Горад мёртвых — так даслоўна перакладаецца старагрэцкае слова нэкропаль. Гэта вялікія могілкі, якія ўключалі ў сябе падземныя галерэі, склепы, камэры, грабніцы, каменныя надмагільлі. Разьмяшчаліся яны на ўскрайках старажытных гарадоў у Эгіпце, Малой Азіі, Этрурыі. Нэкропалямі ў новыя часы называлі і вялікія могілкі па ўсёй Эўропе. Яны станавіліся ўвасабленьнем традыцыйнага стаўленьня да памерлых кожнай нацыі. А што могуць расказаць пра беларускую нацыю, яе традыцыі беларускія нэкропалі? Гутарка з гісторыкам, экскурсаводам Цімафеем Акудовічам.
Вячаслаў Ракіцкі: Ці можна казаць пра нейкае агульначалавечае, унівэрсальнае для чалавека, незалежна ад яго нацыянальнасьці, успрыняцьце могілак?
Цімафей Акудовіч: У чалавечым успрыманьні могілкі — гэта досыць складаная зьява, бо ад пачатку могілкі зьяўляюцца аб’ектам сакральным, зьвязаным з памяцьцю, і адначасна брудным, зьвязаным з біялягічнай сьмерцю. У розных народаў і ў розныя эпохі перапляценьне гэтых двух супрацьлегласьцяў і фармуе ўспрыманьне могілак. Напрыклад, у Рыме быў культ памяці і маўзалеі мелі вялікае публічнае значэньне, а ў юдэйскай традыцыі могілкі — гэта рытуальна нячыстае месца, таму ніякімі сьвецкімі справамі там займацца нельга. Там нельга ні піць, ні есьці, што робяць на могілках беларускія хрысьціяне на Радаўніцу.
Ракіцкі: Беларусы не выключэньне ў хрысьціянскім сьвеце? Ці ўсё ж ёсьць нешта такое, што беларусаў адрозьнівае ад іншых народаў? Яны ахвотна ці наадварот — неахвотна наведваюць могілкі?
Акудовіч: Калі казаць пра сучасную Беларусь, дык у нас у дачыненьні да могілак прысутнічае як сакральнае, гэтак і бруднае ўспрыманьне. З-за гэтага могілкі ўсё ж успрымаюцца найперш як месца прыватнага смутку. Нават Радаўніца і Дзяды, нягледзячы на маштаб, зьяўляюцца відавочна сямейнымі сьвятамі. У Беларусі пакуль што ёсьць адзін аспэкт, які моцна адрозьнівае нас ад суседніх краінаў. У нас амаль што не прынятае наведваньне могілак у адукацыйных мэтах. У Маскве, Вільні, Варшаве, Львове, Пецярбургу экскурсіі на гістарычныя нэкропалі — адзін з абавязковых пунктаў знаёмства з горадам і краінай. У нас такога няма. Хаця, напрыклад, на Ўсходніх могілках пахаваныя людзі вядомыя далёка за межамі Беларусі. І ўвогуле на прапанову наведаць (або нават папрыбіраць) нейкія гістарычныя могілкі часам сутыкаесься зь неразуменьнем — як можна хадзіць на могілкі? Калі да сваякоў, ці на магілу партызана (ёсьць такая традыцыя ў школах яшчэ і сёньня) тады так, а калі шырэй, тады не. Тут добра бачна, што шанаваньне, калі яно ёсьць, пераадольвае гэтае адчуваньне «бруднасьці». Калі яго няма, дык няма і памяці.
Ракіцкі: У Беларусі была і моцная габрэйская традыцыя, і мусульманская, і традыцыя старавераў. Але ня будзем пакуль што гэтыя традыцыі чапаць, пагаворым пра традыцыі хрысьціянскія. Якія галоўныя зь іх?
Акудовіч: Калі казаць пра нашы традыцыі, то тут відавочна можна прасачыць дзьве тэндэнцыі — шляхецкую і сялянскую. Для шляхецкай характэрна прэзэнтатыўнасьць — пахаваньне пры храме, ці ў асабістай капліцы. Тут, канешне, самы выбітны прыклад — крыпта Радзівілаў у Нясьвіжы, дзе пахаваныя больш за семдзесят прадстаўнікоў гэтага славутага роду. Яна — адна з найбуйнейшых сямейных пахавальняў у Эўропе. Але і меншыя таксама цікавыя. У ХІХ стагодзьдзі было папулярна ставіць пахавальні ў выглядзе пірамідаў. Напрыклад, ва Узьдзе такая захавалася. Вышыня яе каля пяці мэтраў. Вельмі незвычайная пахавальня Сьвятаполк-Мірскіх у Міры. Асобнае пытаньне — гэта надгробкі і памінальныя пліты. На іх можна знайсьці цудоўныя прыклады эпітафіі. Вось, напрыклад, у Сёмкаве, пад Менскам, нядаўна знайшлі пліту, якую Адам Хмара, апошні Менскі ваявода, паставіў сваім бацькам:
Мінаюць каралеўствы, мяняюцца ўлады,
але ў нябёсах адвечная айчына несьмяротных духаў
дзякуючы веры ў Бога застаецца бясьпечнаю.
У гэтым помніку — любоў да найдаражэйшых бацькоў,
пашана ўдзячных нашчадкаў да іх
і плынная ды мінучая зьменлівасьць чалавечага лёсу.
(пераклад Алеся Жлуткі)
Ракіцкі: Рымляне найчасьцей стваралі нэкропалі ўздоўж дарог, каб нагадваць жывым пра подзьвігі продкаў. А ў беларусаў, ці была, ці ёсьць традыцыя разьмяшчэньня могілак?
Акудовіч: Такая традыцыя была. Могілкі разьмяшчалі на пагорках. Вясковы пагост звычайна быў на ўзвышшы побач з паселішчам, каб яго бачылі здалёк. Гэта тое, што цяпер зьнікае, што ўжо ня цэніцца. Могілкі на ўзгорку з драўлянымі крыжамі, зарослыя бярозкамі, былі заўсёды часткаю беларускага краявіду.
Ракіцкі: Бясспрэчна, што па ўсёй Беларусі можна бачыць дзясяткі, а мо і сотні разбураных капліцаў. Чым гэта можна патлумачыць? Мэнтальнасьцю, гісторыяй нацыі? Чымсьці яшчэ?
Акудовіч: Так, і ня толькі ў разбураным стане, але і разрабаваныя. І косткі раскіданыя. У Караткевіча ёсьць сюжэт у «Чорным Замку Альшанскім», калі дзеці гуляюць панскім чэрапам у футбол. Дык вось, гэта не мастацкі вобраз. Разоў дзесяць у розных кутках Беларусі я чуў такую гісторыю. Пад уплывам прапаганды ХХ стагодзьдзя парэшткі чалавека, калі ён пры жыцьці быў панам, пазбаўляліся права хоць на нейкую павагу. Калі казаць мэтафарычна, дык мне падаецца, што гэтыя сотні разрабаваных панскіх капліцаў — гэта нейкі наш вялікі нацыянальны грэх, які яшчэ давядзецца калісьці замольваць.
Ракіцкі: Сяляне ня мелі, натуральна, такіх сродкаў, як шляхта, каб будаваць надмагільныя, пахавальныя склепы, капліцы. Але сваю традыцыю, натуральна ж, мелі. У чым яна?
Акудовіч: У сялянскай традыцыі, зразумела, не было нейкага фамільнага патасу. І пахаваньне — гэта заўсёды драўляны, ці маленькі каменны крыж. Але гэта кампэнсавалася разгорнутым агульным рытуалам, які розьніўся ў кожным рэгіёне, меў сваю мастацкую прыгажосьць. Напрыклад, каб імітаваць панскія капліцы на Палесьсі над пахаваньнем клалі вялікую калоду. Вельмі цікавы і архаічны рытуал галашэньня. Яго цяжка фіксаваць, бо, зразумела, што такое мала хто будзе сьпяваць без нагоды на дыктафон, але гэта, відавочна, унікальная зьява. Ну, і Радаўніца зь Дзядамі, канешне.
Сялянская традыцыя адрозьнівалася ад шляхецкай мінімальнай імянной памяцьцю. На шляхецкім надгробку абавязкова была напісаная інфармацыя. І шляхціч, так ці інакш мусіў ведаць сваіх продкаў на некалькі пакаленьняў углыб, хаця б для таго, каб пацьвердзіць сваё шляхецтва. Сяляне ставілі проста крыж. Прычым, ва ўсходняй Беларусі так было яшчэ пасьля вайны. Нават цяпер людзі старэйшага пакаленьня вас могуць прывезьці на могілкі, паказаць на безыменныя крыжы і сказаць: вось тут ляжаць мае бацькі, вось там — дзяды, а дзесьці ў тым канцы могілак — прадзеды, але я дакладна ўжо не пакажу. То бок, памяць і іменная, і месцаў пахаваньня жывая на працягу трох пакаленьняў, а пасьля абагульняецца ў адзіны вобраз Дзядоў, да якога далей і зьвяртаюцца.
Ракіцкі: Могілкі захоўваюць гісторыю краіны, народу. Ці можна казаць, што і ў такім ракурсе беларусы гісторыяй грэбуюць, крыўдзяць яе?
Акудовіч: Ёсьць праблема. У нас нібыта ёсьць у Менску Ўсходнія могілкі, якія можна назваць нэкропалем. Там хаваюць выбітных людзей ужо больш за паўстагодзьдзя. Але запытайцеся на вуліцы любога мінака, дзе ў Беларусі ёсьць нацыянальны нэкропаль, мала хто адкажа. Дый мала хто зь беларусаў усьведамляе Ўсходнія могілкі як нэкропаль. Яны ведаюць, што там хаваюць эліту, але ўспрыняць іх як свой нацыянальны нэкропаль ня могуць. Між іншым, кожная нацыя павінна мець свае дзяржаўныя герб, сьцяг, гімн, сталіцу і нэкропаль.
Ракіцкі: Але ж многія знакавыя асобы беларускай гісторыя пахаваныя на розных могілках па ўсёй Беларусі. Ці ахоўваюцца яны?
Акудовіч: Цяпер зь гістарычнымі могілкамі ў нас бяда. Іх трэба ахоўваць. Але заканадаўства ў гэтым пытаньні недасканалае. Нядаўна мы хацелі падаць у дзяржаўны сьпіс шыкоўны Гарадзенскі нэкропаль. Там Эліза Ажэшка пахаваная, генэрал 1812 году Ланскі, маці Максіма Багдановіча — Марыя Багдановіч і шмат каго яшчэ са знакавых асобаў. Там стаяць капліцы. Але прапанова не прайшла. З такім тлумачэньнем, што няма чаго ўносіць у сьпіс восем гектараў зямлі, а ўносіць трэба паасобныя каштоўныя помнікі. А паасобных каштоўных помнікаў у Беларусі сотні. Ніхто такую колькасьць у сьпіс не ўнясе. У новай рэдакцыі закону аб пахаваньнях пра гістарычныя могілкі няма ні слова. Атрымліваецца, што пахаваньні нават пачатку ХІХ стагодзьдзя прыроўненыя да сучасных пахаваньняў і да іх прымяняюцца такія ж рэглямэнты. Напрыклад, калі цягам двух гадоў сваякі не ўпарадкуюць надмагільле, то камунальныя службы могуць яго зьнесьці. Для сучасных пахаваньняў у гэтым ёсьць лёгіка, але якія сваякі могуць быць у пахаваных у ХІХ стагодзьдзі? Мы змагаемся з такім падыходам, даказваем, што старыя могілкі трэба разглядаць у комплексе — і як гістарычныя, і як ляндшафтныя. І калі ўносіць іх у сьпіс могілак, якія павінна ахоўваць дзяржава, дык толькі цалкам, а не асобныя магілы.
Ракіцкі: А мо трэба пачаць працэс перапахаваньня знакавых асобаў у адзін дзяржаўны нэкропаль, каб іх магілы, раскіданыя па ўсёй Беларусі, ня трапілі пад бульдозэр?
Акудовіч: Я думаю, што стварэньне такога вялікага нацыянальнага нэкропалю зь перапахаваньнем было б вельмі моцным і палітычным, і ідэалягічным крокам. Але, баюся, што яно б прынесла нам больш праблемаў, чым станоўчых вынікаў. Па-першае, ёсьць людзі, якія самі просяць, каб іх пахавалі дзесьці на малой радзіме, побач з роднымі, на вясковых могілках. Мне падаецца, што ўсё ж нэкропалі трэба ствараць не кампілятыўна, пераносячы ў яго старыя пахаваньні, бо мы тады перасварымся, каго там хаваць, а каго — не. Трэба пачынаць ствараць нэкропаль з таго, што маем сёньня, — з Усходніх могілак. І хутчэй за ўсё, пакуль што гэта і будзе тым месцам, якое будзе запаўняцца нашымі самымі паважанымі дзеячамі.
