Беларускім гаворкам магілёўска-смаленскага памежжа пагражае зьнікненьне. Асыміляцыйнае ўзьдзеяньне расейскай мовы размывае рэшткі беларушчыны. Навукоўцы Магілёўскага дзяржаўнага ўнівэрсытэту імя Куляшова сабралі моўны матэрыял на расейска-беларускім памежжы і ўклалі слоўнік з найбольш адметных словаў рэгіёну. Праца пачалася ў 1986 годзе. Пэрспэктыва выдаць слоўнік няпэўная.
Чым жа адметная мова памежжа, ці пачуваюць сябе носьбіты тамтэйшых гаворак беларусамі?
Адказаць на асыміляцыю няма чым
Трапіўшы ў памежныя з Магілёўшчынай вёскі Смаленскай вобласьці, першае, на што зьвяртаеш увагу, — гэта маўленьне мясцовых жыхароў. Гаворка, асабліва ў людзей сталага веку, з выразнымі рысамі беларускасьці найперш у вымаўленьні: хадзіў, чорны, цьвяток.
Але панаваньне расейскай школы ды тэлебачаньня паволі размывае рэшткі беларушчыны. Маладзейшае пакаленьне тутэйшых ужо гаворыць «правільна».
Ксеніі Паўлаўне, жыхарцы вёскі Гразь, што ў Хіславіцкім раёне, 78 год. Увесь свой век жанчына пражыла ў роднай вёсцы за пяць кілямэтраў ад мяжы з Рэспублікай Беларусь. Пра гэтае паселішча і яго жыхароў Свабода ўжо пісала.
А вось як гучыць тамтэйшая гаворка з вуснаў гераіні свабодаўскага рэпартажу.
«Гэта мсьціслаўская гаворка», — праслухаўшы запіс, кажа кандыдат філялягічных навук Аляксей Лаўшук. Шмат год ён аддаў выкладаньню моўных дысцыплін ва ўнівэрсытэце імя Куляшова.
«У ёй і дзеканьне, і цеканьне, і зацьвярдзелыя шыпячыя, і ўласьцівыя беларускай мове канчаткі словаў», — зьвяртае ўвагу мовазнаўца.
«Наагул мне падаецца, што жанчына ня „руская“. Яна наша, беларуская жанчына. Маўленьне надта блізкае да ўсходнебеларускіх гаворак. Калі б я наперад ня ведаў, што запіс зроблены па той бок мяжы, то сказаў бы, што гаворка беларускай вёскі Мсьціслаўшчыны. Мая выснова: гаворка больш беларуская, чым расейская», — кажа лінгвіст.
Гаворка жыхароў вёскі Каськова, што на беларускім баку мяжы, мала чым адрозьніваецца ад гаворкі суседзяў з расейскага боку. Між беларускім паселішчам і Гразьзю ня больш за дзесяць кілямэтраў.
У Каськове тое самае яканьне, дзеканьне ды [ў] нескладовае. Слоўны запас, аднак, дужа папоўнены расейшчынай. Каськова адышло да Беларусі ў 1964 годзе, акурат тады, калі сыходзіў з пасады Мікіта Хрушчоў.
У беларускім Амсьціславе беларуская мова не дамінуе ў аздабленьні вуліц. На ўезьдзе ў горад манумэнтальныя знакі расейскамоўныя. Адчуваньня беларускага гораду няма.
Вывучаць гаворкі памежжа ўсё цяжэй, бо ўсё менш носьбітаў
Ва ўнівэрсытэце імя Куляшова на катэдры беларускай і расейскай моваў вывучаюць гаворкі магілёўска-смаленскага памежжа. За тры дзясяткі гадоў працы выкладчыкі і не адно пакаленьне студэнтаў назьбіралі ў дыялекталягічных экспэдыцыях матэрыялу на два тамы слоўніка. Ад 2012 году такіх выправаў больш унівэрсытэт ня ладзіць.
Вывучаць гаворкі магілёўска-смаленскага памежжа, асабліва з расейскага боку мяжы, складана, — кажа дацэнт катэдры Людміла Шапавалава. Засталося мала карэннага насельніцтва — носьбітаў дыялектнае мовы.
«Вы ж бачылі там вёскі — ці абязьлюджаныя, ці заселеныя нядаўна прыбылымі. Па сутнасьці, тамтэйшае насельніцтва — ужо ня носьбіты мясцовых гаворак. Уплыў школьнага навучаньня, тэлебачаньня, радыё адчувальны», — кажа Шапавалава.
«У выхадцаў з тых земляў, якія вучацца ў Смаленску, сьціраюцца адметнасьці маўленьня. Яны ўжо гавораць па-расейску, і толькі чуйнае вуха адмыслоўца можа вызначыць, адкуль тая моладзь прыехала. Фанэтычныя беларускія асаблівасьці больш устойлівыя, іх цяжэй выкараніць, аднак і яны з часам заціраюцца. Унікальныя гаворкі памежжа зьнікаюць праз расейскую асыміляцыю. У памежным рэгіёне ўжо цяжка зафіксаваць дыялектныя рысы, праявы якіх можна было сабраць дваццаць гадоў таму», — кажа Людміла Шапавалава.
Рупліўцы ратуюць беларускія словы ад зьнікненьня, уклаўшы слоўнік
«У носьбітаў мясцовай гаворкі, — кажа Людміла Шапавалава, — могуць праяўляцца варыянты адной і той жа моўнай зьявы. У маўленьні аднаго чалавека можа быць больш выразны пераход гукаў [в] ці [л] у гук [ў], а ў іншага — не. Воўк і волк. Адназначна сьцьвярджаць, што на памежжы беларускія рысы пераважаюць, нельга. Там цяпер зьмешаная гаворка».
Сучасныя расейскія навукоўцы ў Смаленску не вывучалі як сьлед гаворак памежжа. Гэтым аспэктам яны толькі пачалі займацца, кажа суразмоўніца. Паводле яе, мовазнаўцы з Смаленску зьбіраюцца наведацца ў Магілёў, каб пазнаёміцца з досьведам працы калегаў.
«Іхная пазыцыя зводзіцца да таго, што гаворкі на памежжы зь Беларусьсю знаходзяцца пад уплывам беларускай мовы», — кажа Людміла Шапавалава.
Што да слоўніка гаворак магілёўска-смаленскага памежжа, то ён пакуль толькі ў электронным выглядзе. Пэрспэктыва яго выданьня няпростая, прызнаецца суразмоўніца.
«Гэты слоўнік — першая падобная праца, у якой сабраныя адметнасьці гаворак памежнага рэгіёну. У іх бытуюць унікальныя словы і фразэалягізмы, фанэтычныя асаблівасьці. У нашай працы 1264 слоўнікавыя артыкулы. Нас называюць энтузіястамі, бо працуем са слоўнікам фактычна на ўласным імпэце», — кажа Людміла Шапавалава.
«Для гісторыі і культуры гэтая праца ўнікальная, — кажа яна. — Гэта сховішча нашага мінулага, зафіксаванага ў мове».
Гаворым па-беларуску, запісваемся расейцамі
Дачыненьні між жыхарамі вёсак паабапал мяжы збольшага прыязныя, аднак бываюць і выняткі — канфлікты вакол «дарогаў кантрабандыстаў». Яны спарадзілі насьцярожанае стаўленьне да людзей, якія прыходзяць зь беларускага боку.
У вёсцы Шэіна, што на той жа Смаленшчыне, гаспадыня хаты катэгарычна адмовілася адчыняць дзьверы беларусу. Жанчына гаварыла па-беларуску, але сябе лічыць расейкай, «бо нарадзілася ў Расеі»:
У 2014 годзе губэрнатар Смаленскай вобласьці Аляксей Астроўскі прапанаваў частку земляў сумежных зь Беларусьсю раёнаў вобласьці даваць у карыстаньне беларускім гаспадаркам. Ён заявіў гэта неўзабаве пасьля акупацыі Расеяй Крыму. У вядомай вёсцы Любавічы некаторыя зь вяскоўцаў былі ня супраць далучыцца да Беларусі.
У гаворцы любавіцкіх жыхароў таксама чуваць беларушчына. Беларускую гаворку журналіста яны разумелі.
Выдатныя навукоўцы мінуўшчыны — Яўхім Карскі, Пятро Бузук, Павал Растаргуеў, укладальнік падрыхтаванага ў 1920-я гады «Краёвага слоўніка Ўсходняй Магілёўшчыны» (каля 20 тыс. словаў) Янка Бялькевіч — лічылі гаворкі рэгіёну не пераходнымі, а беларускімі ў сваёй аснове. Але за прамінулае стагодзьдзе асыміляцыйнае ўзьдзеяньне расейскай мовы моцна русыфікавала і слоўнікавы склад гэтых беларускіх гаворак, і нават вымаўленьне — звычайна найбольш кансэрватыўную моўную рысу.
