ў яго застаецца. Ён і сам пісаў так, каб у кожным тэксьце давесьці арганізм да поўнай выпрацаванасьці. У Аляксандра Лукашука, аўтара надзвычай цікавага дасьледаваньня Адамовічавай творчасьці, які ці ня першы зьвярнуў увагу на гэтую скрайнюю фізіялягічнасьць, я вычытаў, што Адамовіч падчас працы моцна пацеў — так што нават дактары не маглі зразумець прычыну.
Алесь Адамовіч (3-ці ў 2-м шэрагу) у групе партызанаў атраду імя Кірава брыгады “Пархоменка”. Глускі раён, партызанскі лягер каля вёскі Крукаўшчына. Травень 1943 г. З асабістага фонду А. Адамовіча ў БДАМЛМ
«Зноў пра вайну, навошта?...» У апошнія гады свайго жыцьця ён, зноў і зноў пішучы пра немцаў і партызанаў, беспамылкова ўгадаў гэтае пытаньне-папрок, зьвернутае да яго тымі, хто пра Адамовіча неўзабаве забудзе. Сапраўды, навошта зноў, пасьля «Карнікаў» і вогненных вёсак? Самы просты адказ: таму што ўбачанае на свае вочы і аднойчы выказанае ўжо ня можа быць вернутае ў хаос ніколі. Гэта той асабісты досьвед, які робіць цябе часткаю пакаленьня — як маё пакаленьне сфармавала позьняя гарбачоўская перабудова, як апошняе зьляпілася з таго, што было: аська, лукашэнка і сounter strike. Адтуль гэтая наіўнасьць і злосьць, адтуль несупыннае жаданьне вярнуцца туды, у юнацтва, па нейкія забытыя там інструмэнты, безь якіх гэты сэйф з сучаснасьцю хрэн узломіш. Навошта? Таму што бяз той вайны не было б шасьцідзясятнікаў —Алесь Адамовіч. 1960-я гг. З асабістага фонду А. Адамовіча ў БДАМЛМ
як не было б пазьней і тых, хто спачатку пасадзіў іх на параплаў сучаснасьці, а потым адтуль сьпіхнуў, галавою ўніз. Таму што для іх вайна так ніколі і ня скончылася, і дзікім падавалася жыць далей — і не змагацца. І — гэта таксама істотна — таму што ў апошнія гады яго жыцьця стала ўжо «можна», можна сказаць усё, што карцела, можна было нарэшце зрабіцца ясным, зрабіцца самім сабой, без агаворак, і пайсьці да канца. Апошні рашучы бой: нездарма яны, шасьцідзясятнікі, праклінаючы Сталіна, верылі ў Леніна, і мала хто прыйшоў урэшце да сапраўднай веры ў бога. Гэта была проста фізіялягічная патрэба ня ў ідалах, але ў ідэалах. «Мы — нехрысьці, на вось табе твой крыж, калі Ты такі!..» Заўжды было адчуваньне, што тады, пасьля распаду імпэрыі, шмат хто з савецкіх пісьменьнікаў з адчаем пабачыў: сымбіёз, у якім яны дзесяцігодзьдзямі жылі з цэнзурай, прывёў да таго, што бяз цэнзара ўжо неяк і ня пішацца. У выпадку Адамовіча ўсё было наадварот: адчуваючы, што хутка яго ня стане, ён напісаў свае самыя ясныя рэчы, тымі словамі, якімі заўжды хацеў. Ніякай двухсэнсоўнасьці — адна дакумэнтальная фантастыка, любімы жанр; азначэньне, якое толькі падаецца аксюмаранам, насамрэч гэтыя два словы ня больш узаемавыключальныя, чым «барацьба за мір».Алесь Адамовіч раздае аўтографы вайскоўцам адной з частак Беларускай ваеннай акругі. 14 красавіка 1962 г. З асабістага фонду А. Адамовіча ў БДАМЛМ
«Із забывшіх меня можно составіть город»... Алесь Адамовіч — не празаік, ён — журналіст, усё жыцьцё пісаў публіцыстыку, не падымаючыся да халодных вышыняў, дзе жыве сапраўднае мастацтва: так кажуць у тым губэрнскім расейскім горадзе, недзе за Ўралам, у Ніжнебамбардзіроўску, Мачылаве-Сарціровачным, Сьвята-Зачысткаве, няважна, недзе там — а значыць, і ў Менску. Сапраўды, чыстай літаратуры ў яго мала, а калі яна пачынаецца, часам выглядае вымучанай нават у найлепшых кнігах. Кранальная аповесьць «Нямко» пра каханьне беларускай дзяўчыны і «харошага немца», якія здолелі выжыць сярод сьмерці і спусташэньня, сярод акупацыі і розных спэцатрадаў ды партызанскай рулеткі, слабая менавіта гэтым — аўтарскай падпарадкаванасьцю прыгожаму сюжэту, кінарэжысэрскім імкненьнем абавязкова выбіць сьлязу. Гэта цудоўная гісторыя — але як літаратура так сабе. Ці не паводле «Нямка» зьнялі потым фільм пад назваю «Транс цэпэліна»? — ці «Франц і Паліна», ня памятаю. Усё ж Адамовіч быў яшчэ і кінасцэнарыстам — і гэты від творчасьці адносіцца да літаратуры гэтаксама, як бардаўская песьня да музыкі. Але як толькі ў студыі гасьне асьвятленьне, у празаіка Адамовіча загараецца ягоная прыватная лямпа, вось гэтая — і чым яна ёсьць, калі не літаратурай:Алесь Адамовіч (2-гі зьлева) на сустрэчы былых партызанаў на месцы былога лягеру каля вёскі Зубарэвічы. Кастрычніцкі раён, 1965 г. З асабістага фонду А. Адамовіча ў БДАМЛМ
«Лямпа — зіхоткі мэталічны шар на тонкай трынозе, шкло з крута разьдзьмутымі шчокамі, падтрыманае зьнізу ўзорыстым венчыкам. Як толькі змрок выпаўзае зь цёмных куткоў, запаўняючы спальню, кухню і ўсю кватэру, і за вокнамі таксама пачынае цямнець, запальваецца, узгараецца Лямпа... Напачатку полымя ледзь трымаецца за чорны краёчак кнота, а павернуць зубчатае кольца, і сьвятло затапляе пакой — сьцены быццам рассунуліся, столь узьляцела. Калі блізка прысесьці, вуха пачуе шыпеньне, жывы шэпт Лямпы. „Шасьцілінейная“, — помню гэтае загадкавае слова, якое вымаўляецца з павагай нават калі яна, запыленая і забытая, стаяла на шафе, а са столі зьвісала пазначаная мухамі электрычная лямпачка на жорсткім перакручаным дроце. Начныя матылькі з крэйдавымі крылцамі... віліся цяпер вакол гэтых лямпачак».Алесь Адамовіч гутарыць з жыхарамі вёскі Брыцалавічы Асіповіцкага раёну ў час здымак фільму “Хатынь, пяць кілямэтраў” паводле сцэнару А. Адамовіча, рэжысэр Ігар Калоўскі. 1968 г. З асабістага фонду А. Адамовіча ў БДАМЛМ
Гэта ўрывак зь «Vixi», тэксту «з-пад кропельніцы», найлепшага, як па мне, напісанага Адамовічам. Тут ёсьць усё: літаратура і публіцыстыка, а галоўнае — ёсьць чараўніцтва, безь якога ўсе словы пішуцца ў нішто. Тут, у гэтай ці то споведзі, ці то ў допыце сябе самога, сваёй памяці, ці то ў разьвітаньні, а можа — проста ў спакойнай размове з намі, — самая вялікая канцэнтрацыя галоўных тэмаў Адамовіча. Любоў і нянавісьць, жыцьцё і сьмерць, і жыцьцё пасьля сьмерці, і жыцьцё да самога жыцьця. Вечныя тэмы, за якія публіцыст не бярэцца, бо ведае, што не адужае. І нават на ўзроўні проста словаў — Адамовіч пісьменьнік: здольны адчуваць нянавісьць сьпінай і глядзець ёй у вочы. І, дарэчы, ён — аўтар трэцяга, пасьля Стральцова і Адамчыка, вялікага апісаньня забойства і смаленьня вепрука. Вабіў беларускіх пісьменьнікаў сваёй магічнасьцю гэты рытуал, а чаму — тэма для асобнага дасьледаваньня. Магчыма, тым самым — таемствам сьмерці.Алесь Адамовіч пад час творчай камандзіроўкі ў Сібір. 1971 г. З асабістага фонду А. Адамовіча ў БДАМЛМ
...Адамовіч — чалавек мёртвай эпохі, сышоў разам зь ёй і сёньня не запатрабаваны. І гэта таксама — голас з таго гораду, гораду забыцьця, які мы тут усё спрабуем пачуць, зь Вялікакатлецку, з Ракецінску-над-Ракой, з Фафудзева-Хрустальнага, а значыць — і зь Менску. Што ж, на першы погляд, немагчыма не пагадзіцца: здаецца, даўно няма імпэрыі, КПСС ляснула, межы адкрытыя, Чарнобылем не зарасьлі, міру-мір, а вайны нам ня нужна, гітлерюгенд па вуліцах ня ходзіць. Здаецца... А ці ж праўда — няма той імпэрыі? Ці праўда — свабода? І што, Чарнобыль у мінулым? І вайна не пагражае? І гітлерюгенд ня ходзіць, свае, паліцаі ХХІ стагодзьдзя? Толькі ідыёт будзе сьцьвярджаць, што ўсім гэтым сучасная Беларусь ня можа пахваліцца. Сьвет, у якім жыў Адамовіч, незадоўга да яго сьмерці здрыгануўся, зьмяніў накірунак — і потым пакаціўся назад, ды так імкліва, што цяпер Беларусі зноў не зашкодзіў бы такі пісьменьнік. І, пажадана, не ў Маскве і не ў Ніжнебамбардзіроўску.Алесь Адамовіч, Віктар Каваленка і Уладзімер Крывіцкі на першамайскай дэманстрацыі. Менск, 1972 г. Фота Івана Цішчанкі. З асабістага фонду А. Адамовіча ў БДАМЛМ
Наогул, ці можна лічыць састарэлым пісьменьніка, які заўжды ішоў насуперак, ці падлягае ўтылізацыі такая зьява, як нонканфармізм? А Адамовіч быў нонканфармістам — наколькі можна ўявіць сабе жывога савецкага нонканфарміста. Ці пасуе слова «састарэлы» да чалавека, які сказаў: «Як лёгка асуджаць іншых і як цяжка паварочваецца язык сказаць жорсткую праўду сабе, уласнаму народу?» Які не адмахваецца расчаравана ад улады: «хто ж ёй верыць» — а патрабуе ад яе праўды як чагосьці, на што ён мае прыроднае права. Які называе Вандэю Вандэяй — пры ўсёй сумнеўнасьці па-якабінску расстаўленых акцэнтаў гэта азначэньне ня толькі палітыка і грамадзяніна, але і паэта. І які ўжо зусім не па-якабінску ставіцца да заклеенага індульгенцыямі партызанскага тэрору. Які, як піша Сяргей Навумчык, «ішоў туды, куды іншыя ісьці баяліся». Дзе б ні знаходзіўся:Алесь Адамовіч (у цэнтры) пад час горнай экскурсіі. Эльбрус, 1972 г. З асабістага фонду А. Адамовіча ў БДАМЛМ
«На зьезьдзе народных дэпутатаў СССР тэлекамэры выхоплівалі твары генэралаў, калі сьпікер абвяшчаў выступ дэпутата Адамовіча: Алесь Міхайлавіч яшчэ толькі ішоў да трыбуны, а вочы людзей у пагонах нібы прыкладаліся да прыцэлаў».І тут ёсьць чаму пазайздросьціць. Літаратар, якога бяруць на прыцэл генэралы — добры літаратар, незалежна ад палітычных поглядаў. Ведаючы, што можна страціць усё, рабіць тое, што мусіш — і не баяцца. Мараль простая, як крок зь ценю.
Ня ўсе робяць яго сьвядома. Некаторыя проста нараджаюцца жывыя ў каралеўстве мёртвых. Дзяўчына Вэнэра, гераіня адной з апошніх аповесьцяў Адамовіча, імкліва губляе ўсё: савецкія «вызваліцелі» расстрэльваюць жыхароў яе вёскі, немцы спальваюць тых, хто застаўся, партызаны, якія яшчэ нядаўна бегалі за Вэнэрай, толькі б узнагародзіла позіркам, рабуюць яе, «народная» ўлада забірае дом, адзіны, што застаўся ў вёсцы, пакідаючы гаспадыню чымсьці кшталту непатрэбнай рэчы ва ўласнай хаце, яе прыніжаюць, гвалцяць, усяляк выбіваюць зь яе рэшткі жыцьця і ўрэшце за крадзеж шасьці бульбін асуджаюць на зьнікненьне. «Любое нараджэньне аплачана сьмерцю», — казаў Адорна. Вэнэры собіла нарадзіцца жывой у разгар культу сьмерці — ёй да канца помсьцяць за прыгажосьць і жыцьцё.
Алесь Адамовіч і Васіль Быкаў
...Няшмат людзей ведае, што знакамітая фраза «Рускія не здаюцца!» сваім існаваньнем абавязаная чыстакроўнаму адыгу Хусэну Андрухаеву. Хто яго ведае, якія дакладна матывы прымусілі маладога камандзіра з Каўказу пракрычаць менавіта гэтыя словы, калі ён, застаўшыся сам і абкружаны немцамі, рыхтаваўся ўзарваць сябе разам з парай-тройкай «фашысцкіх гадаў». Далібог, «Адыгейцы не здаюцца!» гучала б ня горш. Тым ня менш — вось такая прыпавесьць. Якая чамусьці прыгадваецца, калі думаеш пра тое, хто зь пісьменьнікаў да якой літаратуры належыць.Адамовіч — не беларускі пісьменьнік, ён быў расейскамоўны, за найвышэйшых аўтарытэтаў уважаў Пушкіна ды Талстога, барада якога вылазіць шмат у якіх тэкстах Адамовіча: Леў Мікалаевіч паўсюль, у любой сытуацыі, у любым перажываньні і канфлікце, прымушае згадваць пра сябе, «куды ні сунься!..» Не беларускі: так кажуць у стольным градзе Сьвята-Бздуравым, у Пусіну-на-Зоне, і нават у правінцыйным Безчучмецку — а значыць, і ў Менску. Але пры гэтым Алесь Адамовіч сказаў пра «не сваю вайну» беларусаў ня менш за Кастуся Акулу. Толькі ў Акулы героі ваяўнічыя і паваяваць ня супраць, галоўнае, каб за сябе — у Адамовіча яны, са зьдзіўленьнем гледзячы на зброю, бессэнсоўна гінуць на гэтай чужой для іх вайне, якую Адамовіч называе «крыжовым паходам дзяцей», перадаючы прывітаньне Вонэгуту. Адамовіч — крытык і дасьледчык беларускай літаратуры і, па шчырасьці, проста немагчыма ўявіць яго ў наш час на якімсьці тутэйшым тутбаі з псэўданавуковымі апраўданьнямі русыфікацыі і іншымі славеснымі экзэмамі, якія ён радасна дэманструе ўдзячнай аўдыторыі. Так што аргумэнт «беларус па крыві» даўно ўжо не працуе — ці мала хто па крыві. Тут усе па крыві, як казала адна цётка ў паліклініцы, з мачой — у 401-ы.
Пра ўяўную «небеларускасьць» і ў той самы час прыродную беларускасьць Адамовіча напісаў у свой час Сяргей Дубавец, які быў укладальнікам кнігі «Vixi», дзе апошнія творы Адамовіча выйшлі па-беларуску. Прапанаваўшы, між іншага, каб расейскамоўныя творы пісьменьніка выходзілі з пазнакай «Перевод с белорусского»:
...Пішуць, у васьмідзясятых Адамовіч запусьціў ва ўжытак панятак «звышлітаратура» — і дагэтуль не зусім ясна, што ён меў на ўвазе. Чытаючы яго, можна хіба здагадвацца: звышлітаратура мусіла сказаць больш за літаратуру звычайную, заснаваную на звыклых прыёмах, звышлітаратура мусіла зрабіцца чымсьці большым за словы. Напазычаўшы зброі ў журналістыкі і кіно, яна мусіла ўзяць на сябе функцыю калі не Інстытуту праўды, то рэвалюцыйнага Канвэнту дакладна. І біць, біць, біць, абпальваць, тузаць, сыпаць соль на самыя балючыя раны, не даваць забыцца, не дараваць злу. Калі мастацкая выдумка аказваецца слабой — чалавек дасьць веры фактам, лічбам і сьведчаньням. Дакумэнтам — якія, калі іх няма, варта выдумаць.
Але звышлітаратура патрабуе звышчытача. І (вось тут і пачынаецца фантастыка) таму яна сама яго выхоўвае — каб потым штодня мучыць сэрца, дзерці памяць, абпальваць душу... і страшна нават сказаць, што яна робіць з такім атрафіраваным і сумнеўным органам, як сумленьне.
Ранейшыя фрагмэнты сэрыі:
Гамбурскі рахунак Бахарэвіча
Кіно 1866 году (Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч)
Бог ня роўна delete (Францішак Багушэвіч)
Сумны крошынскі джаз (Паўлюк Багрым)
Шапэнгаўэру назло (Янка Лучына)
У чаканьні войта (Гутарка Данілы са Сьцяпанам)
Белагаловая без галавы (Саламея Пільштынова)
Усё цьвітуць і цьвітуць тыя макі… (Тарас на Парнасе)
Курсіў чарнакніжніка (Ян Баршчэўскі)
Карыда па-беларуску (Мікола Гусоўскі)
Нашы душы з дынаміту (Цётка)
Інтымны дзёньнік Макса Б. (Максім Багдановіч)
Невыносная зычнасьць шыпячых (Ядзьвігін Ш.)
Цёмнае мінулае Каяна Лупакі (Янка Купала)
Крыўда, праўда і брыда (Янка Купала)
Тым, хто шукае Туле (Якуб Колас)
Зацемкі падчас зацьменьня (Алесь Гарун)
Ампутацыя немагчымая (Максім Гарэцкі)
Нехта трэці (Максім Гарэцкі)
Крыжыкі-ножыкі (Зьмітрок Бядуля)
Ацалелы ў пакоі сьмеху (Кандрат Крапіва)
Не чапай маіх кругоў (Уладзімер Дубоўка)
Лініі разрэзу (Уладзімер Жылка)
Сто пудоў адзіноты (Лукаш Калюга)
Квадратны рай (Пятрусь Броўка)
Вы шуміце, шуміце (Паўлюк Шукайла)
Чысты, як шклянка (Пятро Глебка)
Уяві, што ты на Яве (Янка Маўр)
Пакуль ня скончыцца паліва (Міхась Лынькоў)
Зямля ў ілюмінатары (Кузьма Чорны)
Дзе канчаецца прорва (Кузьма Чорны)
Заўтра нас апраўдаюць (Андрэй Мрый)
Абутыя на папялішчы (Міхась Чарот)
Сьпірахеты шчасьця (Францішак Аляхновіч)
Права на арытмію (Максім Танк)
Куды б ні занёс нас вецер (Натальля Арсеньнева)
Таемны сшытак (Аркадзь Куляшоў)
Пахвала зайздрасьці (Масей Сяднёў)
Слупы — і часам кактусы (Пімен Панчанка)
Вырванае з рэбраў (Ларыса Геніюш)
Знакі і сымбалі (Міхась Стральцоў)
Сны Адама (Янка Юхнавец)
Чорны плашч перапёлкі (Іван Чыгрынаў)
Свая вайна (Кастусь Акула)
Не на той вуліцы (Барыс Сачанка)
Коні сытыя, ваўкі цэлыя (Андрэй Макаёнак)
Слоўнік маўчаньня (Яўгенія Янішчыц)
Шарай гадзінай на жоўтым пяску (Вячаслаў Адамчык)
Ключ ад краіны (Уладзімер Караткевіч)
Так казаў Н-д (Янка Брыль)