Пра гэта і пра іншае мы гаворым зь беларускім этнолягам, былым прафэсарам Полацкага дзяржаўнага ўнівэрсытэту, доктарам гістарычных навук Уладзімерам Лобачам.
0:00 — ці існуе нацыянальны мэнталітэт
3:26 — якая асноўная рыса мэнталітэту беларусаў
5:41 — мэнтальнасьць беларусаў па пунктах
6:49 — як беларусы сьцерагуць уласную прастору
8:24 — як розныя канфэсіі паўплывалі на характар і паводзіны беларусаў
14:38 — чаго ў беларусаў больш — інтравэртнага ці экстравэртнага, ляснога ці палявога
21:01 — наколькі вялікі ўплыў паганства, яго сьлядоў на сучасныя паводзіны беларусаў
Размова Сяргея Абламейкі з Уладзімерам Лобачам:
— Ці існуе нацыянальны мэнталітэт? І ці ёсьць ён у беларусаў? Шмат хто з навукоўцаў гэта адмаўляе. Мне асабіста здаецца, што гэта відавочная рэч. Як вы да гэтага ставіцеся?
— Пачнём ад самага пачатку, з самога прыгожага францускага слова «мэнталітэт». Карані тут растуць з францускай гістарычнай школы «Аналаў». Гэта і Марк Блёк, і Люсьен Фэўр. А пасьля ўжо і «Новая гістарычная навука», Жак Ле Гоф. Там пад мэнтальнасьцю меўся на ўвазе спэцыфічны лад мысьленьня, сыстэма вобразаў, якая ляжыць у аснове чалавечага ўяўленьня пра сьвет і сваё месца ў гэтым сьвеце, і якая, адпаведна, вызначае паводзіны і ўчынкі людзей. Гэтаму вызначэньню блізкія такія катэгорыі, як «карціна сьвету», «нацыянальны характар».
Адно што францускія гісторыкі ўсё ж апэлявалі да асаблівасьцяў калектыўнага мысьленьня, перадусім — пэўных гістарычных эпох. Такіх, скажам, як чалавек Сярэднявечча або чалавек эпохі Асьветніцтва.
Калі мы гаворым пра нацыю як пра вялікую супольнасьць людзей, то тут мы маем шмат узроўняў, шмат сацыяльных груп. Праз гэта даволі складана гаварыць пра адзіную, падобную для ўсіх карціну сьвету і мэнтальнасьць. Скажам, мэнтальнасьць сучасных беларускіх вяскоўцаў наўрад ці на 100 адсоткаў адпавядае мэнтальнасьці сучасных беларускіх айцішнікаў.
Тым ня менш нейкія агульныя рысы і агульныя характарыстыкі, напэўна, усё ж ёсьць. І яны зноў-такі высьвечваюцца з гледзішча актуальных гістарычных умоваў эпохі.
На маю думку, а я маю гонар належаць да гэтага цудоўнага народу — беларусаў, хоць у лесе лесу не відаць, але мне здаецца, што для сучаснасьці актуалізуецца такая опцыя нацыянальнага мэнталітэту, як партызанская, што абсалютна натуральна. Яна прадугледжвае такую прыхаванасьць, невідавочнасьць, шмат у чым перасьцярожлівасьць, недаверлівасьць. У выпадку пагрозы — гэта і імкненьне зьлівацца зь ляндшафтам, як гэта вядзецца.
Асноўная задача партызана, насамрэч, — гэта выжыць у экстрэмальных умовах. І нават калі даводзіцца зьмяніць звыклую прастору жыцьцядзейнасьці, то любы партызан цудоўна ўсьведамляе, што жывы партызан — гэта лепш, чым мёртвы.
Праз гэта атрымліваецца такая дзіўная сытуацыя: партызаны ня могуць перамагчы рэгулярную варожую армію, умоўна кажучы, а вораг ня можа перамагчы партызан, бо цяпер яны жывуць не ў лясах са зброяй у руках, а з пэўнымі думкамі ў галовах людзей.
Таму мы ўсе чакаем, калі гаварыць мэтафарычна, калі прыедзе Пярун са сваёй калясьніцай і ўсё вырашыцца ў той ці іншы бок.
Але партызанскі лад мысьленьня і партызанскі лад жыцьця абсалютна не азначае апатыі як жыцьцёвай пазыцыі. Гэта магчымасьць рабіць сваё, сваю справу, але ў такіх неспрыяльных, экстрэмальных умовах.
— Мы з вамі цяпер гаворым так, што з аднаго боку ўмоўнага стала — гісторык, а з другога — журналіст. І я як журналіст разумею, што для лепшага засваеньня інфармацыі нам важна паўтарыць па пунктах тое, што вы сказалі пра нацыянальны мэнталітэт беларусаў. Давайце яшчэ раз па пунктах.
— Гэта перасьцярожлівасьць у экстрэмальнай сытуацыі.
Гэта ў пэўнай ступені недаверлівасьць.
Гэта больш выразнае вылучэньне і напаўненьне сэнсамі такіх катэгорый, як «свой» і «чужы».
Гэта стаўка на негалосную, але ўласную справу (то бок якую непажадана афішаваць, але трэба рабіць).
Ну, і праз гэта такі стоены аптымізм і вера ўсё-ткі ў перамогу, бо ў партызаны людзі не ідуць, каб прайграваць.
— І яшчэ пытаньне ў разьвіцьцё першага. Як моцна беларусы сьцерагуць і ахоўваюць уласную прастору, нават невялікую — свой падворак, гарод, палетак?
— Гэта ядро сваёй прасторы. І таму ўварваньне туды — у дом чалавека, у кватэру — і іх руйнаваньне прымаецца вельмі апакаліптычна, чым і карыстаюцца, скажам так, ворагі.
І насамрэч — гэта найвялікшая трагедыя. Мы яшчэ не гаварылі пра Другую сусьветную вайну, калі карнікі паляць хату, а хата — гэта цэнтар сьвету для чалавека. Або калі цяпер могуць зруйнаваць парадак у тваім жытле — гэта ўспрымаецца вельмі балюча. І ў абодвух выпадках ня можа ісьці гаворка пра тое, каб «забыцца і перагарнуць старонку».
Таму гэта вельмі важны момант — твой дом і тваё прыватнае жыцьцё, якія нехта спрабуе паламаць і зьнявечыць.
https://smarturl.click/MAzp— Калі глядзець на беларускую літаратуру, у тым ліку сучасную, то там можна ўбачыць гэтую рысу нацыянальнага мэнталітэту беларусаў. Яе ж бачаць і тыя, хто езьдзіць па Беларусі з экспэдыцыямі. Гэта канфлікты за мяжу. Вось нехта заараў паўмэтра твайго поля. За мяжу могуць забіць: «Ня лезь на маё». Людзі могуць сябраваць, але калі ўбачаць суседа ў сваім гародзе, могуць стрэліць. Бываюць канфлікты і паміж сваякамі, братамі ці сёстрамі. Так што беларуская інтэлектуальная прастора, у тым ліку літаратура, цалкам пацьвярджае гэтыя вашы высновы пра мэнтальнасьць беларусаў.
Беларусь гістарычна была шматканфэсійнаю. Як розныя канфэсіі паўплывалі на характар і паводзіны беларусаў — каталіцтва, праваслаўе, уніяцтва і г. д.? Ці можна наогул казаць пра такі ўплыў?
— Безумоўна, можна. Любая ідэалягічная дактрына, а тым больш патранаваная сацыяльнымі элітамі, якая прыходзіць усур’ёз і надоўга, аказвае ўплыў на культуру і сьветапогляд народу. Я маю на ўвазе найперш хрысьціянства. У гэтым выпадку для тубыльцаў паўстае простая дылема — біцца ці мірыцца?
Беларусы абсалютна слушна выбралі доўгі шлях: «Новы Бог і новыя сьвятыя — не праблема, ім знойдзецца пачэснае месца ў нашых замовах». Я кажу, вядома, мэтафарычна.
Зразумела, што поліканфэсійнасьць таксама наклала свой адбітак і на культуру, і на нацыянальны характар.
Пачынальнік беларускай археалёгіі і, у пэўнай ступені, этнаграфіі Зарыян Далэнга-Хадакоўскі яшчэ ў 1818 годзе ў сваім артыкуле пра славяншчыну да хрысьціянства заўважыў, што ў каталіцкіх рэгіёнах, у адрозьненьне ад уніяцкіх ці праваслаўных, узровень захаванасьці народнай культуры значна меншы. Бо каталіцкая царква значна больш нецярпімая да фальклёрных праяў, тым больш тых зь іх, якія, так бы мовіць, маюць паганскі калярыт.
І цяпер, праз 200 гадоў, гэтыя назіраньні дасьледчыка я магу цалкам пацьвердзіць паводле свайго вопыту палявых экспэдыцый. Сапраўды, у раёнах, дзе пераважае каталіцкае насельніцтва, ты запісваеш у разы менш фальклёру і абрадавых практык, ня кажучы ўжо пра міталёгію, чым у рэгіёнах цяпер праваслаўных.
Тут усё тлумачыцца досыць проста. Хрысьціянства ўсходняй плыні прыйшло раней, яно не магло паводзіць сябе абсалютна нецярпіма і катэгарычна і мусіла ісьці на кампрамісы. Калі мы чытаем апісаньні духоўнай культуры, зробленыя Паўлем Одэрборнам, а гэта ўжо амаль канец XVI стагодзьдзя, і гэта Полацак, цэнтар япархіі, адзін з цэнтраў хрысьціянства. І вось ён апісвае вясельле, як людзі водзяць карагоды ў царкве ў вянках і пад гукі дуды, а потым прыводзяць захмялелага сьвятара, каб ён зьдзейсьніў афіцыйную частку абраду. Зразумела, тут мова ідзе пра такі народны варыянт хрысьціянства.
Аднак калі гаварыць пра нізавы пласт культуры, найперш вясковай культуры, то ў зоне канфэсійнага памежжа мы маем фэномэн культурнага ўзаемаўзбагачэньня і талерантнасьці паміж рознымі канфэсіямі. Напрыклад, калі суседка каталіцкага веравызнаньня прыносіць хлеб сьвятой Агаты сваёй праваслаўнай суседцы, і тая ганарыцца і трымае яго як сродак ад пажару і як абярэг у дарогу. І наадварот, на Браслаўшчыне каталіцкага веравызнаньня бабуля просіць сваю праваслаўную сяброўку занесьці ў царкву пышны букет кветак з тым, каб ёй дапамагло ад болю ў нагах. І такіх прыкладаў вельмі шмат.
Я ўжо не кажу, што шмат дзе шануюць і каталіцкі, і праваслаўны Вялікдзень — не выходзяць у тыя дні працаваць.
Таму вось гэтая поліканфэсійнасьць (а тут трэба дадаць і мусульман, і юдэяў, і такіх досыць спэцыфічных хрысьціян, як расейскія стараверы) спараджала фэномэн культурнай разнастайнасьці і спрыяла ўзаемаўзбагачэньню.
— Калі паспрабаваць даць агульную характарыстыку беларусам і іх нацыянальнай псыхалёгіі, то чаго ў іх больш — інтравэртнага ці экстравэртнага, ляснога ці палявога і г. д.?
— Так, вельмі часта выпускаецца з-пад увагі прастора, дзе жыве той ці іншы народ. Але насамрэч уплыў культурнага ляндшафту велізарны.
Беларускі філёзаф і культуроляг Сяргей Санько вельмі доказна давёў, што беларусы (і гэта вельмі рэдкі выпадак сярод эўрапейскіх народаў) трактуюць лес як сакральную і пазытыўную прастору. А ў большасьці народаў Эўропы лес уяўляе сабой прастору варожую і патэнцыйна небясьпечную.
І калі гаварыць пра ролю лесу ня толькі ў гаспадарчым, але і ў духоўным, абрадавым жыцьці беларусаў, то гэта насамрэч цягне на цыкль лекцый. Як напісаў калісьці ў сваім вершы Анатоль Сыс: «Лес — гэта больш чым лес».
Куды ні кінь ад нашага ляндшафту, дзе слова «лес» у другім значэньні — гэта драўніна для будаўніцтва хаты... Паэзія, літаратура, мастацтва, фальклёр — калі зь іх прыбраць лес, то як тады будзе выглядаць наша культура ў прынцыпе?
І лясное жыцьцё накладае свой адбітак. Безумоўна, беларусы — гэта інтравэрты, яны засяроджаныя перадусім на сваім унутраным сьвеце.
І тут трэба згадаць, што лес — гэта неверагодна важны фактар самазахаваньня нашага народу. У часы ваеннай пагрозы, акупацыі лес проста фізычна ратаваў.
Ну і, вядома, да беларусаў не стасуюцца такія характарыстыкі, як «душа нараспашку» або «рубаха-парень».
Больш за тое (яшчэ Пятро Васючэнка адзначыў такую рысу), беларус любіць прыбядняцца. Ён ніколі ня будзе хваліцца ці то грыбамі зь лесу, ці то заробкам. Беларус заўсёды прыбядняецца, бо ў першым выпадку, калі ты хвалісься ўраджаем ці прыплодам скаціны, цябе проста могуць сурочыць, а ў другім выпадку да цябе можа прыйсьці АБЭП: лепш прыбядняцца і мець нешта, чым хваліцца і потым ня мець нічога.
Гэта і ўдаваная праставатасьць. «Мужык дурны, як варона, а хітры, як чорт». Пайдзі разьбярыся, што маецца на ўвазе. І варона птушка разумная, і паспрабуй ты чорта перахітрыць.
І вельмі важнае, я лічу — ключавое слова для самавызначэньня, характару, прысутнасьці на зямлі для беларусаў — гэта слова «гаспадар». І калі мы паглядзім, то гэта такі ключавы канцэпт. Яго тонка і трапна прыкмеціў яшчэ Кастусь Каліноўскі, які падпісваўся не «Пан Яцэк з Варшавы», але «Яська гаспадар з-пад Вільні». І гэта тут жа карэлюе з народнай мудрасьцю, калі бацька кажа летуценнаму сыну: «Круці жорны пільна, і будзе тут Вільня». Або калі мы бачым гэты зварот «Пане гаспадару» ў валачобных і калядных песьнях — у сакральных песьнях.
Гаспадар як чалавек, які прымае рашэньні і адказвае за іх — гэта вельмі важны момант, вось чаму рэпрэсіі 1930-х гадоў пачыналіся ня толькі і ня столькі з нацыянальнай інтэлігенцыі, найперш вынішчылі гаспадароў на зямлі, якіх назвалі кулакамі. Гэта грунт, аснова.
І калі паглядзім на сучаснасьць, то, па сутнасьці, ворагам нумар адзін для тых, хто лічыць сябе гаспадарамі, ёсьць тыя, хто паводзіць сябе як гаспадары. Ад фэрмэра да прадпрымальніка, да дырэктара прыватнага выдавецтва або нават мастака, які ёсьць гаспадаром сваіх канцэпцый і візіі сьвету. Усе гэтыя людзі вельмі варожа і агрэсіўна ўспрымаюцца тымі, хто гаспадарамі не зьяўляецца і быць імі ня можа.
Таму «гаспадар» — гэта паказальны канцэпт і для беларусаў, на маю думку, ключавы.
— Сапраўды, у Анатоля Сыса ёсьць кніга «Пан лес». Тое, што вы казалі пра стаўленьне беларусаў да лесу, цалкам карэлюе з тым, што вы казалі пра партызаншчыну. Гэта ўсё выглядае вельмі ўзаемазьвязана. Таксама і тое, што вы казалі пра «гаспадара», наводзіць на думку, што невыпадкова ў беларусаў аказаўся зварот «спадар», а ня «пан». Гэта адпавядае таму, што вы казалі.
— Так, абсалютна.
— Вы сказалі, што ўсходнія цэрквы, а большасьць беларусаў гістарычна якраз належалі да праваслаўнай і ўніяцкай цэркваў, больш талерантна ставіліся да рудымэнтаў паганства. Ці існуюць гэтыя рэшткі паганства ў сучасных беларусаў і ці ўплываюць яны на іх паводзіны?
— Так, але з адной папраўкай. Я не трактаваў бы гэта як рудымэнты, напэўна, але як вельмі сутнасныя, важкія і вельмі старажытныя элемэнты нашай культуры, якія прысутнічаюць у сёньняшнім дні.
Тут дарэчы будзе прыгадаць тэзіс вядомага этноляга Браніслава Маліноўскага, які казаў, што калі ў культуры нешта захоўваецца, яно ня можа трактавацца як перажытак, бо гэты элемэнт выконвае свае неабходныя функцыі. Іначай гэты элемэнт папросту зьнік бы.
Ну, і калі гаварыць ужо прадметна, то што, безумоўна, уражвае ў вясковым ляндшафце, гэта досьвед знахарства: знахарскія практыкі нікуды ня дзеліся. Як сто гадоў таму этнографы запісвалі гэта, так яно запісваецца і цяпер. Але з адной істотнай папраўкай — цяпер каля вясковых хат вядомых знахарак стаяць чэргі з гарадзкіх машын. То бок зьмянілася кліентура, але сама сутнасьць гэтага ўзьдзеяньня на сьвет магічным спосабам нікуды ня дзелася.
Ну, і калі браць больш звыклыя для нас рэчы, мы іх у прынцыпе не трактуем як паганства. Дастаткова параўнаць так званыя «савецкія празьнікі» і сапраўдныя сьвяты, у прыватнасьці, дні ўшанаваньня продкаў. І калі на «майскія празьнікі» народ дружна едзе саджаць бульбу, бо гэта не сакральныя дні, то на Радаўніцу людзі едуць да сваіх памерлых, як сто, дзьвесьце ці трыста гадоў таму. Яны прыходзяць да сваіх. І вылічваць, колькі сотняў ці тысяч гадоў мае гэтая традыцыя, напэўна, бессэнсоўна — яна нітуе нас з тымі часамі, калі паўстаў гэты сьвет.
Таму нашы архаіка і старажытнасьць культуры нікуды ня дзеліся і могуць нават набываць новыя формы. Напрыклад, на Дзяды важна ня толькі памянуць свой род, сваіх памерлых. Напрыклад, я ведаю, як моладзь у гэты дзень прыбірае ад лам’я курганныя могільнікі на Барысаўшчыне. То бок ёсьць разуменьне, што нашы Дзяды — гэта ня толькі сям’я, але і тыя, каго мы лічым бацькамі нашай нацыі.
Таму гэта набывае новае гучаньне і не разглядаецца як перажытак ці нейкае дзікунства, але абсалютна кампануе нашу адметнасьць у сьвеце. Дарэчы, усе этнографы як адзін адзначалі, што менавіта культ продкаў, шанаваньне продкаў — гэта тое, што вельмі выразна вылучае беларусаў сярод усіх суседзяў.
— І я б дадаў, што гэта вельмі культурная характарыстыка, бо памяць зьяўляецца часткай і парамэтрам культуры.
— Так.
Слухаць гутаркі пра гісторыю вы таксама можаце і на папулярных падкаст-плятформах:
«Гісторыя на Свабодзе». Дзе глядзець і слухаць
Вакол Беларусі ідзе вайна гісторыяў. Апанэнты страляюць ня толькі ракетамі і снарадамі, але і гістарычнымі аргумэнтамі. Мінулае Беларусі, Эўропы і сьвету вачыма беларусаў — у праекце «Гісторыя на Свабодзе».
Новыя выпускі выходзяць раз на тыдзень, па серадах.
Як глядзець на YouTube
Падпішыцеся на наш адмысловы YouTube-канал «Гісторыя на Свабодзе», каб не прапусьціць ніводнага выпуску.
Як слухаць падкаст
Калі вам зручней слухаць, а не глядзець, наш праект дасяжны на асноўных падкаст-плятформах. Выберыце тую, якая падыходзіць менавіта вам.
Чароўная спасылка – клікнуўшы на яе, вы аўтаматычна трапіце на адну з папулярных плятформаў.
