Пра гэта і пра іншае мы гаворым зь беларускім этнолягам, былым прафэсарам Полацкага дзяржаўнага ўнівэрсытэту, доктарам гістарычных навук Уладзімерам Лобачам.
0:00 — дык быў ці ня быў балцкі субстрат у этнагенэзе беларусаў
3:47 — культ камянёў і сакральнасьць вужа (зьмяі) як праявы балцкага субстрату ў культуры беларусаў
5:13 — хто прыдумаў старажытнарускую народнасьць і ці існавала яна
7:52 — на чым прыхільнікі існаваньня старажытнарускай народнасьці грунтуюць свае тэорыі
10:52 — як далёка ў мінулае народу могуць зазірнуць этнолягі, якія для гэтага ёсьць інструмэнты
13:38 — калі зьявіўся беларускі этнас
19:09 — адносна якога часу можна казаць, што беларускі этнас дакладна існаваў
Фрагмэнт размовы Сяргея Абламейкі з Уладзімерам Лобачам:
— Адны археолягі не бяруцца вызначаць этнічнае (ці лінгвістычнае) паходжаньне археалягічных культур, якія яны дасьледуюць, а іншыя даволі рашуча гэта робяць. Да апошніх, напрыклад, адносіцца расейскі археоляг акадэмік Валянцін Сядоў. Ён вельмі рашуча піша, што Банцараўска-Тушамлянская культура IV—VII стагодзьдзяў, названая так паводле вёсак Банцараўшчына (пад Менскам) і Тушамля (на Смаленшчыне), зьяўляецца сынтэзам балтаў і славян, якія на тэрыторыі Беларусі пачалі зьмешвацца ўжо тады. Вы як этноляг як ставіцеся да так званага балцкага субстрату? Быў ён ці ня быў?
— Лінгвістычныя праблемы вельмі складаныя, і я ўпэўнены, што яны далёкія ад свайго канчатковага вырашэньня. Але вялікі пласт балцкай лексыкі ў беларускай мове, у беларускіх гаворках сьведчыць не пра выпадковасьць гэтых запазычаньняў, але пра іх карэнны, архаічны зьмест.
Прынамсі, на гэтым настойвае вядомы расейскі лінгвіст Уладзімір Тапароў, якія лічыў, што нельга разглядаць балтызмы ў беларускай мове як нешта, што было запазычана ў пазьнейшы час як вынік кантактаў беларускага этнасу зь літоўскім і латыскім. Бо насамрэч гэтыя словы, якія мы лічым сваімі і абсалютна карэннымі — такія як «радуніца», «талака», «вяндліна» і мноства іншых — ужо настолькі прыжыліся, што іх немагчыма адарваць ад беларускай мовы. У адрозьненьне ад пазьнейшых запазычаньняў зь нямецкай мовы — такіх, напрыклад, як «кірмаш», дзе мы выразна бачым і час, калі гэтае слова прыйшло, і сацыяльна-эканамічную абумоўленасьць яго прыходу. А тут такі спрадвечны пласт лексыкі.
Зь іншага боку, археалягічныя дадзеныя не даюць прамога адказу на моўную сытуацыю, на моўныя працэсы, іх інтэнсіўнасьць. Але можна меркаваць, што яшчэ ў часы раньняга Сярэднявечча гэтыя працэсы адбываліся вельмі інтэнсіўна.
Акрамя таго, балцкі субстрат выяўляецца ня толькі ў моўнай сфэры, але і ў матэрыяльнай і духоўнай культуры. Той самы Валянцін Сядоў сьцьвярджаў, што сьведчаньнем балцкага субстрату зьяўляецца культ камянёў у беларусаў і вельмі пашанотнае, сакральнае стаўленьне да вужа (зьмяі).
І сапраўды, мы знаходзім у фальклёры і ў этнаграфічных матэрыялах шмат пацьверджаньняў гэтаму. І ёсьць простая лёгіка. Умоўна кажучы, прышлыя людзі, калі размова ідзе пра нейкую эміграцыю, перасяленьне, ня могуць перанесьці з сабой шанаваньне валуноў, якое адбываецца на гэтай прасторы. Тут павінна быць нейкая прамая пераемнасьць.
Таму, канечне, уплыў балцкіх плямёнаў, балцкай культурнай кампанэнты ёсьць і цяпер, па вялікім рахунку, нікім не аспрэчваецца. Калі, вядома, ня браць палітычныя і ідэалягічныя спробы навярнуць беларусаў у «русский мир». [...]
— Лінгвісты гавораць пра беларускую мову як вынік зьмешваньня славян з балтамі на тэрыторыі Беларусі. Таксама яны кажуць, што асноўныя асаблівасьці беларускай мовы ўзьніклі ў VIII–IX стагодзьдзях. А мова ж — гэта адна з прыкмет этнасу. Георгі Штыхаў і Міхась Ткачоў лічылі, што беларускі этнас існаваў ужо ў ХІІІ стагодзьдзі. Расейскі акадэмік Валянцін Сядоў пісаў пра ХІІІ–XIV стагодзьдзі як час узьнікненьня беларускага этнасу. Іншыя кажуць, што падзел адзінага русінскага протанароду на беларусаў і ўкраінцаў пачаўся ці пасьля Люблінскай Уніі, ці яшчэ пазьней. Так што пытаньне рубам: калі, на вашу думку, зьявіўся беларускі этнас?
— Я б устрымаўся ад такіх канчатковых высноваў. Бо так ці іначай мы экстрапалюем сваё разуменьне этнасу і этнічнасьці на вельмі сівую даўніну, калі людзі разважалі зусім іншымі катэгорыямі. Больш за тое. Нават калі мы бяром такі важны чыньнік этнасу, як мова, то калі б аўтар «Нашай Нівы» пачатку ХХ стагодзьдзя даслаў свой тэкст рэдактару цяперашняга беларускага выдавецтва, то апошні абвінаваціў бы яго ў скрайняй непісьменнасьці і іншых грахах. Што ж гаварыць пра сытуацыю з VIII, X ці XIII стагодзьдзямі.
Прыклад ноўгарадзкага дыялекту, адрознага ад афіцыйнай старажытнарускай мовы, які я раней прывёў, вельмі паказальны. Таму што аналягічныя працэсы, трэба меркаваць, адбываліся і на тэрыторыі Беларусі. Прынамсі, для гэтага былі ўсе падставы. Гэта і палітычная незалежнасьць, гэта і свой сацыяльна-гаспадарчы лад, гэта і тое, што я называю міталягемай першага — першы горад, першы князь, першы храм, першая сьвятая. Усё гэта вельмі важныя рэчы, бо, акрамя практычных вымярэньняў, яны маюць выразнае сымбалічнае значэньне для супольнасьці.
https://smarturl.click/MAzpНа вялікі жаль, мы ня маем дастаткова пісьмовых крыніц, ня маем таго ж Полацкага летапісу, які, напэўна, мог бы шмат на што праліць сьвятло. Бо гэта была б візія, у тым ліку і на культурную сытуацыю, адгэтуль, а ня з Кіева ці з Ноўгараду.
І яшчэ адзін важны момант. У цяперашні час этнічныя, міжэтнічныя і нацыянальныя працэсы адбываюцца значна больш хуткімі тэмпамі і значна больш дынамічна, бо цяпер вельмі адрозная эканамічная і цывілізацыйная сытуацыя. І калі мы гаворым пра Х–ХІІІ стагодзьдзі, то тады, безумоўна, усё адбывалася значна больш павольна.
Так было, у прыватнасьці, таму, што тое грамадзтва было значна больш традыцыйным і ня мела такіх мэханізмаў, як, скажам, сыстэма нацыянальнай адукацыі.
— Зь іншага боку, калі чытаеш, напрыклад, тэксты Скарыны пачатку XVI стагодзьдзя і бачыш там абсалютна сучасныя беларускія словы кшталту «дошка» ці «падлога», то бачыш, што гэта ж наша, беларускае. Але калі мы не гаворым пра канкрэтны час, калі ўзьнік беларускі этнас, то ці можам мы гаварыць хаця б пра час, калі ён ужо дакладна існаваў?
— Я мяркую, што як этнічная супольнасьць, адрозная ад суседзяў, старабеларускі этнас склаўся на працягу XIV–XV стагодзьдзяў. Бо каб старое слова трапіла на старонкі кнігі, асабліва ў тыя часы, гэта такі няпросты шлях. І мы цудоўна ведаем розьніцу паміж жывой і літаратурнай мовай.
Іншая справа, калі, напрыклад, пачытаць Статут Вялікага Княства Літоўскага, то ніякіх сумненьняў няма. Праўда, там коўдру цягнуць на сябе і ўкраінцы, але мы пазнаем там сваю мову.
І яшчэ іншая справа, што самасьвядомасьць тады была шматузроўневаю. Для Францішка Скарыны, якога вы ўзгадалі, на першым месцы была яго так званая «малая радзіма» — Полацак. Тут трэба разумець, што ў Бібліі няма выпадковых словаў, там ня можа быць легкадумных вэрбальных канструкцый. І калі ён піша, і пазначае, і падкрэсьлівае за кожным разам, што Біблія выдадзеная доктарам Францішкам Скарынам са слаўнага града Полацка, і гэта на першым месцы ў Бібліі — сьвятой кнізе, то трэба разумець, што для яго стаяла на першым месцы.
І там, дарэчы, вельмі цікавая мадэль. Ён піша пра «слаўны град Полацак» і «вялікае і старое места Праскае», дзе кніга выдаецца. Дык вось тут розьніца паміж «слаўным» і «вялікім» відавочная. «Вялікае і старое» — гэта апэляцыя да зямных і жыцьцёвых катэгорый, у той час як «слаўны град», «слава» — гэта ўжо апэляцыя да «граду Божага», гэта сымбалічная каштоўнасьць найвышэйшага парадку.
Таму тут могуць быць розначытаньні. Чалавек, які піша той старабеларускай мовай, мог самавызначацца і літвінам, і русінам. І гэтыя азы для нас як бы не зусім зразумелыя, бо ў нас цяпер ты гаворыш па-беларуску — то гэта па-беларуску, і тут усё ясна.
А там было інакш. Ён мог быць палачанінам, а калі выяжджаў за мяжу, яго называлі літвінам, і сам ён вызначаўся як літвін і «рускай» веры. Гэта такі шматузроўневы фэномэн.
Слухаць гутаркі пра гісторыю вы таксама можаце і на папулярных падкаст-плятформах:
«Гісторыя на Свабодзе». Дзе глядзець і слухаць
Вакол Беларусі ідзе вайна гісторыяў. Апанэнты страляюць ня толькі ракетамі і снарадамі, але і гістарычнымі аргумэнтамі. Мінулае Беларусі, Эўропы і сьвету вачыма беларусаў — у праекце «Гісторыя на Свабодзе».
Новыя выпускі выходзяць раз на тыдзень, па серадах.
Як глядзець на YouTube
Падпішыцеся на наш адмысловы YouTube-канал «Гісторыя на Свабодзе», каб не прапусьціць ніводнага выпуску.
Як слухаць падкаст
Калі вам зручней слухаць, а не глядзець, наш праект дасяжны на асноўных падкаст-плятформах. Выберыце тую, якая падыходзіць менавіта вам.
Чароўная спасылка – клікнуўшы на яе, вы аўтаматычна трапіце на адну з папулярных плятформаў.
